มหาสีลวณฺณนา

[21] องฺคานิ อารพฺภ ปวตฺตตฺตา องฺคสหจริตํ สตฺถํ ‘‘องฺค’’นฺติ วุตฺตํ อุตฺตรปทโลเปน วาฯ นิมิตฺตนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย, เตนาห ‘‘หตฺถปาทาทีสู’’ติอาทิฯ เกจิ ปน ‘‘องฺคนฺติ องฺควิการํ ปเรสํ องฺควิการทสฺสเนนาปิ ลาภาลาภาทิวิชานน’’นฺติ วทนฺติฯ นิมิตฺตสตฺถนฺติ นิมิตฺเตน สญฺชานนปฺปการทีปกํ สตฺถํ, ตํ วตฺถุนา วิภาเวตุํ ‘‘ปณฺฑุราชา’’ติอาทิมาหฯ ปณฺฑุราชาติ จ ‘‘ทกฺขิณารามาธิปติ’’ อิจฺเจว วุตฺตํฯ สีหฬทีเป ทกฺขิณารามนามกสฺส สงฺฆารามสฺส การโกติ วทนฺติฯ ‘‘ทกฺขิณมธุราธิปตี’’ติ จ กตฺถจิ ลิขิตํ, ทกฺขิณมธุรนครสฺส อธิปตีติ อตฺโถฯ มุตฺตาโยติ มุตฺติกาฯ มุฏฺฐิยาติ หตฺถมุทฺทายฯ ฆรโคลิกายาติ สรพุนาฯ โส ‘‘มุตฺตา’’ติ สญฺญานิมิตฺเตนาห, สงฺขฺยานิมิตฺเตน ปน ‘‘ติสฺโส’’ติฯ

‘‘มหนฺตาน’’นฺติ เอเตน อปฺปกํ นิมิตฺตเมว, มหนฺตํ ปน อุปฺปาโทติ นิมิตฺตุปฺปาทานํ วิเสสํ ทสฺเสติฯ อุปฺปติตนฺติ อุปฺปตนํฯ สุภาสุภผลํ ปกาเสนฺโต อุปฺปชฺชติ คจฺฉตีติ อุปฺปาโท, อุปฺปาโตปิ, สุภาสุภสูจิกา ภูตวิกติฯ โส หิ ธูโม วิย อคฺคิสฺส กมฺมผลสฺส ปกาสนมตฺตเมว กโรติ, น ตุ ตมุปฺปาเทตีติฯ อิทนฺติ อิทํ นาม ผลํฯ เอวนฺติ อิมินา นาม อากาเรนฯ อาทิสนฺตีติ นิทฺทิสนฺติฯ ปุพฺพณฺหสมเยติ กาลวเสนฯ อิทํ นามาติ วตฺถุวเสน วทติฯ โย วสภํ, กุญฺชรํ, ปาสาทํ, ปพฺพตํ วา อารุฬฺหมตฺตานํ สุปิเน ปสฺสติ, ตสฺส ‘‘อิทํ นาม ผล’’นฺติอาทินา หิ วตฺถุกิตฺตนํ โหติฯ สุปินกนฺติ สุปินสตฺถํฯ องฺคสมฺปตฺติวิปตฺติทสฺสนมตฺเตน ปุพฺเพ ‘‘องฺค’’นฺติ วุตฺตํ, อิธ ปน มหานุภาวตาทินิปฺผาทกลกฺขณวิเสสทสฺสเนน ‘‘ลกฺขณ’’นฺติ อยเมเตสํ วิเสโส, เตนาห ‘‘อิมินา ลกฺขเณนา’’ติอาทิฯ ลกฺขณนฺติ หิ องฺคปจฺจงฺเคสุ ทิสฺสมานาการวิเสสํ สตฺติสิริวจฺฉคทาปาสาทาทิกมธิปฺเปตํ ตํ ตํ ผลํ ลกฺขียติ อเนนาติ กตฺวา, สตฺถํ ปน ตปฺปกาสนโต ลกฺขณํฯ อาหเตติ ปุราเณฯ อนาหเตติ นเวฯ อหเตติ ปน ปาเฐ วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถฯ อิโต ปฏฺฐายาติ เทวรกฺขสมนุสฺสาทิเภเทน ยถาผลํ ปริกปฺปิเตน วิวิธวตฺถภาเค อิโต วา เอตฺโต วา สญฺฉินฺเน อิทํ นาม โภคาทิผลํ โหติฯ เอวรูเปน ทารุนาติ ปลาสสิริผลาทิทารุนา, ตถา ทพฺพิยาฯ

ยทิ ทพฺพิโหมาทีนิปิ อคฺคิโหมาเนว , อถ กสฺมา วิสุํ วุตฺตานีติ อาห ‘‘เอวรูปายา’’ติอาทิฯ ทพฺพิโหมาทีนิ โหโมปกรณาทิวิเสเสหิ ผลวิเสสทสฺสนวเสน วุตฺตานิ, อคฺคิโหมํ ปน วุตฺตาวเสสสาธนวเสน วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘ทพฺพิโหมาทีนี’’ติอาทิฯ

กุณฺฑโกติ ตณฺฑุลขณฺฑํ, ติลสฺส อิทนฺติ เตลํ, สมาสตทฺธิตปทานิ ปสิทฺเธสุ สามญฺญภูตานีติ วิเสสกรณตฺถํ ‘‘ติลเตลาทิก’’นฺติ วุตฺตํฯ ปกฺขิปนนฺติ ปกฺขิปนตฺถํฯ ‘‘ปกฺขิปนวิชฺช’’นฺติปิ ปาโฐ, ปกฺขิปนเหตุภูตํ วิชฺชนฺติ อตฺโถฯ ทกฺขิณกฺขกชณฺณุโลหิตาทีหีติ ทกฺขิณกฺขกโลหิตทกฺขิณชณฺณุโลหิตาทีหิฯ ‘‘ปุพฺเพ’’ติอาทินา องฺคองฺควิชฺชานํ วิเสสทสฺสเนน ปุนรุตฺตภาวมปเนติฯ องฺคุลฏฺฐิํ ทิสฺวาติ องฺคุลิภูตํ, องฺคุลิยา วา ชาตํ อฏฺฐิํ ปสฺสิตฺวา, องฺคุลิจฺฉวิมตฺตํ อปสฺสิตฺวา ตทฏฺฐิวิปสฺสนวเสเนว พฺยากโรนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘องฺคลฏฺฐินฺติ สรีร’’นฺติ (ที. นิ. ฏี. 1.21) ปน อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํ, เอวํ สติ องฺคปจฺจงฺคานํ วิรุหนภาเวน ลฏฺฐิสทิสตฺตา สรีรเมว องฺคลฏฺฐีติ วิญฺญายติฯ กุลปุตฺโตติ ชาติกุลปุตฺโต, อาจารกุลปุตฺโต จฯ ทิสฺวาปีติ เอตฺถ อปิ-สทฺโท อทิสฺวาปีติ สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ อพฺภิโน สตฺถํ อพฺเภยฺยํฯ มาสุรกฺเขน กโต คนฺโถ มาสุรกฺโขฯ ราชูหิ ปริภูตฺตํ สตฺถํ ราชสตฺถํฯ สพฺพานิเปตานิ ขตฺตวิชฺชาปกรณานิฯ สิว-สทฺโท สนฺติอตฺโถติ อาห ‘‘สนฺติกรณวิชฺชา’’ติ, อุปสคฺคูปสมนวิชฺชาติ อตฺโถฯ สิวา-สทฺทเมว รสฺสํ กตฺวา เอวมหาติ สนฺธาย ‘‘สิงฺคาลรุตวิชฺชา’’ติ วทนฺติ, สิงฺคาลานํ รุเต สุภาสุภสญฺชานนวิชฺชาติ อตฺโถฯ ‘‘ภูตเวชฺชมนฺโตติ ภูตวสีกรณมนฺโตฯ ภูริฆเรติ อนฺโตปถวิยํ กตฆเร, มตฺติกามยฆเร วาฯ ‘‘ภูริวิชฺชา สสฺสพุทฺธิกรณวิชฺชา’’ติ สารสมาเสฯ สปฺปาวฺหายนวิชฺชาติ สปฺปาคมนวิชฺชาฯ วิสวนฺตเมว วาติ วิสวมานเมว วาฯ ภาวนิทฺเทสสฺส หิ มาน-สทฺทสฺส อนฺตพฺยปฺปเทโสฯ ยาย กโรนฺติ, สา วิสวิชฺชาติ โยชนาฯ ‘‘วิสตนฺตฺรเมว วา’’ติปิ ปาโฐฯ เอวํ สติ สรูปทสฺสนํ โหติ, วิสวิจารณคนฺโถเยวาติ อตฺโถฯ ตนฺตฺรนฺติ หิ คนฺถสฺส ปรสมญฺญาฯ สปกฺขกอปกฺขกทฺวิปทจตุปฺปทานนฺติ ปิงฺคลมกฺขิกาทิสปกฺขกฆรโคลิกาทิอปกฺขกเทวมนุสฺสจงฺโคราทิทฺวิปท- กณฺฏสสชมฺพุกาทิจตุปฺปทานํ ฯ รุตํ วสฺสิตํฯ

คตํ คมนํ, เอเตน ‘‘สกุณวิชฺชา’’ติ อิธ มิคสทฺทสฺส โลปํ, นิทสฺสนมตฺตํ วา ทสฺเสติฯ สกุณญาณนฺติ สกุณวเสน สุภาสุภผลสฺส ชานนํฯ นนุ สกุณวิชฺชาย เอว วายสวิชฺชาปวิฏฺฐาติ อาห ‘‘ตํ วิสุญฺเญว สตฺถ’’นฺติฯ ตํตํปกาสกสตฺถานุรูปวเสน หิ อิธ ตสฺส ตสฺส วจนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ปริปกฺกคตภาโว อตฺตภาวสฺส, ชีวิตกาลสฺส จ วเสน คเหตพฺโพติ ทสฺเสติ ‘‘อิทานี’’ติอาทินาฯ อาทิฏฺฐญานนฺติ อาทิสิตพฺพสฺส ญาณํฯ สรรกฺขณนฺติ สรโต อตฺตานํ, อตฺตโต วา สรสฺส รกฺขณํฯ ‘‘สพฺพสงฺคาหิก’’นฺติ อิมินา มิค-สทฺทสฺส สพฺพสกุณจตุปฺปเทสุ ปวตฺติํ ทสฺเสติ, เอกเสสนิทฺเทโส วา เอส จตุปฺปเทสฺเวว มิค-สทฺทสฺส นิรุฬฺหตฺตาฯ สพฺเพสมฺปิ สกุณจตุปฺปทานํ รุตชานนสตฺถสฺส มิคจกฺกสมญฺญา, ยถา ตํ สุภาสุภชานนปฺปกาเร สพฺพโต ภทฺรํ จกฺกาทิสมญฺญาติ อาห ‘‘สพฺพ…เป.… วุตฺต’’นฺติฯ

[22] ‘‘สามิโน’’ติอาทิ ปสฏฺฐาปสฏฺฐการณวจนํฯ ลกฺขณนฺติ เตสํ ลกฺขณปฺปกาสกสตฺถํฯ ปาริเสสนเยน อวเสสํ อาวุธํฯ ‘‘ยมฺหิ กุเล’’ติอาทินา อิมสฺมิํ ฐาเน ตถาชานนเหตุ เอว เสสํ ลกฺขณนฺติ ทสฺเสติฯ อยํ วิเสโสติ ‘‘ลกฺขณ’’นฺติ เหฏฺฐา วุตฺตา ลกฺขณโต วิเสโสฯ ตทตฺถาวิกรณตฺถํ ‘‘อิทญฺเจตฺถ วตฺถู’’ติ วุตฺตํ อคฺคิํ ธมมานนฺติ อคฺคิํ มุขวาเตน ชาเลนฺตํฯ มกฺเขสีติ วินาเสติฯ ปิฬนฺธนกณฺณิกายาติ กณฺณาลงฺการสฺสฯ เคหกณฺณิกายาติ เคหกูฏสฺส, เอเตน เอกเสสนยํ, สามญฺญนิทฺเทสํ วา อุเปตํฯ กจฺฉปลกฺขณนฺติ กุมฺมลกฺขณํฯ สพฺพจตุปฺปทานนฺติ มิค-สทฺทสฺส จตุปฺปทวาจกตฺตมาหฯ

[23] อสุกทิวเสติ ทุติยาตติยาทิติถิวเสน วุตฺตํฯ อสุกนกฺขตฺเตนาติ อสฺสยุชภรณีกตฺติกาโรหณีอาทินกฺขตฺตโยควเสนฯ วิปฺปวุตฺถานนฺติ วิปฺปวสิตานํ สเทสโต นิกฺขนฺตานํฯ อุปสงฺกมนํ อุปยานํฯ อปยานํ ปฏิกฺกมนํฯ ทุติยปเทปีติ ‘‘พาหิรานํ รญฺญํ…เป.… ภวิสฺสตี’’ติ วุตฺเต ทุติยวากฺเยปิฯ ‘‘อพฺภนฺตรานํ รญฺญํ ชโย’’ติอาทีหิ ทฺวีหิ วากฺเยหิ วุตฺตา ชยปราชยา ปากฏาเยวฯ

[24] ราหูติ ราหุ นาม อสุริสฺสโร อสุรราชาฯ ตถา หิ มหาสมยสุตฺเต อสุรนิกาเย วุตฺตํ –

‘‘สตญฺจ พลิปุตฺตานํ, สพฺเพ เวโรจนามกา;

สนฺนยฺหิตฺวา พลิเสนํ, ราหุภทฺทมุปาคมุ’’นฺติฯ (ที. นิ. 2.339);

ตสฺส จนฺทิมสูริยานํ คหณํ สํยุตฺตนิกาเย จนฺทิมสุตฺตสูริยสุตฺเตหิ ทีเปตพฺพํฯ อิติ-สทฺโท เจตฺถ อาทิอตฺโถ ‘‘จนฺทคฺคาหาทโย’’ติ วุตฺตตฺตา, เตน สูริยคฺคาหนกฺขตฺตคฺคาหา สงฺคยฺหนฺติฯ ตสฺมา จนฺทิมสูริยานมิว นกฺขตฺตานมฺปิ ราหุนา คหณํ เวทิตพฺพํฯ ตโต เอว หิ ‘‘อปิ จา’’ติอาทินา นกฺขตฺตคาเห ทุติยนโย วุตฺโตฯ องฺคารกาทิคาหสมาโยโคปีติ อคฺคหิตคฺคหเณน องฺคารกสสิปุตฺตสูรครุสุกฺกรวิสุตเกตุสงฺขาตานํ คาหานํ สมาโยโค อปิ นกฺขตฺตคาโหเยว สห ปโยเคน คหณโตฯ สหปโยโคปิ หิ เวทสมเยน คหณนฺติ วุจฺจติฯ อุกฺกานํ ปตนนฺติ อุกฺโกภาสานํ ปตนํฯ วาตสงฺฆาเตสุ หิ เวเคน อญฺญมญฺญํ สงฺฆฏฺเฏนฺเตสุ ทีปิโกภาโส วิย โอภาโส อุปฺปชฺชิตฺวา อากาสโต ปตติ, ตตฺรายํ อุกฺกาปาตโวหาโรฯ โชติสตฺเถปิ วุตฺตํ –

‘‘มหาสิขา จ สุกฺขคฺคา-รตฺตานิลสิโขชฺชลา;

โปริสี จ ปมาเณน, อุกฺกา นานาวิธา มตา’’ติฯ

ทิสากาลุสิยนฺติ ทิสาสุ โขภนํ, ตํ สรูปโต ทสฺเสติ ‘‘อคฺคิสิขธูมสิขาทีหิ อากุลภาโว วิยา’’ติ อิมินา, อคฺคิสิขธูมสิขาทีนํ พหุธา ปาตุภาโว เอว ทิสาทาโห นามาติ วุตฺตํ โหติฯ ตเทว ‘‘ธูมเกตู’’ติ โลกิยา วทนฺติฯ วุตฺตญฺจ โชติสตฺเถ –

‘‘เกตุ วิย สิขาวตี, โชติ อุปฺปาตรูปินี’’ติฯ

สุกฺขวลาหกคชฺชนนฺติ วุฏฺฐิมนฺตเรน วายุเวคจลิตสฺส วลาหกสฺส นทนํฯ ยํ โลกิยา ‘‘นิฆาโต’’ติ วทนฺติฯ วุตฺตญฺจ โชติสตฺเถ –

‘‘ยทานฺตลิกฺเข พลวา, มารุโต มารุตาหโต;

ปตตฺยโธ ส นีฆาโต, ชายเต วายุสมฺภโว’’ติฯ

อุทยนนฺติ ลคฺคนมายูหนํฯ

‘‘ยโทเทติ ตทา ลคนํ, ราสีนมนฺวยํ กมา’’ติ –

หิ วุตฺตํฯ อตฺถงฺคมนมฺปิ ตโต สตฺตมราสิปฺปมาณวเสน เวทิตพฺพํฯ อพฺภา ธูโม รโช ราหูติ อิเมหิ จตูหิ การเณหิ อวิสุทฺธตาฯ ตพฺพินิมุตฺตตา โวทานํฯ วุตฺตญฺจ ‘‘จตฺตาโรเม ภิกฺขเว, จนฺทิมสูริยานํ อุปกฺกิเลสา, เยหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺฐา จนฺทิมสูริยา น ตปนฺติ น ภาสนฺติ น วิโรจนฺติฯ กตเม จตฺตาโร? อพฺภา ภิกฺขเว, จนฺทิมสูริยานํ อุปกฺกิเลสา, เยน…เป.… ธูโม…เป.… รโช…เป.… ราหุ ภิกฺขเว…เป.… อิเม โข…เป.… น วิโรจนฺตี’’ติ (อ. นิ. 4.50)ฯ

[25] เทวสฺสาติ เมฆสฺสฯ ธารานุปฺปเวจฺฉนํ วสฺสนํฯ อวคฺคาโหติ ธาราย อวคฺคหณํ ทุคฺคหณํ, เตนาห ‘‘วสฺสวิพนฺโธ’’ติฯ หตฺถมุทฺทาติ หตฺเถน อธิปฺเปตวิญฺญาปนํ, ตํ ปน องฺคุลิสงฺโกจเนน คณนาเยวาติ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน (ที. นิ. ฏี. 1.21) วุตฺตํฯ อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรน ปน ‘‘หตฺถมุทฺทา นาม องฺคุลิปพฺเพสุ สญฺญํ ฐเปตฺวา คณนา’’ติ ทสฺสิตาฯ คณนา วุจฺจติ อจฺฉิทฺทกคณนา ปริเสสญาเยน, สา ปน ปาทสิกมิลกฺขกาทโย วิย ‘‘เอกํ ทฺเว’’ติอาทินา นวนฺตวิธินา นิรนฺตรคณนาติ เวทิตพฺพาฯ สมูหนํ สงฺกลนํ วิสุํ อุปฺปาทนํ อปนยนํ ปฏุปฺปาทนํ [สฏุปฺปาทนํ (อฏฺฐกถายํ)] ‘‘สทุปฺปาทน’’นฺติปิ ปฐนฺติ, สมฺมา อุปฺปาทนนฺติ อตฺโถฯ อาทิ-สทฺเทน โวกลนภาคหาราทิเก สงฺคณฺหาติฯ ตตฺถ โวกลนํ วิสุํ สมูหกรณํ, โวมิสฺสนนฺติ อตฺโถฯ ภาคกรณํ ภาโคฯ ภุญฺชนํ วิภชนํ หาโรฯ สาติ ยถาวุตฺตา ปิณฺฑคณนา ทิสฺวาติ เอตฺถ ทิฏฺฐมตฺเตน คเณตฺวาติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ

ปฏิภานกวีติ เอตฺถ องฺคุตฺตราคเม (อ. นิ. 4.231) วุตฺตานนฺติ เสโส, กวีนํ กพฺยกรณนฺติ สมฺพนฺโธ, เอเตน กวีหิ กตํ, กวีนํ วา อิทํ กาเวยฺยนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘อตฺตโน จินฺตาวเสนา’’ติอาทิ เตสํ สภาวทสฺสนํฯ ตถา หิ วตฺถุํ, อนุสนฺธิญฺจ สยเมว จิเรน จินฺเตตฺวา กรณวเสน จินฺตากวิ เวทิตพฺโพฯ กิญฺจิ สุตฺวา สุเตน อสุตํ อนุสนฺเธตฺวา กรณวเสน สุตกวิ, กิญฺจิ อตฺถํ อุปธาเรตฺวา ตสฺส สงฺขิปนวิตฺถารณาทิวเสน อตฺถกวิ, ยํ กิญฺจิ ปเรน กตํ กพฺพํ วา นาฏกํ วา ทิสฺวา ตํสทิสเมว อญฺญํ อตฺตโน ฐานุปฺปตฺติกปฏิภาเนน กรณวเสน ปฏิภานกวีติฯ นฺติ ตมตฺถํฯ

ตปฺปฏิภาคนฺติ เตน ทิฏฺเฐน สทิสํฯ ‘‘กตฺตพฺพ’’นฺติ เอตฺถ วิเสสนํ, ‘‘กริสฺสามี’’ติ เอตฺถ วา ภาวนปุํสกํฯ ฐานุปฺปตฺติกปฏิภานวเสนาติ การณานุรูปํ ปวตฺตนกญาณวเสนฯ ชีวิกตฺถายาติ ปกรณาธิคตวเสเนว วุตฺตํฯ กวีนํ อิทนฺติ กพฺยํ, ยํ ‘‘คีต’’นฺติ วุจฺจติฯ

[26] ปริคฺคหภาเวน ทาริกาย คณฺหนํ อาวาหนํฯ ตถา ทานํ วิวาหนํฯ อิธ ปน ตถากรณสฺส อุตฺตรปทโลเปน นิทฺเทโส, เหตุคพฺภวเสน วา, เตนาห ‘‘อิมสฺส ทารกสฺสา’’ติอาทิฯ อิตีติ เอวํโหนฺเตสุ, เอวํภาวโต วาฯ อุฏฺฐานนฺติ เขตฺตาทิโต อุปฺปนฺนมายํฯ อิณนฺติ ธนวฑฺฒนตฺถํ ปรสฺส ทินฺนํ ปริยุทญฺจนํฯ ปุพฺเพ ปริจฺฉินฺนกาเล อสมฺปตฺเตปิ อุทฺธริตมิณํ อุฏฺฐานํ, ยถาปริจฺฉินฺนกาเล ปน สมฺปตฺเต อิณนฺติ เกจิ, ตทยุตฺตเมว อิณคหเณเนว สิชฺฌนโตฯ ปเรสํ ทินฺนํ อิณํ วา ธนนฺติ สมฺพนฺโธฯ ถาวรนฺติ จิรฏฺฐิติกํฯ เทสนฺตเร ทิคุณติคุณาทิคหณวเสน ภณฺฑปฺปโยชนํ ปโยโคฯ ตตฺถ วา อญฺญตฺถ วา ยถากาลปริจฺเฉทํ วฑฺฒิคหณวเสน ปโยชนํ อุทฺธาโรฯ ‘‘ภณฺฑมูลรหิตานํ วาณิชํ กตฺวา เอตฺตเกน อุทเยน สห มูลํ เทถา’ติ ธนทานํ ปโยโค, ตาวกาลิกทานํ อุทฺธาโร’’ติปิ วทนฺติฯ อชฺช ปโยชิตํ ทิคุณํ จตุคุณํ โหตีติ ยทิ อชฺช ปโยชิตํ ภณฺฑํ, เอวํ อปรชฺช ทิคุณํ, อชฺช จตุคุณํ โหตีติ อตฺโถฯ สุภสฺส, สุเภน วา คมนํ ปวตฺตนํ สุภโค, ตสฺส กรณํ สุภคกรณํ, ตํ ปน ปิยมนาปสฺส, สสฺสิรีกสฺส วา กรณเมวาติ อาห ‘‘ปิยมนาปกรณ’’นฺติอาทิฯ สสฺสิรีกกรณนฺติ สรีรโสภคฺคกรณํฯ วิลีนสฺสาติ ปติฏฺฐหิตฺวาปิ ปริปกฺกมปาปุณิตฺวา วิโลปสฺสฯ ตถา ปริปกฺกภาเวน อฏฺฐิตสฺสฯ ปริยายวจนเมตํ ปทจตุกฺกํฯ เภสชฺชทานนฺติ คพฺภสณฺฐาปนเภสชฺชสฺส ทานํฯ ตีหิ การเณหีติ เอตฺถ วาเตน, ปาณเกหิ วา คพฺเภ วินสฺสนฺเต น ปุริมกมฺมุนา โอกาโส กโต, ตปฺปจฺจยา เอว กมฺมํ วิปจฺจติ, สยเมว ปน กมฺมุนา โอกาเส กเต น เอกนฺเตน วาตา, ปาณกา วา อเปกฺขิตพฺพาติ กมฺมสฺส วิสุํ การณภาโว วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ วินยฏฺฐกถายํ (วิ. อฏฺฐ. 2.185) ปน วาเตน ปาณเกหิ วา คพฺโภ วินสฺสนฺโต กมฺมํ วินา น วินสฺสตีติ อธิปฺปาเยน ตมญฺญาตฺร ทฺวีหิ การเณหีติ วุตฺตํฯ นิพฺพาปนียนฺติ อุปสมกรํฯ ปฏิกมฺมนฺติ ยถา เต น ขาทนฺติ, ตถา ปฏิกรณํฯ

พนฺธกรณนฺติ ยถา ชิํ จาเลตุํ น สกฺโกติ, เอวํ อนาโลฬิตกรณํฯ ปริวตฺตนตฺถนฺติ อาวุธาทินา สห อุกฺขิตฺตหตฺถานํ อญฺญตฺถ ปริวตฺตนตฺถํ, อตฺตนา โคปิตฏฺฐาเน อขิเปตฺวา ปรตฺถ ขิปนตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ขิปตีติ จ อญฺญตฺถ ขิปตีติ อตฺโถฯ วินิจฺฉยฏฺฐาเนติ อฑฺฑวินิจฺฉยฏฺฐาเนฯ อิจฺฉิตตฺถสฺส เทวตาย กณฺเณ กถนวเสน ชปฺปนํ กณฺณชปฺปนนฺติ จ วทนฺติฯ เทวตํ โอตาเรตฺวาติ เอตฺถ มนฺตชปฺปเนน เทวตาย โอตารณํฯ ชีวิกตฺถายาติ ยถา ปาริจริยํ กตฺวา ชีวิตวุตฺติ โหติ, ตถา ชีวิตวุตฺติกรณตฺถายฯ อาทิจฺจปาริจริยาติ กรมาลาหิ ปูชํ กตฺวา สกลทิวสํ อาทิจฺจาภิมุขาวฏฺฐาเนน อาทิจฺจสฺส ปริจรณํฯ ‘‘ตเถวา’’ติ อิมินา ‘‘ชีวิกตฺถายา’’ติ ปทมากฑฺฒติฯ สิริวฺหายนนฺติ อี-การโต อ-การโลเปน สนฺธินิทฺเทโส, เตนาห ‘‘สิริยา อวฺหายน’’นฺติฯ ‘‘สิเรนา’’ติ ปน ฐานวเสน อวฺหายนาการํ ทสฺเสติฯ เย ตุ อ-การโต อ-การสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘สิรวฺหายน’’นฺติ ปฐนฺติ, เตสํ ปาเฐ อยมตฺโถ ‘‘มนฺตํ ชปฺเปตฺวา สิรสา อิจฺฉิตสฺส อตฺถสฺส อวฺหายน’’นฺติฯ

[27] เทวฏฺฐานนฺติ เทวายตนํฯ อุปหารนฺติ ปูชํฯ สมิทฺธิกาเลติ อายาจิตสฺส อตฺถสฺส สิทฺธกาเลฯ สนฺติปฏิสฺสวกมฺมนฺติ เทวตายาจนาย ยา สนฺติ ปฏิกตฺตพฺพา, ตสฺสา ปฏิสฺสวกรณํฯ สนฺตีติ เจตฺถ มนฺตชปฺปเนน ปูชากรณํ, ตาย สนฺติยา อายาจนปฺปโยโคติ อตฺโถฯ ตสฺมินฺติ ยํ ‘‘สเจ เม อิทํ นาม สมิชฺฌิสฺสตี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมิํ ปฏิสฺสวผลภูเต ยถาภิปตฺถิตกมฺมสฺมิํฯ ตสฺสาติ โย ‘‘ปณิธี’’ติ จ วุตฺโต, ตสฺส ปฏิสฺสวสฺสฯ ยถาปฏิสฺสวญฺหิ อุปหาเร กเต ปณิธิอายาจนา กตา นิยฺยาติตา โหตีติฯ คหิตมนฺตสฺสาติ อุคฺคหิตมนฺตสฺสฯ ปโยคกรณนฺติ อุปจารกมฺมกรณํฯ อิตีติ การณตฺเถ นิปาโต, เตน วสฺสโวสฺส-สทฺทานํ ปุริสปณฺฑเกสุ ปวตฺติํ การณภาเวน ทสฺเสติ, ปณฺฑกโต วิเสเสน อสติ ภวตีติ วสฺโสฯ ปุริสลิงฺคโต วิรเหน อวอสติ หีฬิโต หุตฺวา ภวตีติ โวสฺโสฯ วิเสโส ราคสฺสโว ยสฺสาติ วสฺโสฯ วิคโต ราคสฺสโว ยสฺสาติ โวสฺโสติ นิรุตฺตินเยน ปทสิทฺธีติปิ วทนฺติฯ วสฺสกรณํ ตทนุรูปเภสชฺเชนฯ

โวสฺสกรณํ ปน อุทฺธตพีชตาทินาปิ, เตเนว ชาตกฏฺฐกถายํ ‘‘โวสฺสวราติ อุทฺธตพีชา โอโรธปาลกา’’ติ วุตฺตํ ฯ อจฺฉนฺทิกภาวมตฺตนฺติ อิตฺถิยา อกามภาวมตฺตํฯ ลิงฺคนฺติ ปุริสนิมิตฺตํฯ

วตฺถุพลิกมฺมกรณนฺติ ฆรวตฺถุสฺมิํ พลิกมฺมสฺส กรณํ, ตํ ปน อุปทฺทวปฏิพาหนตฺถํ, วฑฺฒนตฺถญฺจ กโรนฺติ, มนฺตชปฺปเนน อตฺตโน, อญฺเญสญฺจ มุขสุทฺธิกรณํฯ เตสนฺติ อญฺเญสํฯ โยคนฺติ เภสชฺชปโยคํฯ วมนนฺติ ปจฺฉินฺทนํฯ อุทฺธํวิเรจนนฺติ วมนเภทเมว ‘‘อุทฺธํ โทสานํ นีหรณ’’นฺติ วุตฺตตฺตาฯ วิเรจนนฺติ ปกติวิเรจนเมวฯ อโธวิเรจนนฺติ สุทฺธวตฺถิกสาววตฺถิอาทิวตฺถิกิริยา ‘‘อโธ โทสานํ นีหรณ’’นฺติ วุตฺตตฺตาฯ อโถ วมนํ อุคฺคิรณเมว, อุทฺธํวิเรจนํ โทสนีหรณํฯ ตถา วิเรจนํ วิเรโกว, อโธวิเรจนํ โทสนีหรณนฺติ อยเมเตสํ วิเสโส ปากโฏ โหติฯ โทสานนฺติ จ ปิตฺตาทิโทสานนฺติ อตฺโถฯ เสมฺหนีหรณาทิ สิโรวิเรจนํฯ กณฺณพนฺธนตฺถนฺติ ฉินฺนกณฺณานํ สงฺฆฏนตฺถํฯ วณหรณตฺถนฺติ อรุปนยนตฺถํฯ อกฺขิตปฺปนเตลนฺติ อกฺขีสุ อุสุมสฺส นีหรณเตลํฯ เยน อกฺขิมฺหิ อญฺชิเต อุณฺหํ อุสุมํ นิกฺขมติฯ ยํ นาสิกาย คณฺหียติ, ตํ นตฺถุฯ ปฏลานีติ อกฺขิปฏลานิฯ นีหรณสมตฺถนฺติ อปนยนสมตฺถํฯ ขารญฺชนนฺติ ขารกมญฺชนํฯ สีตเมว สจฺจํ นิรุตฺตินเยน, ตสฺส การณํ อญฺชนํ สจฺจญฺชนนฺติ อาห ‘‘สีตลเภสชฺชญฺชน’’นฺติฯ สลากเวชฺชกมฺมนฺติ อกฺขิโรคเวชฺชกมฺมํฯ สลากสทิสตฺตา สลากสงฺขาตสฺส อกฺขิโรคสฺส เวชฺชกมฺมนฺติ หิ สาลากิยํฯ อิทํ ปน วุตฺตาวเสสสฺส อกฺขิโรคปฏิกมฺมสฺส สงฺคหณตฺถํ วุตฺตํ ‘‘ตปฺปนาทโยปิ หิ สาลากิยาเนวา’’ติฯ ปฏิวิทฺธสฺส สลากสฺส นิกฺขมนตฺถํ เวชฺชกมฺมํ สลากเวชฺชกมฺมนฺติ เกจิ, ตํ ปน สลฺลกตฺติยปเทเนว สงฺคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

สลฺลสฺส ปฏิวิทฺธสฺส กตฺตนํ อุพฺพาหนํ สลฺลกตฺตํ, ตทตฺถาย เวชฺชกมฺมํ สลฺลกตฺตเวชฺชกมฺมํฯ กุมารํ ภรตีติ กุมารภโต, ตสฺส ภาโว โกมารภจฺจํ, กุมาโร เอว วา โกมาโร, ภตนํ ภจฺจํ, ตสฺส ภจฺจํ ตถา, ตทภินิปฺผาทกํ เวชฺชกมฺมนฺติ อตฺโถฯ มูลานิ ปธานานิ โรคูปสมเน สมตฺถานิ เภสชฺชานิ มูลเภสชฺชานิ, มูลานํ วา พฺยาธีนํ เภสชฺชานิ ตถาฯ มูลานุพนฺธวเสน หิ ทุวิโธ พฺยาธิฯ

ตตฺร มูลพฺยาธิมฺหิ ติกิจฺฉิเต เยภุยฺเยน อิตรํ วูปสมติ, เตนาห ‘‘กายติกิจฺฉตํ ทสฺเสตี’’ติอาทิ ฯ ตตฺถ กายติกิจฺฉตนฺติ มูลภาวโต สรีรภูเตหิ เภสชฺเชหิ, สรีรภูตานํ วา โรคานํ ติกิจฺฉกภาวํฯ ขาราทีนีติ ขาโรทกาทีนิฯ ตทนุรูเป วเณติ วูปสมิตสฺส มูลพฺยาธิโน อนุจฺฉวิเก อรุมฺหิฯ เตสนฺติ มูลเภสชฺชานํฯ อปนยนํ อปหรณํ, เตหิ อติกิจฺฉนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อิทญฺจ โกมารภจฺจสลฺลกตฺตสาลากิยาทิวิเสสภูตานํ ตนฺตีนํ ปุพฺเพ วุตฺตตฺตา ปาริเสสวเสน วุตฺตํ, ตสฺมา ตทวเสสาย ตนฺติยา อิธ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพ, สพฺพานิ เจตานิ อาชีวเหตุกานิเยว อิธาธิปฺเปตานิ ‘‘มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปนฺตี’’ติ (ที. นิ. 1.21) วุตฺตตฺตาฯ ยํ ปน ตตฺถ ตตฺถ ปาฬิยํ ‘‘อิติ วา’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิตี-ติ ปการตฺเถ นิปาโต, วา-ติ วิกปฺปนตฺเถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิมินา ปกาเรน, อิโต อญฺเญน วาติฯ เตน ยานิ อิโต พาหิรกปพฺพชิตา สิปฺปายตนวิชฺชาฏฺฐานาทีนิ ชีวิโกปายภูตานิ อาชีวิกปกตา อุปชีวนฺติ, เตสํ ปริคฺคโห กโตติ เวทิตพฺพํฯ

มหาสีลวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปุพฺพนฺตกปฺปิกสสฺสตวาทวณฺณนา

[28] อิทานิ สุญฺญตาปกาสนวารสฺสตฺถํ วณฺเณนฺโต อนุสนฺธิํ ปกาเสตุํ ‘‘เอว’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ วุตฺตวณฺณสฺสาติ สหตฺเถ ฉฏฺฐิวจนํ, สามิอตฺเถ วา อนุสนฺธิ-สทฺทสฺส ภาวกมฺมวเสน กิริยาเทสนาสุ ปวตฺตนโตฯ ภิกฺขุสงฺเฆน วุตฺตวณฺณสฺสาติ ‘‘ยาวญฺจิทํ เตน ภควตา’’ติอาทินา วุตฺตวณฺณสฺสฯ ตตฺร ปาฬิยํ อยํ สมฺพนฺโธ – น ภิกฺขเว, เอตฺตกา เอว พุทฺธคุณา เย ตุมฺหากํ ปากฏา, อปากฏา ปน ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว, อญฺเญ ธมฺมา’’ติ วิตฺถาโรฯ ‘‘อิเม ทิฏฺฐิฏฺฐานา เอวํ คหิตา’’ติอาทินา สสฺสตาทิทิฏฺฐิฏฺฐานานํ ยถาคหิตาการสฺส สุญฺญภาวปฺปกาสนโต, ‘‘ตญฺจ ปชานนํ น ปรามสตี’’ติ สีลาทีนญฺจ อปรามสนียภาวทีปเนน นิจฺจสาราทิวิรหปฺปกาสนโต, ยาสุ เวทนาสุ อวีตราคตาย พาหิรานํ เอตานิ ทิฏฺฐิวิพนฺธกานิ สมฺภวนฺติ, ตาสํ ปจฺจยภูตานญฺจ สมฺโมหาทีนํ เวทกการกสภาวาภาวทสฺสนมุเขน สพฺพธมฺมานํ อตฺตตฺตนิยตาวิรหทีปนโต, อนุปาทาปรินิพฺพานทีปนโต จ อยํ เทสนา สุญฺญตาวิภาวนปฺปธานาติ อาห ‘‘สุญฺญตาปกาสนํ อารภี’’ติฯ

ปริยตฺตีติ วินยาทิเภทภินฺนา มนสา ววตฺถาปิตา ตนฺติฯ เทสนาติ ตสฺสา ตนฺติยา มนสา ววตฺถาปิตาย วิภาวนา, ยถาธมฺมํ ธมฺมาภิลาปภูตา วา ปญฺญาปนา, อนุโลมาทิวเสน วา กถนนฺติ ปริยตฺติเทสนานํ วิเสโส ปุพฺเพเยว ววตฺถาปิโตติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ‘‘เทสนาย, ปริยตฺติย’’นฺติ จ วุตฺตํฯ เอวมาทีสูติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน สจฺจสภาวสมาธิปญฺญาปกติปุญฺญาปตฺติเญยฺยาทโย สงฺคยฺหนฺติฯ ตถา หิ อยํ ธมฺม-สทฺโท ‘‘จตุนฺนํ ภิกฺขเว, ธมฺมานํ อนนุโพธา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 4.1) สจฺเจ ปวตฺตติ, ‘‘กุสลา ธมฺมา อกุสลา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ติกมาติกา 1) สภาเว, ‘‘เอวํธมฺมา เต ภควนฺโต อเหสุ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 2.13, 94, 145; 3.142; ม. นิ. 3.167; สํ. นิ. 5.378) สมาธิมฺหิ, ‘‘สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค, ส เว เปจฺจ น โสจติ’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.246; สุ. นิ. 190) ปญฺญายํ, ‘‘ชาติธมฺมานํ ภิกฺขเว, สตฺตานํ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺชตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.131; 3.373; ปฏิ. ม. 1.33) ปกติยํ, ‘‘ธมฺโม สุจิณฺโณ สุขมาวหาตี’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 184; เถรคา. 303; ชา. 1.10.102; 15.385) ปุญฺเญ, ‘‘จตฺตาโร ปาราชิกา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ปารา. 233) อาปตฺติยํ, ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถมาคจฺฉนฺตี’’ติอาทีสุ (มหานิ. 156; จูฬนิ. 85; ปฏิ. ม. 3.5) เญยฺเย ปวตฺตติฯ ธมฺมา โหนฺตีติ สตฺตชีวโต สุญฺญา ธมฺมมตฺตา โหนฺตีติ อตฺโถฯ กิมตฺถิยํ คุเณ ปวตฺตนนฺติ อาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ

มกสตุณฺฑสูจิยาติ สูจิมุขมกฺขิกาย ตุณฺฑสงฺขาตาย สูจิยาฯ อลพฺภเนยฺยปติฏฺโฐ วิยาติ สมฺพนฺโธฯ อญฺญตฺร ตถาคตาติ ฐเปตฺวา ตถาคตํฯ ‘‘ทุทฺทสา’’ติ ปเทเนว เตสํ ธมฺมานํ ทุกฺโขคาหตา ปกาสิตาติ ‘‘อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐา’’ อิจฺเจว วุตฺตํฯ ลภิตพฺพาติ ลพฺภนียา, สา เอว ลพฺภเนยฺยา, ลภียเต วา ลพฺภนํ, ตมรหตีติ ลพฺภเนยฺยา, น ลพฺภเนยฺยา อลพฺภเนยฺยา, ปติฏฺฐหนฺติ เอตฺถาติ ปติฏฺฐา, ปติฏฺฐหนํ วา ปติฏฺฐา, อลพฺภเนยฺยา ปติฏฺฐา เอตฺถาติ อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐาฯ