ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา

อิทานิ ‘‘ปฐมมหาสงฺคีติกาเล’’ติ วจนปฺปสงฺเคน ตํ ปฐมมหาสงฺคีติํ ทสฺเสนฺโต, ยสฺสํ วา ปฐมมหาสงฺคีติยํ นิกฺขิตฺตานุกฺกเมน สํวณฺณนํ กตฺตุกามตฺตา ตํ วิภาเวนฺโต ตสฺสา ตนฺติยา อารุฬฺหายปิ อิธ วจเน การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฐมมหาสงฺคีติ นาม เจสา’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถ หิ กิญฺจาปิ…เป.… มารุฬฺหาติ เอเตน นนุ สา สงฺคีติกฺขนฺธเก ตนฺติมารุฬฺหา, กสฺมา อิธ ปุน วุตฺตา, ยทิ จ วุตฺตา อสฺส นิรตฺถกตา, คนฺถครุตา จ สิยาติ โจทนาเลสํ ทสฺเสติฯ ‘‘นิทาน…เป.… เวทิตพฺพา’’ติ ปน เอเตน นิทานโกสลฺลตฺถภาวโต ยถาวุตฺตโทสตา น สิยาติ วิเสสการณทสฺสเนน ปริหรติฯ ‘‘ปฐมมหาสงฺคีติ นาม เจสา’’ติ เอตฺถ จ-สทฺโท อีทิเสสุ ฐาเนสุ วตฺตพฺพสมฺปิณฺฑนตฺโถฯ เตน หิ ปฐมมหาสงฺคีติกาเล วุตฺตํ นิทานญฺจ อาทิ, เอสา จ ปฐมมหาสงฺคีติ นาม เอวํ เวทิตพฺพาติ อิมมตฺถํ สมฺปิณฺเฑติฯ อุปญฺญาสตฺโถ วา จ-สทฺโท, อุปญฺญาโสติ จ วากฺยารมฺโภ วุจฺจติฯ เอสา หิ คนฺถการานํ ปกติ, ยทิทํ กิญฺจิ วตฺวา ปุน อปรํ วตฺตุมารภนฺตานํ จ-สทฺทปโยโคฯ ยํ ปน วชิรพุทฺธิตฺเถเรน วุตฺตํ ‘‘เอตฺถ จ-สทฺโท อติเรกตฺโถ, เตน อญฺญาปิ อตฺถีติ ทีเปตี’’ติ (วชิร ฏี. พาหิรนิทานกถาวณฺณนา), ตทยุตฺตเมวฯ น เหตฺถ จ-สทฺเทน ตทตฺโถ วิญฺญายติฯ ยทิ เจตฺถ ตทตฺถทสฺสนตฺถเมว จ-กาโร อธิปฺเปโต สิยา, เอวํ สติ โส น กตฺตพฺโพเยว ปฐมสทฺเทเนว อญฺญาสํ ทุติยาทิสงฺคีตีนมฺปิ อตฺถิภาวสฺส ทสฺสิตตฺตาฯ ทุติยาทิมุปาทาย หิ ปฐมสทฺทปโยโค ทีฆาทิมุปาทาย รสฺสาทิสทฺทปโยโค วิยฯ ยถาปจฺจยํ ตตฺถ ตตฺถ เทสิตตฺตา, ปญฺญตฺตตฺตา จ วิปฺปกิณฺณานํ ธมฺมวินยานํ สงฺคเหตฺวา คายนํ กถนํ สงฺคีติ, เอเตน ตํ ตํ สิกฺขาปทานํ, ตํตํสุตฺตานญฺจ อาทิปริโยสาเนสุ, อนฺตรนฺตรา จ สมฺพนฺธวเสน ฐปิตํ สงฺคีติการกวจนํ สงฺคหิตํ โหติฯ มหาวิสยตฺตา, ปูชิตตฺตา จ มหตี สงฺคีติ มหาสงฺคีติ, ปฐมา มหาสงฺคีติ ปฐมมหาสงฺคีติฯ กิญฺจาปีติ อนุคฺคหตฺโถ, เตน ปาฬิยมฺปิ สา สงฺคีติมารุฬฺหาวาติ อนุคฺคหํ กโรติ, เอวมฺปิ ตตฺถารุฬฺหมตฺเตน อิธ โสตูนํ นิทานโกสลฺลํ น โหตีติ ปน-สทฺเทน อรุจิยตฺถํ ทสฺเสติฯ นิททาติ เทสนํ เทสกาลาทิวเสน อวิทิตํ วิทิตํ กตฺวา นิทสฺเสตีติ นิทานํ, ตสฺมิํ โกสลฺลํ, ตทตฺถายาติ อตฺโถฯ

อิทานิ ตํ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ธมฺมจกฺกปวตฺตนญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สตฺตานํ ทสฺสนานุตฺตริยสรณาทิปฏิลาภเหตุภูตาสุ วิชฺชมานาสุปิ อญฺญาสุ ภควโต กิริยาสุ ‘‘พุทฺโธ โพเธยฺย’’นฺติ (พุ. วํ. อฏฺฐ. อพฺภนฺตรนิทาน 1; จริยา. อฏฺฐ. ปกิณฺณกกถา; อุทาน อฏฺฐ. 18) ปฏิญฺญาย อนุโลมนโต วิเนยฺยานํ มคฺคผลุปฺปตฺติเหตุภูตา กิริยาว นิปฺปริยาเยน พุทฺธกิจฺจํ นามาติ ตํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนญฺหิ…เป.… วินยนา’’ติ วุตฺตํฯ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนโต ปน ปุพฺพภาเค ภควตา ภาสิตํ สุณนฺตานมฺปิ วาสนาภาคิยเมว ชาตํ, น เสกฺขภาคิยํ, น นิพฺเพธภาคิยํ ตปุสฺสภลฺลิกานํ สรณทานํ วิยฯ เอสา หิ ธมฺมตา, ตสฺมา ตเมว มริยาทภาเวน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ สทฺธินฺทฺริยาทิ ธมฺโมเยว ปวตฺตนฏฺเฐน จกฺกนฺติ ธมฺมจกฺกํฯ อถ วา จกฺกนฺติ อาณา, ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺมญฺจ ตํ จกฺกญฺจาติ ธมฺมจกฺกํฯ ธมฺเมน ญาเยน จกฺกนฺติปิ ธมฺมจกฺกํฯ วุตฺตญฺหิ ปฏิสมฺภิทายํ –

‘‘ธมฺมญฺจ ปวตฺเตติ จกฺกญฺจาติ ธมฺมจกฺกํฯ จกฺกญฺจ ปวตฺเตติ ธมฺมญฺจาติ ธมฺมจกฺกํ, ธมฺเมน ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ, ธมฺมจริยาย ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺก’’นฺติอาทิ (ปฏิ. ม. 2.40, 41)ฯ

ตสฺส ปวตฺตนํ ตถาฯ ปวตฺตนนฺติ จ ปวตฺตยมานํ, ปวตฺติตนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนาตีตวเสน ทฺวิธา อตฺโถฯ

ยํ สนฺธาย อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํ ‘‘ธมฺมจกฺกปวตฺตนสุตฺตนฺตํ เทเสนฺโต ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ นาม, อญฺญาสิโกณฺฑญฺญตฺเถรสฺส มคฺคผลาธิคตโต ปฏฺฐาย ปวตฺติตํ นามา’’ติ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 3.5.1081-1088; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 2.2.40)ฯ อิธ ปน ปจฺจุปฺปนฺนวเสเนว อตฺโถ ยุตฺโตฯ ยาวาติ ปริจฺเฉทตฺเถ นิปาโต, สุภทฺทสฺส นาม ปริพฺพาชกสฺส วินยนํ อนฺโตปริจฺเฉทํ กตฺวาติ อภิวิธิวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตญฺหิ ภควา ปรินิพฺพานมญฺเจ นิปนฺโนเยว วิเนสีติฯ กตํ ปรินิฏฺฐาปิตํ พุทฺธกิจฺจํ เยนาติ ตถา, ตสฺมิํฯ กตพุทฺธกิจฺเจ ภควติ โลกนาเถ ปรินิพฺพุเตติ สมฺพนฺโธ, เอเตน พุทฺธกตฺตพฺพสฺส กิจฺจสฺส กสฺสจิปิ อเสสิตภาวํ ทีเปติฯ ตโตเยว หิ ภควา ปรินิพฺพุโตติฯ นนุ จ สาวเกหิ วินีตาปิ วิเนยฺยา ภควตาเยว วินีตา นามฯ ตถา หิ สาวกภาสิตํ สุตฺตํ ‘‘พุทฺธภาสิต’’นฺติ วุจฺจติฯ สาวกวิเนยฺยา จ น ตาว วินีตา, ตสฺมา ‘‘กตพุทฺธกิจฺเจ’’ติ น วตฺตพฺพนฺติ? นายํ โทโส เตสํ วินยนุปายสฺส สาวเกสุ ฐปิตตฺตาฯ เตเนวาห –

‘‘น ตาวาหํ ปาปิม ปรินิพฺพายิสฺสามิ, ยาว เม ภิกฺขู น สาวกา ภวิสฺสนฺติ วิยตฺตา วินีตา วิสารทา พหุสฺสุตา ธมฺมธรา…เป.… อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สห ธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา สปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทเสสฺสนฺตี’’ติอาทิ (ที. นิ. 2.168; อุทา. 51)ฯ

‘‘กุสินาราย’’นฺติอาทินา ภควโต ปรินิพฺพุตเทสกาลวิเสสวจนํ ‘‘อปรินิพฺพุโต ภควา’’ติ คาหสฺส มิจฺฉาภาวทสฺสนตฺถํ, โลเก ชาตสํวทฺธาทิภาวทสฺสนตฺถญฺจฯ ตถา หิ มนุสฺสภาวสฺส สุปากฏกรณตฺถํ มหาโพธิสตฺตา จริมภเว ทารปริคฺคหาทีนิปิ กโรนฺตีติฯ กุสินารายนฺติ เอวํ นามเก นคเรฯ ตญฺหิ นครํ กุสหตฺถํ ปุริสํ ทสฺสนฏฺฐาเน มาปิตตฺตา ‘‘กุสินาร’’นฺติ วุจฺจติ, สมีปตฺเถ เจตํ ภุมฺมํฯ อุปวตฺตเน มลฺลานํ สาลวเนติ ตสฺส นครสฺส อุปวตฺตนภูเต มลฺลราชูนํ สาลวเนฯ ตญฺหิ สาลวนํ นครํ ปวิสิตุกามา อุยฺยานโต อุปจฺจ วตฺตนฺติ คจฺฉนฺติ เอเตนาติ อุปวตฺตนํฯ ยถา หิ อนุราธปุรสฺส ทกฺขิณปจฺฉิมทิสายํ ถูปาราโม, เอวํ ตํ อุยฺยานํ กุสินาราย ทกฺขิณปจฺฉิมทิสายํ โหติฯ ยถา จ ถูปารามโต ทกฺขิณทฺวาเรน นครํ ปวิสนมคฺโค ปาจีนมุโข คนฺตฺวา อุตฺตเรน นิวตฺตติ, เอวํ อุยฺยานโต สาลปนฺติ ปาจีนมุขา คนฺตฺวา อุตฺตเรน นิวตฺตา, ตสฺมา ตํ ‘‘อุปวตฺตน’’นฺติ วุจฺจติฯ

อปเร ปน ‘‘ตํ สาลวนมุปคนฺตฺวา มิตฺตสุหชฺเช อปโลเกตฺวา นิวตฺตนโต อุปวตฺตนนฺติ ปากฏํ ชาตํ กิรา’’ติ วทนฺติฯ ยมกสาลานมนฺตเรติ ยมกสาลานํ เวมชฺเฌฯ ตตฺถ กิร ภควโต ปญฺญตฺตสฺส ปรินิพฺพานมญฺจสฺส สีสภาเค เอกา สาลปนฺติ โหติ, ปาทภาเค เอกาฯ ตตฺราปิ เอโก ตรุณสาโล สีสภาคสฺส อาสนฺโน โหติ, เอโก ปาทภาคสฺสฯ ตสฺมา ‘‘ยมกสาลานมนฺตเร’’ติ วุตฺตํฯ อปิจ ‘‘ยมกสาลา นาม มูลกฺขนฺธวิฏปปตฺเตหิ อญฺญมญฺญํ สํสิพฺเพตฺวา ฐิตสาลา’’ติปิ มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ มา อิติ จนฺโท วุจฺจติ ตสฺส คติยา ทิวสสฺส มินิตพฺพโต, ตทา สพฺพกลาปาริปูริยา ปุณฺโณ เอว มาติ ปุณฺณมาฯ สทฺทวิทู ปน ‘‘โม สิโว จนฺทิมา เจวา’’ติ วุตฺตํ สกฺกตภาสานยํ คเหตฺวา โอการนฺตมฺปิ จนฺทิมวาจก ม-สทฺทมิจฺฉนฺติฯ วิสาขาย ยุตฺโต ปุณฺณมา ยตฺถาติ วิสาขาปุณฺณโม, โสเยว ทิวโส ตถา, ตสฺมิํฯ ปจฺจูสติ ติมิรํ วินาเสตีติ ปจฺจูโส, ปติ-ปุพฺโพ อุส-สทฺโท รุชายนฺติ หิ เนรุตฺติกา, โสเยว สมโยติ รตฺติยา ปจฺฉิมยามปริยาปนฺโน กาลวิเสโส วุจฺจติ, ตสฺมิํฯ วิสาขาปุณฺณมทิวเส อีทิเส รตฺติยา ปจฺฉิมสมเยติ วุตฺตํ โหติฯ

อุปาทียเต กมฺมกิเลเสหีติ อุปาทิ, วิปากกฺขนฺธา, กฏตฺตา จ รูปํฯ โส ปน อุปาทิ กิเลสาภิสงฺขารมารนิมฺมถเน อโนสฺสฏฺโฐ, อิธ ขนฺธมจฺจุมารนิมฺมถเน โอสฺสฏฺโฐน เสสิโต, ตสฺมา นตฺถิ เอติสฺสา อุปาทิสงฺขาโต เสโส, อุปาทิสฺส วา เสโสติ กตฺวา ‘‘อนุปาทิเสสา’’ติ วุจฺจติฯ นิพฺพานธาตูติ เจตฺถ นิพฺพุติมตฺตํ อธิปฺเปตํ, นิพฺพานญฺจ ตํ สภาวธารณโต ธาตุ จาติ กตฺวาฯ นิพฺพุติยา หิ การณปริยาเยน อสงฺขตธาตุ ตถา วุจฺจติฯ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ จายํ กรณนิทฺเทโสฯ อนุปาทิเสสตาสงฺขาตํ อิมํ ปการํ ภูตสฺส ปตฺตสฺส ปรินิพฺพุตสฺส ภควโต ลกฺขเณ นิพฺพานธาตุสงฺขาเต อตฺเถ ตติยาติ วุตฺตํ โหติฯ นนุ จ ‘‘อนุปาทิเสสายา’’ติ นิพฺพานธาตุยาว วิเสสนํ โหติ, น ปรินิพฺพุตสฺส ภควโต, อถ กสฺมา ตํ ภควา ปตฺโตติ วุตฺโตติ? นิพฺพานธาตุยา สหจรณโตฯ ตํสหจรเณน หิ ภควาปิ อนุปาทิเสสภาวํ ปตฺโตติ วุจฺจติฯ อถ วา อนุปาทิเสสภาวสงฺขาตํ อิมํ ปการํ ปตฺตาย นิพฺพานธาตุยา ลกฺขเณ สญฺชานนกิริยาย ตติยาติปิ วตฺตุํ ยุชฺชติฯ

อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยาติ จ อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุ หุตฺวาติ อตฺโถฯ ‘‘อูนปญฺจพนฺธเนน ปตฺเตนา’’ติ (ปารา. 612)ฯ เอตฺถ หิ อูนปญฺจพนฺธนปตฺโต หุตฺวาติ อตฺถํ วทนฺติฯ อปิจ นิพฺพานธาตุยา อนุปาทิเสสาย อนุปาทิเสสา หุตฺวา ภูตายาติปิ ยุชฺชติฯ วุตฺตญฺหิ อุทานฏฺฐกถาย นนฺทสุตฺตวณฺณนายํ ‘‘อุปฑฺฒุลฺลิขิเตหิ เกเสหีติ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ วิปฺปกตุลฺลิขิเตหิ เกเสหิ อุปลกฺขิตาติ อตฺโถ’’ติ (อุทา. อฏฺฐ. 22) เอสนโย อีทิเสสุฯ ธาตุภาชนทิวเสติ เชฏฺฐมาสสฺส สุกฺกปกฺขปญฺจมีทิวสํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตญฺจ น ‘‘สนฺนิปติตาน’’นฺติ เอตสฺส วิเสสนํ, ‘‘อุสฺสาหํ ชเนสี’’ติ เอตสฺส ปน วิเสสนํ ‘‘ธาตุภาชนทิวเส ภิกฺขูนํ อุสฺสาหํ ชเนสี’’ติ อุสฺสาหชนนสฺส กาลวเสน ภินฺนาธิกรณวิเสสนภาวโตฯ ธาตุภาชนทิวสโต หิ ปุริมตรทิวเสสุปิ ภิกฺขู สนฺนิปติตาติฯ อถ วา ‘‘สนฺนิปติตาน’’นฺติ อิทํ กายสามคฺคิวเสน สนฺนิปตนเมว สนฺธาย วุตฺตํ, น สมาคมนมตฺเตนฯ ตสฺมา ‘‘ธาตุภาชนทิวเส’’ติ อิทํ ‘‘สนฺนิปติตาน’’นฺติ เอตสฺส วิเสสนํ สมฺภวติ, อิทญฺจ ภิกฺขูนํ อุสฺสาหํ ชเนสีติ เอตฺถ ‘‘ภิกฺขูน’’นฺติ เอเตนปิ สมฺพชฺฌนียํ ฯ สงฺฆสฺส เถโร สงฺฆตฺเถโรฯ โส ปน สงฺโฆ กิํ ปริมาโณติ อาห ‘‘สตฺตนฺนํ ภิกฺขุสตสหสฺสาน’’นฺติฯ สงฺฆสทฺเทน หิ อวิญฺญายมานสฺส ปริมาณสฺส วิญฺญาปนตฺถเมเวตํ ปุน วุตฺตํฯ สทฺทวิทู ปน วทนฺติ –

‘‘สมาโส จ ตทฺธิโต จ, วากฺยตฺเถสุ วิเสสกา;

ปสิทฺธิยนฺตุ สามญฺญํ, เตลํ สุคตจีวรํฯ

ตสฺมา นามมตฺตภูตสฺส สงฺฆตฺเถรสฺส วิเสสนตฺถเมเวตํ ปุน วุตฺตนฺติ, นิจฺจสาเปกฺขตาย จ เอทิเสสุ สมาโส ยถา ‘‘เทวทตฺตสฺส ครุกุล’’นฺติฯ นิจฺจสาเปกฺขตา เจตฺถ สงฺฆสทฺทสฺส ภิกฺขุสตสหสฺสสทฺทํ สาเปกฺขตฺเตปิ อญฺญปทนฺตราภาเวน วากฺเย วิย อเปกฺขิตพฺพตฺถสฺส คมกตฺตาฯ ‘‘สตฺตนฺนํ ภิกฺขุสตสหสฺสาน’’นฺติ หิ เอตสฺส สงฺฆสทฺเท อวยวีภาเวน สมฺพนฺโธ, ตสฺสาปิ สามิภาเวน เถรสทฺเทติฯ ‘‘สตฺตนฺนํ ภิกฺขุสตสหสฺสาน’’นฺติ จ คณปาโมกฺขภิกฺขูเยว สนฺธาย วุตฺตํฯ ตทา หิ สนฺนิปติตา ภิกฺขู เอตฺตกาติ คณนปถมติกฺกนฺตาฯ ตถา หิ เวฬุวคาเม เวทนาวิกฺขมฺภนโต ปฏฺฐาย ‘‘นจิเรเนว ภควา ปรินิพฺพายิสฺสตี’’ติ สุตฺวา ตโต ตโต อาคเตสุ ภิกฺขูสุ เอกภิกฺขุปิ ปกฺกนฺโต นาม นตฺถิฯ ยถาหุ –

‘‘สตฺตสตสหสฺสานิ , เตสุ ปาโมกฺขภิกฺขโว;

เถโร มหากสฺสโปว, สงฺฆตฺเถโร ตทา อหู’’ติฯ

อายสฺมา มหากสฺสโป อนุสฺสรนฺโต มญฺญมาโน จินฺตยนฺโต หุตฺวา อุสฺสาหํ ชเนสิ, อนุสฺสรนฺโต มญฺญมาโน จินฺตยนฺโต อายสฺมา มหากสฺสโป อุสฺสาหํ ชเนสีติ วา สมฺพนฺโธฯ มหนฺเตหิ สีลกฺขนฺธาทีหิ สมนฺนาคตตฺตา มหนฺโต กสฺสโปติ มหากสฺสโปฯ อปิจ ‘‘มหากสฺสโป’’ติ อุรุเวลกสฺสโป นทีกสฺสโป คยากสฺสโป กุมารกสฺสโปติ อิเม ขุทฺทานุขุทฺทเก เถเร อุปาทาย วุจฺจติฯ กสฺมา ปนายสฺมา มหากสฺสโป อุสฺสาหํ ชเนสีติ อนุโยเค สติ ตํ การณํ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘สตฺตาหปรินิพฺพุเต’’ติอาทิฯ สตฺต อหานิ สมาหฏานิ สตฺตาหํฯ สตฺตาหํ ปรินิพฺพุตสฺส อสฺสาติ ตถา ยถา ‘‘อจิรปกฺกนฺโต, มาสชาโต’’ติ, อนฺตตฺถอญฺญปทสมาโสยํ, ตสฺมิํฯ ภควโต ปรินิพฺพานทิวสโต ปฏฺฐาย สตฺตาเห วีติวตฺเตติ วุตฺตํ โหติ, เอตสฺส ‘‘วุตฺตวจน’’นฺติ ปเทน สมฺพนฺโธ, ตถา ‘‘สุภทฺเทน วุฑฺฒปพฺพชิเตนา’’ติ เอตสฺสปิฯ ตตฺถ สุภทฺโทติ ตสฺส นามมตฺตํ, วุฑฺฒกาเล ปน ปพฺพชิตตฺตา ‘‘วุฑฺฒปพฺพชิเตนา’’ติ วุตฺตํ, เอเตน สุภทฺทปริพฺพาชกาทีหิ ตํ วิเสสํ กโรติฯ ‘‘อลํ อาวุโส’’ติอาทินา เตน วุตฺตวจนํ นิทสฺเสติฯ โส หิ สตฺตาหปรินิพฺพุเต ภควติ อายสฺมตา มหากสฺสปตฺเถเรน สทฺธิํ ปาวาย กุสินารํ อทฺธานมคฺคปฏิปนฺเนสุ ปญฺจมตฺเตสุ ภิกฺขุสเตสุ อวีตราเค ภิกฺขู อนฺตรามคฺเค ทิฏฺฐอาชีวกสฺส สนฺติกา ภควโต ปรินิพฺพานํ สุตฺวา ปตฺตจีวรานิ ฉฑฺเฑตฺวา พาหา ปคฺคยฺหํ นานปฺปการํ ปริเทวนฺเต ทิสฺวา เอวมาหฯ

กสฺมา ปน โส เอวมาหาติ? ภควติ อาฆาเตนฯ

อยํ กิเรโส ขนฺธเก อาคเต อาตุมาวตฺถุสฺมิํ (มหาว. 303) นหาปิตปุพฺพโก วุฑฺฒปพฺพชิโต ภควติ กุสินารโต นิกฺขมิตฺวา อฑฺฒเตฬเสหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ อาตุมํ คจฺฉนฺเต ‘‘ภควา อาคจฺฉตี’’ติ สุตฺวา ‘‘อาคตกาเลยาคุทานํ กริสฺสามี’’ติ สามเณรภูมิยํ ฐิเต ทฺเว ปุตฺเต เอตทโวจ ‘‘ภควา กิร ตาตา อาตุมํ อาคจฺฉติ มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธิํ อฑฺฒเตฬเสหิ ภิกฺขุสเตหิ, คจฺฉถ ตุมฺเห ตาตา, ขุรภณฺฑํ อาทาย นาฬิยา วา ปสิพฺพเกน วา อนุฆรกํ อาหิณฺฑถ, โลณมฺปิ เตลมฺปิ ตณฺฑุลมฺปิ ขาทนียมฺปิ สํหรถ, ภควโต อาคตสฺส ยาคุทานํ กริสฺสามี’’ติฯ เต ตถา อกํสุฯ อถ ภควติ อาตุมํ อาคนฺตฺวา ภุสาคารกํ ปวิฏฺเฐ สุภทฺโท สายนฺหสมยํ คามทฺวารํ คนฺตฺวา มนุสฺเส อามนฺเตตฺวา ‘‘หตฺถกมฺมมตฺตํ เม เทถา’’ติ หตฺถกมฺมํ ยาจิตฺวา ‘‘กิํ ภนฺเต กโรมา’’ติ วุตฺเต ‘‘อิทญฺจิทญฺจ คณฺหถา’’ติ สพฺพูปกรณานิ คาหาเปตฺวา วิหาเร อุทฺธนานิ กาเรตฺวา เอกํ กาฬกํ กาสาวํ นิวาเสตฺวา ตาทิสเมว ปารุปิตฺวา ‘‘อิทํ กโรถ, อิทํ กโรถา’’ติ สพฺพรตฺติํ วิจาเรนฺโต สตสหสฺสํ วิสฺสชฺเชตฺวา โภชฺชยาคุญฺจ มธุโคฬกญฺจ ปฏิยาทาเปสิฯ โภชฺชยาคุ นาม ภุญฺชิตฺวา ปาตพฺพยาคุ, ตตฺถ สปฺปิมธุผาณิตมจฺฉมํสปุปฺผผลรสาทิ ยํ กิญฺจิ ขาทนียํ นาม อตฺถิ, ตํ สพฺพํ ปวิสติฯ กีฬิตุกามานํ สีสมกฺขนโยคฺคา โหติ สุคนฺธคนฺธาฯ

อถ ภควา กาลสฺเสว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ปิณฺฑาย จริตุํ อาตุมาภิมุโข ปายาสิฯ อถ ตสฺส อาโรเจสุํ ‘‘ภควา ปิณฺฑาย คามํ ปวิสติ, ตยา กสฺส ยาคุ ปฏิยาทิตา’’ติฯ โส ยถานิวตฺถปารุเตเหว เตหิ กาฬกกาสาเวหิ เอเกน หตฺเถน ทพฺพิญฺจ กฏจฺฉุญฺจ คเหตฺวา พฺรหฺมา วิย ทกฺขิณํ ชาณุมณฺฑลํ ภูมิยํ ปติฏฺฐเปตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ปฏิคฺคณฺหาตุ เม ภนฺเต ภควา ยาคุ’’นฺติ อาหฯ ตโต ‘‘ชานนฺตาปิ ตถาคตา ปุจฺฉนฺตี’’ติ ขนฺธเก (มหาว. 304) อาคตนเยน ภควา ปุจฺฉิตฺวา จ สุตฺวา จ ตํ วุฑฺฒปพฺพชิตํ วิครหิตฺวา ตสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ อกปฺปิยสมาทานสิกฺขาปทํ, ขุรภณฺฑปริหรณสิกฺขาปทญฺจาติ ทฺเว สิกฺขาปทานิ ปญฺญเปตฺวา ‘‘อเนกกปฺปโกฏิโย ภิกฺขเว โภชนํ ปริเยสนฺเตเหว วีตินามิตา , อิทํ ปน ตุมฺหากํ อกปฺปิยํ, อธมฺเมน อุปฺปนฺนํ โภชนํ อิมํ ปริภุญฺชิตฺวา อเนกานิ อตฺตภาวสหสฺสานิ อปาเยสฺเวว นิพฺพตฺติสฺสนฺติ, อเปถ มา คณฺหถา’’ติ วตฺวา ภิกฺขาจาราภิมุโข อคมาสิ, เอกภิกฺขุนาปิ น กิญฺจิ คหิตํฯ

สุภทฺโท อนตฺตมโน หุตฺวา ‘‘อยํ สพฺพํ ชานามี’’ติ อาหิณฺฑติ, สเจ น คเหตุกาโม เปเสตฺวา อาโรเจตพฺพํ อสฺส, ปกฺกาหาโร นาม สพฺพจิรํ ติฏฺฐนฺโต สตฺตาหมตฺตํ ติฏฺเฐยฺย, อิทญฺจ มม ยาวชีวํ ปริยตฺตํ อสฺส, สพฺพํ เตน นาสิตํ, อหิตกาโม อยํ มยฺห’’นฺติ ภควติ อาฆาตํ พนฺธิตฺวา ทสพเล ธรมาเน กิญฺจิ วตฺตุํ นาสกฺขิฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ ‘‘อยํ อุจฺจา กุลา ปพฺพชิโต มหาปุริโส, สเจ กิญฺจิ ธรนฺตสฺส วกฺขามิ, มมํเยว สนฺตชฺเชสฺสตี’’ติฯ

สฺวายํ อชฺช มหากสฺสปตฺเถเรน สทฺธิํ คจฺฉนฺโต ‘‘ปรินิพฺพุโต ภควา’’ติ สุตฺวา ลทฺธสฺสาโส วิย หฏฺฐตุฏฺโฐ เอวมาหฯ เถโร ปน ตํ สุตฺวา หทเย ปหารํ วิย, มตฺถเก ปติตสุกฺขาสนิํ วิย (สุกฺขาสนิ วิย ที. นิ. อฏฺฐ. 3.232) มญฺญิ, ธมฺมสํเวโค จสฺส อุปฺปชฺชิ ‘‘สตฺตาหมตฺตปรินิพฺพุโต ภควา, อชฺชาปิสฺส สุวณฺณวณฺณํ สรีรํ ธรติเยว, ทุกฺเขน ภควตา อาราธิตสาสเน นาม เอวํ ลหุํ มหนฺตํ ปาปํ กสฏํ กณฺฏโก อุปฺปนฺโน, อลํ โข ปเนส ปาโป วฑฺฒมาโน อญฺเญปิ เอวรูเป สหาเย ลภิตฺวา สาสนํ โอสกฺกาเปตุ’’นฺติฯ

ตโต เถโร จินฺเตสิ ‘‘สเจ โข ปนาหํ อิมํ มหลฺลกํ อิเธว ปิโลติกํ นิวาเสตฺวา ฉาริกาย โอกิราเปตฺวา นีหราเปสฺสามิ, มนุสฺสา ‘สมณสฺส โคตมสฺส สรีเร ธรมาเนเยว สาวกา วิวทนฺตี’ติ อมฺหากํ โทสํ ทสฺเสสฺสนฺติ, อธิวาเสมิ ตาวฯ ภควตา หิ เทสิตธมฺโม อสงฺคหิตปุปฺผราสิสทิโส, ตตฺถ ยถา วาเตน ปหฏปุปฺผานิ ยโต วา ตโต วา คจฺฉนฺติ, เอวเมว เอวรูปานํ วเสน คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล วินเย เอกํ ทฺเว สิกฺขาปทานิ นสฺสิสฺสนฺติ, สุตฺเต เอโก ทฺเว ปญฺหาวารา นสฺสิสฺสนฺติ, อภิธมฺเม เอกํ ทฺเว ภูมนฺตรานิ นสฺสิสฺสนฺติ, เอวํ อนุกฺกเมน มูเล นฏฺเฐ ปิสาจสทิสา ภวิสฺสาม, ตสฺมา ธมฺมวินยสงฺคหํ กริสฺสามิ, เอวํ สติ ทฬฺหสุตฺเตน สงฺคหิตปุปฺผานิ วิย อยํ ธมฺมวินโย นิจฺจโล ภวิสฺสติฯ

เอตทตฺถญฺหิ ภควา มยฺหํ ตีณิ คาวุตานิ ปจฺจุคฺคมนํ อกาสิ, ตีหิ โอวาเทหิ (สํ. นิ. 2.149, 150, 151) อุปสมฺปทํ อกาสิ, กายโต จีวรปริวตฺตนํ อกาสิ, อากาเส ปาณิํ จาเลตฺวา จนฺโทปมปฏิปทํ กเถนฺโต มญฺเญว สกฺขิํ กตฺวา กเถสิ, ติกฺขตฺตุํ สกลสาสนรตนํ ปฏิจฺฉาเปสิ, มาทิเส ภิกฺขุมฺหิ ติฏฺฐมาเน อยํ ปาโป สาสเน วฑฺฒิํ มา อลตฺถ, ยาว อธมฺโม น ทิปฺปติ, ธมฺโม น ปฏิพาหิยฺยติ, อวินโย น ทิปฺปติ, วินโย น ปฏิพาหิยฺยติ, อธมฺมวาทิโน น พลวนฺโต โหนฺติ, ธมฺมวาทิโน น ทุพฺพลา โหนฺติ, อวินยวาทิโน น พลวนฺโต โหนฺติ, วินยวาทิโน น ทุพฺพลา โหนฺติ, ตาว ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคายิสฺสามิ, ตโต ภิกฺขู อตฺตโน อตฺตโน ปโหนกํ คเหตฺวา กปฺปิยากปฺปิเย กเถสฺสนฺติ, อถายํ ปาโป สยเมว นิคฺคหํ ปาปุณิสฺสติ, ปุน สีสํ อุกฺขิปิตุํ น สกฺขิสฺสติ, สาสนํ อิทฺธญฺเจว ผีตฺตญฺจ ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา โส ‘‘เอวํ นาม มยฺหํ จิตฺตํ อุปฺปนฺน’’นฺติ กสฺสจิปิ อนาโรเจตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ สมสฺสาเสตฺวา อถ ปจฺฉา ธาตุภาชนทิวเส ธมฺมวินยสงฺคายนตฺถํ ภิกฺขูนํ อุสฺสาหํ ชเนสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อายสฺมา มหากสฺสโป สตฺตาหปรินิพฺพุเต…เป.… ธมฺมวินยสงฺคายนตฺถํ ภิกฺขูนํ อุสฺสาหํ ชเนสี’’ติฯ

ตตฺถ อลนฺติ ปฏิกฺเขปวจนํ, น ยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ อาวุโสติ ปริเทวนฺเต ภิกฺขู อาลปติฯ มา โสจิตฺถาติ จิตฺเต อุปฺปนฺนพลวโสเกน มา โสกมกตฺถฯ มา ปริเทวิตฺถาติ วาจาย มา วิลาปมกตฺถฯ ‘‘ปริเทวนํ วิลาโป’’ติ หิ วุตฺตํฯ อโสจนาทีนํ การณมาห ‘‘สุมุตฺตา’’ติอาทินาฯ เตน มหาสมเณนาติ นิสฺสกฺเก กรณวจนํ, สฺมาวจนสฺส วา นาพฺยปฺปเทโสฯ ‘‘อุปทฺทุตา’’ติ ปเท ปน กตฺตริ ตติยาวเสน สมฺพนฺโธฯ อุภยาเปกฺขญฺเหตํ ปทํฯ อุปทฺทุตา จ โหมาติ ตํกาลาเปกฺขวตฺตมานวจนํ, ‘‘ตทา’’ติ เสโสฯ อตีตตฺเถ วา วตฺตมานวจนํ, อหุมฺหาติ อตฺโถฯ อนุสฺสรนฺโต ธมฺมสํเวควเสเนว, น ปน โกธาทิวเสนฯ ธมฺมสภาวจินฺตาวเสน หิ ปวตฺตํ สโหตฺตปฺปญาณํ ธมฺมสํเวโคฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘สพฺพสงฺขตธมฺเมสุ, โอตฺตปฺปาการสณฺฐิตํ;

ญาณโมหิตภารานํ, ธมฺมสํเวคสญฺญิต’’นฺติฯ (สารตฺถ. ฏี. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา);

อญฺญํ อุสฺสาหชนนการณํ ทสฺเสตุํ ‘‘อีทิสสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อีทิสสฺส จ สงฺฆสนฺนิปาตสฺสาติ สตฺตสตสหสฺสคณปาโมกฺขตฺเถรปฺปมุขคณนปถาติกฺกนฺตสงฺฆสนฺนิปาตํ สนฺธาย วทติฯ ‘‘ฐานํ โข ปเนตํ วิชฺชตี’’ติอาทินาปิ อญฺญํ การณํ ทสฺเสติฯ ติฏฺฐติ เอตฺถ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ ฐานํ, เหตุฯ โขติ อวธารเณฯ ปนาติ วจนาลงฺกาเร, เอตํ ฐานํ วิชฺชเตว, โน น วิชฺชตีติ อตฺโถฯ กิํ ปน ตนฺติ อาห ‘‘ยํ ปาปภิกฺขู’’ติอาทิฯ ยนฺติ นิปาตมตฺตํ, การณนิทฺเทโส วา, เยน ฐาเนน อนฺตรธาเปยฺยุํ, ตเทตํ ฐานํ วิชฺชติเยวาติฯ

ปาเปน ลามเกน อิจฺฉาวจเรน สมนฺนาคตา ภิกฺขู ปาปภิกฺขู ฯ อตีโต สตฺถา เอตฺถ, เอตสฺสาติ วา อตีตสตฺถุกํ ยถา ‘‘พหุกตฺตุโก’’ติฯ ปธานํ วจนํ ปาวจนํฯ ปา-สทฺโท เจตฺถ นิปาโต ‘‘ปา เอว วุตฺยสฺสา’’ติอาทีสุ วิยฯ อุปสคฺคปทํ วา เอตํ, ทีฆํ กตฺวา ปน ตถา วุตฺตํ ยถา ‘‘ปาวทตี’’ติปิ วทนฺติฯ ปกฺขนฺติ อลชฺชิปกฺขํฯ ‘‘ยาว จา’’ติอาทินา สงฺคีติยา สาสนจิรฏฺฐิติกภาเว การณํ, สาธกญฺจ ทสฺเสติฯ ‘‘ตสฺมา’’ติ หิ ปทมชฺฌาหริตฺวา ‘‘สงฺคาเยยฺย’’นฺติ ปเทน สมฺพนฺธนียํฯ

ตตฺถ ยาว จ ธมฺมวินโย ติฏฺฐตีติ ยตฺตกํ กาลํ ธมฺโม จ วินโย จ ลชฺชิปุคฺคเลสุ ติฏฺฐติฯ ปรินิพฺพานมญฺจเก นิปนฺเนน ภควตา มหาปรินิพฺพานสุตฺเต (ที. นิ. 2.216) วุตฺตํ สนฺธาย ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทิมาหฯ หิ-สทฺโท อาคมวเสน ทฬฺหิโชตโกฯ เทสิโต ปญฺญตฺโตติ ธมฺโมปิ เทสิโต เจว ปญฺญตฺโต จฯ สุตฺตาภิธมฺมสงฺคหิตสฺส หิ ธมฺมสฺส อติสชฺชนํ ปโพธนํ เทสนา, ตสฺเสว ปการโต ญาปนํ วิเนยฺยสนฺตาเน ฐปนํ ปญฺญาปนํฯ วินโยปิ เทสิโต เจว ปญฺญตฺโต จฯ วินยตนฺติสงฺคหิตสฺส หิ อตฺถสฺส อติสชฺชนํ ปโพธนํ เทสนา, ตสฺเสว ปการโต ญาปนํ อสงฺกรโต ฐปนํ ปญฺญาปนํ, ตสฺมา กมฺมทฺวยมฺปิ กิริยาทฺวเยน สมฺพชฺฌนํ ยุชฺชตีติ เวทิตพฺพํฯ

โสติ โส ธมฺโม จ วินโย จฯ มมจฺจเยนาติ มม อจฺจยกาเลฯ ‘‘ภุมฺมตฺเถ กรณนิทฺเทโส’’ติ หิ อกฺขรจินฺตกา วทนฺติฯ เหตฺวตฺเถ วา กรณวจนํ, มม อจฺจยเหตุ ตุมฺหากํ สตฺถา นาม ภวิสฺสตีติ อตฺโถฯ วุตฺตญฺหิ มหาปรินิพฺพานสุตฺตวณฺณนายํ ‘‘มยิ ปรินิพฺพุเต ตุมฺหากํ สตฺถุกิจฺจํ สาเธสฺสตี’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.216)ฯ ลกฺขณวจนญฺเหตฺถ เหตฺวตฺถสาธกํ ยถา ‘‘เนตฺเต อุชุํ คเต สตี’’ติ (อ. นิ. 4.70; เนตฺติ. 10.90, 93)ฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – มยา โว ฐิเตเนว ‘‘อิทํ ลหุกํ, อิทํ ครุกํ, อิทํ สเตกิจฺฉํ, อิทํ อเตกิจฺฉํ, อิทํ โลกวชฺชํ, อิทํ ปณฺณตฺติวชฺชํ, อยํ อาปตฺติ ปุคฺคลสฺส สนฺติเก วุฏฺฐาติ, อยํ คณสฺส, อยํ สงฺฆสฺส สนฺติเก วุฏฺฐาตี’’ติ สตฺตนฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธานํ อวีติกฺกมนียตาวเสน โอติณฺณวตฺถุสฺมิํ สขนฺธกปริวาโร อุภโตวิภงฺโค มหาวินโย นาม เทสิโต, ตํ สกลมฺปิ วินยปิฏกํ มยิ ปรินิพฺพุเต ตุมฺหากํ สตฺถุกิจฺจํ สาเธสฺสติ ‘‘อิทํ โว กตฺตพฺพํ, อิทํ โว น กตฺตพฺพ’’นฺติ กตฺตพฺพากตฺตพฺพสฺส วิภาเคน อนุสาสนโตฯ ฐิเตเนว จ มยา ‘‘อิเม จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค’’ติ เตน เตน วิเนยฺยานํ อชฺฌาสยานุรูเปน ปกาเรน อิเม สตฺตติํส โพธิปกฺขิยธมฺเม วิภชิตฺวา วิภชิตฺวา สุตฺตนฺตปิฏกํ เทสิตํ, ตํ สกลมฺปิ สุตฺตนฺตปิฏกํ มยิ ปรินิพฺพุเต ตุมฺหากํ สตฺถุกิจฺจํ สาเธสฺสติ ตํตํจริยานุรูปํ สมฺมาปฏิปตฺติยา อนุสาสนโต, ฐิเตเนว จ มยา ‘‘อิเม ปญฺจกฺขนฺธา (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.216), ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺฐารส ธาตุโย, จตฺตาริ สจฺจานิ, พาวีสตินฺทฺริยานิ, นว เหตู, จตฺตาโร อาหารา, สตฺต ผสฺสา, สตฺต เวทนา, สตฺต สญฺญา, สตฺต เจตนา, สตฺต จิตฺตานิฯ ตตฺราปิ เอตฺตกา ธมฺมา กามาวจรา, เอตฺตกา รูปาวจรา, เอตฺตกา อรูปาวจรา, เอตฺตกา ปริยาปนฺนา, เอตฺตกา อปริยาปนฺนา, เอตฺตกา โลกิยา, เอตฺตกา โลกุตฺตรา’’ติ อิเม ธมฺเม วิภชิตฺวา วิภชิตฺวา อภิธมฺมปิฏกํ เทสิตํ, ตํ สกลมฺปิ อภิธมฺมปิฏกํ มยิ ปรินิพฺพุเต ตุมฺหากํ สตฺถุกิจฺจํ สาเธสฺสติ ขนฺธาทิวิภาเคน ญายมานํ จตุสจฺจสมฺโพธาวหตฺตาฯ อิติ สพฺพมฺเปตํ อภิสมฺโพธิโต ยาว ปรินิพฺพานา ปญฺจจตฺตาลีส วสฺสานิ ภาสิตํ ลปิตํ ‘‘ตีณิ ปิฏกานิ, ปญฺจ นิกายา, นวงฺคานิ, จตุราสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานี’’ติ เอวํ มหปฺปเภทํ โหติฯ อิมานิ จตุราสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ ติฏฺฐนฺติ, อหํ เอโกว ปรินิพฺพายิสฺสามิ, อหญฺจ ปนิทานิ เอโกว โอวทามิ อนุสาสามิ, มยิ ปรินิพฺพุเต อิมานิ จตุราสีติ พุทฺธสหสฺสานิ ตุมฺเห โอวทิสฺสนฺติ อนุสาสิสฺสนฺติ โอวาทานุสาสนกิจฺจสฺส นิปฺผาทนโตติฯ

สาสนนฺติ ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธวเสน ติวิธมฺปิ สาสนํ, นิปฺปริยายโต ปน สตฺตติํส โพธิปกฺขิยธมฺมาฯ อทฺธานํ คมิตุมลนฺติ อทฺธนิยํ, อทฺธานคามิ อทฺธานกฺขมนฺติ อตฺโถฯ จิรํ ฐิติ เอตสฺสาติ จิรฏฺฐิติกํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เยน ปกาเรน อิทํ สาสนํ อทฺธนิยํ, ตโตเยว จ จิรฏฺฐิติกํ ภเวยฺย, เตน ปกาเรน ธมฺมญฺจ วินยญฺจ ยทิ ปนาหํ สงฺคาเยยฺยํ, สาธุ วตาติฯ

อิทานิ สมฺมาสมฺพุทฺเธน อตฺตโน กตํ อนุคฺคหวิเสสํ สมนุสฺสริตฺวา จินฺตนาการมฺปิ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยญฺจาหํ ภควตา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘ยญฺจาห’’นฺติ เอตสฺส ‘‘อนุคฺคหิโต, ปสํสิโต’’ติ เอเตหิ สมฺพนฺโธฯ

ยนฺติ ยสฺมา, กิริยาปรามสนํ วา เอตํ, เตน ‘‘อนุคฺคหิโต, ปสํสิโต’’ติ เอตฺถ อนุคฺคหณํ, ปสํสนญฺจ ปรามสติฯ ‘‘ธาเรสฺสสี’’ติอาทิกํ ปน วจนํ ภควา อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล มหากสฺสปตฺเถเรน ปญฺญตฺตสงฺฆาฏิยํ นิสินฺโน ตํ สงฺฆาฏิํ ปทุมปุปฺผวณฺเณน ปาณินา อนฺตนฺเตน ปรามสนฺโต อาหฯ วุตฺตญฺเหตํ กสฺสปสํยุตฺเต (สํ. นิ. 2.154) มหากสฺสปตฺเถเรเนว อานนฺทตฺเถรํ อามนฺเตตฺวา กเถนฺเตน –

‘‘อถ โข อาวุโส ภควา มคฺคา โอกฺกมฺม เยน อญฺญตรํ รุกฺขมูลํ เตนุปสงฺกมิ, อถ ขฺวาหํ อาวุโส ปฏปิโลติกานํ สงฺฆาฏิํ จตุคฺคุณํ ปญฺญเปตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจํ ‘อิธ ภนฺเต ภควา นิสีทตุ, ยํ มมสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’ติ ฯ นิสีทิ โข อาวุโส ภควา ปญฺญตฺเต อาสเน, นิสชฺช โข มํ อาวุโส ภควา เอตทโวจ ‘มุทุกา โข ตฺยายํ กสฺสป ปฏปิโลติกานํ สงฺฆาฏี’ติฯ ปฏิคฺคณฺหาตุ เม ภนฺเต ภควา ปฏปิโลติกานํ สงฺฆาฏิํ อนุกมฺปํ อุปาทายาติฯ ธาเรสฺสสิ ปน เม ตฺวํ กสฺสป สาณานิ ปํสุกูลานิ นิพฺพสนานีติฯ ธาเรสฺสามหํ ภนฺเต ภควโต สาณานิ ปํสุกูลานิ นิพฺพสนานีติฯ โส ขฺวาหํ อาวุโส ปฏปิโลติกานํ สงฺฆาฏิํ ภควโต ปาทาสิํ, อหํ ปน ภควโต สาณานิ ปํสุกูลานิ นิพฺพสนานิ ปฏิปชฺชิ’’นฺติ (สํ. นิ. 2.154)ฯ

ตตฺถ มุทุกา โข ตฺยายนฺติ มุทุกา โข เต อยํฯ กสฺมา ปน ภควา เอวมาหาติ? เถเรน สห จีวรํ ปริวตฺเตตุกามตายฯ กสฺมา ปริวตฺเตตุกาโม ชาโตติ? เถรํ อตฺตโน ฐาเน ฐเปตุกามตายฯ กิํ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา นตฺถีติ? อตฺถิ, เอวํ ปนสฺส อโหสิ ‘‘อิเม น จิรํ ฐสฺสนฺติ, ‘กสฺสโป ปน วีสวสฺสสตายุโก, โส มยิ ปรินิพฺพุเต สตฺตปณฺณิคุหายํ วสิตฺวา ธมฺมวินยสงฺคหํ กตฺวา มม สาสนํ ปญฺจวสฺสสหสฺสปริมาณกาลํ ปวตฺตนกํ กริสฺสตี’’ติ อตฺตโน นํ ฐาเน ฐเปสิ, เอวํ ภิกฺขู กสฺสปสฺส สุสฺสุสิตพฺพํ มญฺญิสฺสนฺตี’’ติ ตสฺมา เอวมาหฯ เถโร ปน ยสฺมา จีวรสฺส วา ปตฺตสฺส วา วณฺเณ กถิเต ‘‘อิมํ ตุมฺเห คณฺหถา’’ติ วจนํ จาริตฺตเมว, ตสฺมา ‘‘ปฏิคฺคณฺหาตุ เม ภนฺเต ภควา’’ติ อาหฯ

ธาเรสฺสสิ ปน เม ตฺวํ กสฺสปาติ กสฺสป ตฺวํ อิมานิ ปริโภคชิณฺณานิ ปํสุกูลานิ ปารุปิตุํ สกฺขิสฺสสีติ วทติฯ ตญฺจ โข น กายพลํ สนฺธาย, ปฏิปตฺติปูรณํ ปน สนฺธาย เอวมาหฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – อหํ อิมํ จีวรํ ปุณฺณํ นาม ทาสิํ ปารุปิตฺวา อามกสุสาเน ฉฑฺฑิตํ สุสานํ ปวิสิตฺวา ตุมฺพมตฺเตหิ ปาณเกหิ สมฺปริกิณฺณํ เต ปาณเก วิธุนิตฺวา มหาอริยวํเส ฐตฺวา อคฺคเหสิํ, ตสฺส เม อิมํ จีวรํ คหิตทิวเส ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ มหาปถวี มหาวิรวํ วิรวมานา กมฺปิตฺถ, อากาสํ ตฏตฏายิ, จกฺกวาเฬ เทวตา สาธุการํ อทํสุ, อิมํ จีวรํ คณฺหนฺเตน ภิกฺขุนา ชาติปํสุกูลิเกน ชาติอารญฺญิเกน ชาติเอกาสนิเกน ชาติสปทานจาริเกน ภวิตุํ วฏฺฏติ, ตฺวํ อิมสฺส จีวรสฺส อนุจฺฉวิกํ กาตุํ สกฺขิสฺสสีติฯ เถโรปิ อตฺตนา ปญฺจนฺนํ หตฺถีนํ พลํ ธาเรติ, โส ตํ อตกฺกยิตฺวา ‘‘อหเมตํ ปฏิปตฺติํ ปูเรสฺสามี’’ติ อุสฺสาเหน สุคตจีวรสฺส อนุจฺฉวิกํ กาตุกาโม ‘‘ธาเรสฺสามหํ ภนฺเต’’ติ อาหฯ ปฏิปชฺชินฺติ ปฏิปนฺโนสิํฯ เอวํ ปน จีวรปริวตฺตนํ กตฺวา เถเรน ปารุปิตจีวรํ ภควา ปารุปิ, สตฺถุ จีวรํ เถโรฯ ตสฺมิํ สมเย มหาปถวี อุทกปริยนฺตํ กตฺวา อุนฺนทนฺตี กมฺปิตฺถฯ

สาณานิ ปํสุกูลานีติ มตกเฬวรํ ปริเวเฐตฺวา ฉฑฺฑิตานิ ตุมฺพมตฺเต กิมี ปปฺโผเฏตฺวา คหิตานิ สาณวากมยานิ ปํสุกูลจีวรานิฯ นิพฺพสนานีติ นิฏฺฐิตวสนกิจฺจานิ, ปริโภคชิณฺณานีติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ กิญฺจาปิ เอกเมว ตํ จีวรํ, อเนกาวยวตฺตา ปน พหุวจนํ กตนฺติ มชฺฌิมคณฺฐิปเท วุตฺตํฯ จีวเร สาธารณปริโภเคนาติ เอตฺถ อตฺตนา สาธารณปริโภเคนาติ อตฺถสฺส วิญฺญายมานตฺตา, วิญฺญายมานตฺถสฺส จ สทฺทสฺส ปโยเค กามาจารตฺตา ‘‘อตฺตนา’’ติ น วุตฺตํฯ ‘‘ธาเรสฺสสิ ปน เม ตฺวํ กสฺสป สาณานิ ปํสุกูลานี’’ติ (สํ. นิ. 2.154) หิ วุตฺตตฺตา ‘‘อตฺตนาว สาธารณปริโภเคนา’’ติ วิญฺญายติ, นาญฺเญนฯ น หิ เกวลํ สทฺทโตเยว สพฺพตฺถ อตฺถนิจฺฉโย, อตฺถปกรณาทินาปิ เยภุยฺเยน อตฺถสฺส นิยมิตตฺตาฯ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปเนตฺถ เอวํ วุตฺตํ ‘‘จีวเร สาธารณปริโภเคนาติ เอตฺถ ‘อตฺตนา สมสมฏฺฐปเนนา’ติ อิธ วุตฺตํ อตฺตนา – สทฺทมาเนตฺวา ‘จีวเร อตฺตนา สาธารณปริโภเคนา’ติ โยเชตพฺพํฯ

ยสฺส เยน หิ สมฺพนฺโธ, ทูรฏฺฐมฺปิ จ ตสฺส ตํ;

อตฺถโต หฺยสมานานํ, อาสนฺนตฺตมการณนฺติฯ

อถ วา ภควตา จีวเร สาธารณปริโภเคน ภควตา อนุคฺคหิโตติ โยชนียํฯ เอกสฺสาปิ หิ กรณนิทฺเทสสฺส สหาทิโยคกตฺตุตฺถโชตกตฺตสมฺภวโต’’ติฯ สมานํ ธารณเมตสฺสาติ สาธารโณ, ตาทิโส ปริโภโคติ สาธารณปริโภโค, เตนฯ สาธารณปริโภเคน จ สมสมฏฺฐปเนน จ อนุคฺคหิโตติ สมฺพนฺโธฯ

อิทานิ –

‘‘อหํ ภิกฺขเว, ยาวเท อากงฺขามิ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ, กสฺสโปปิ ภิกฺขเว ยาวเท อากงฺขติ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติอาทินา (สํ. นิ. 2.152) –

นวานุปุพฺพวิหารฉฬภิญฺญาปเภเท อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม อตฺตนา สมสมฏฺฐปนตฺถาย ภควตา วุตฺตํ กสฺสปสํยุตฺเต (สํ. นิ. 2.151) อาคตํ ปาฬิมิมํ เปยฺยาลมุเขน, อาทิคฺคหเณน จ สงฺขิปิตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อหํ ภิกฺขเว’’ติอาทิฯ

ตตฺถ ยาวเทติ ยาวเทว, ยตฺตกํ กาลํ อากงฺขามิ, ตตฺตกํ กาลํ วิหรามีติ อตฺโถฯ ตโตเยว หิ มชฺฌิมคณฺฐิปเท, จูฬคณฺฐิปเท จ ‘‘ยาวเทติ ยาวเทวาติ วุตฺตํ โหตี’’ติ ลิขิตํฯ สํยุตฺตฏฺฐกถายมฺปิ ‘‘ยาวเท อากงฺขามีติ ยาวเทว อิจฺฉามี’’ติ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.2.152) อตฺโถ วุตฺโตฯ ตถา หิ ตตฺถ ลีนตฺถปกาสนิยํ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ‘‘ยาวเทวาติ อิมินา สมานตฺถํ ‘ยาวเท’ติ อิทํ ปท’’นฺติ วุตฺตํฯ โปตฺถเกสุ ปน กตฺถจิ ‘‘ยาวเทวา’’ติ อยเมว ปาโฐ ทิสฺสติฯ

อปิ จ ยาวเทติ ยตฺตกํ สมาปตฺติวิหารํ วิหริตุํ อากงฺขามิ, ตตฺตกํ สมาปตฺติวิหารํ วิหรามีติ สมาปตฺติฏฺฐาเน, ยตฺตกํ อภิญฺญาโวหารํ โวหริตุํ อากงฺขามิ, ตตฺตกํ อภิญฺญาโวหารํ โวหรามีติ อภิญฺญาฐาเน จ สห ปาฐเสเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรนาปิ ตเทวตฺถํ ยถาลาภนเยน ทสฺเสตุํ ‘‘ยตฺตเก สมาปตฺติวิหาเร, อภิญฺญาโวหาเร วา อากงฺขนฺโต วิหารามิ เจว โวหรามิ จ, ตถา กสฺสโปปีติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํฯ อปเร ปน ‘‘ยาวเทติ ‘ยํ ปฐมชฺฌานํ อากงฺขามิ, ตํ ปฐมชฺฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหารามี’ติอาทินา สมาปตฺติฏฺฐาเน, อิทฺธิวิธาภิญฺญาฐาเน จ อชฺฌาหริตสฺส ต-สทฺทสฺส กมฺมวเสน ‘ยํ ทิพฺพโสตํ อากงฺขามิ, เตน ทิพฺพโสเตน สทฺเท สุณามี’ติอาทินา เสสาภิญฺญาฐาเน กรณวเสน โยชนา วตฺตพฺพา’’ติ วทนฺติฯ วิวิจฺเจว กาเมหีติ เอตฺถ เอว-สทฺโท นิยมตฺโถ, อุภยตฺถ โยเชตพฺโพฯ ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตทุปริ อาวิ ภวิสฺสติฯ

นวานุปุพฺพวิหารฉฬภิญฺญาปฺปเภเทติ เอตฺถ นวานุปุพฺพวิหารา นาม อนุปฏิปาฏิยา สมาปชฺชิตพฺพตฺตา เอวํสญฺญิตา นิโรธสมาปตฺติยา สห อฏฺฐ สมาปตฺติโยฯ ฉฬภิญฺญา นาม อาสวกฺขยญาเณน สห ปญฺจาภิญฺญาโยฯ กตฺถจิ โปตฺถเก เจตฺถ อาทิสทฺโท ทิสฺสติฯ โส อนธิปฺเปโต ยถาวุตฺตาย ปาฬิยา คเหตพฺพสฺส อตฺถสฺส อนวเสสตฺตาฯ มนุสฺเสสุ, มนุสฺสานํ วา อุตฺตริภูตานํ, อุตฺตรีนํ วา มนุสฺสานํ ฌายีนญฺเจว อริยานญฺจ ธมฺโมติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม, มนุสฺสธมฺมา วา อุตฺตรีติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโมฯ ทส กุสลกมฺมปถา เจตฺถ วินา ภาวนามนสิกาเรน ปกติยาว มนุสฺเสหิ นิพฺพตฺเตตพฺพโต, มนุสฺสตฺตภาวาวหนโต จ มนุสฺสธมฺโม นาม, ตโต อุตฺตริ ปน ฌานาทิ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโมติ เวทิตพฺโพฯ สมสมฏฺฐปเนนาติ ‘‘อหํ ยตฺตกํ กาลํ, ยตฺตเก วา สมาปตฺติวิหาเร, ยตฺตกา อภิญฺญาโย จ วฬญฺเชมิ , ตถา กสฺสโปปี’’ติ เอวํ สมสมํ กตฺวา ฐปเนนฯ อเนกฏฺฐาเนสุ ฐปนํ, กสฺสจิปิ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส อเสสภาเวน เอกนฺตสมฏฺฐปนํ วา สนฺธาย ‘‘สมสมฏฺฐปเนนา’’ติ วุตฺตํ, อิทญฺจ นวานุปุพฺพวิหารฉฬภิญฺญาภาวสามญฺเญน ปสํสามตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ อายสฺมา มหากสฺสโป ภควา วิย เทวสิกํ จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขฺยา สมาปตฺติโย สมาปชฺชติ, ยมกปาฏิหาริยาทิวเสน จ อภิญฺญาโย วฬญฺเชตีติฯ เอตฺถ จ อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม อตฺตนา สมสมฏฺฐปเนนา’’ติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตถา หิ –

‘‘โอวท กสฺสป ภิกฺขู, กโรหิ กสฺสป ภิกฺขูนํ ธมฺมิํ กถํ, อหํ วา กสฺสป ภิกฺขู โอวเทยฺยํ, ตฺวํ วาฯ อหํ วา กสฺสป ภิกฺขูนํ ธมฺมิํ กถํ กเรยฺยํ, ตฺวํ วา’’ติ –

เอวมฺปิ อตฺตนา สมสมฏฺฐปนมกาสิเยวาติฯ

ตถาติ รูปูปสํหาโร ยถา อนุคฺคหิโต, ตถา ปสํสิโตติฯ อากาเส ปาณิํ จาเลตฺวาติ ภควตา อตฺตโนเยว ปาณิํ อากาเส จาเลตฺวา กุเลสุ อลคฺคจิตฺตตาย เจว กรณภูตาย ปสํสิโตติ สมฺพนฺโธฯ อลคฺคจิตฺตตายาติ วา อาธาเร ภุมฺมํ, อากาเส ปาณิํ จาเลตฺวา กุลูปกสฺส ภิกฺขุโน อลคฺคจิตฺตตาย กุเลสุ อลคฺคนจิตฺเตน ภวิตุํ ยุตฺตตาย เจว มญฺเญว สกฺขิํ กตฺวา ปสํสิโตติ อตฺโถฯ ยถาห –

‘‘อถ โข ภควา อากาเส ปาณิํ จาเลสิ เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว, อยํ อากาเส ปาณิ น สชฺชติ น คยฺหติ น พชฺฌติ, เอวเมว โข ภิกฺขเว ยสฺส กสฺสจิ ภิกฺขุโน กุลานิ อุปสงฺกมโต กุเลสุ จิตฺตํ น สชฺชติ น คยฺหติ น พชฺฌติ ‘ลภนฺตุ ลาภกามา, ปุญฺญกามา กโรนฺตุ ปุญฺญานี’ติฯ ยถา สเกน ลาเภน อตฺตมโน โหติ สุมโน, เอวํ ปเรสํ ลาเภน อตฺตมโน โหติ สุมโนฯ เอวรูโป โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ อรหติ กุลานิ อุปสงฺกมิตุํฯ กสฺสปสฺส ภิกฺขเว กุลานิ อุปสงฺกมโต กุเลสุ จิตฺตํ น สชฺชติ น คยฺหติ น พชฺฌติ ‘ลภนฺตุ ลาภกามา, ปุญฺญกามา กโรนฺตุ ปุญฺญานี’ติฯ ยถา สเกน ลาเภน อตฺตมโน โหติ สุมโน, เอวํ ปเรสํ ลาเภน อตฺตมโน โหติ สุมโน’’ติ (สํ. นิ. 2.146)ฯ

ตตฺถ อากาเส ปาณิํ จาเลสีติ นีเล คคนนฺตเร ยมกวิชฺชุกํ สญฺจาลยมาโน วิย เหฏฺฐาภาเค , อุปริภาเค, อุภโต จ ปสฺเสสุ ปาณิํ สญฺจาเลสิ, อิทญฺจ ปน เตปิฏเก พุทฺธวจเน อสมฺภินฺนปทํ นามฯ อตฺตมโนติ สกมโน, น โทมนสฺเสน ปจฺฉินฺทิตฺวา คหิตมโนฯ

สุมโนติ ตุฏฺฐมโน, อิทานิ โย หีนาธิมุตฺติโก มิจฺฉาปฏิปนฺโน เอวํ วเทยฺย ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ‘อลคฺคจิตฺตตาย อากาเส จาลิตปาณูปมา กุลานิ อุปสงฺกมถา’ติ วทนฺโต อฏฺฐาเน ฐเปติ, อสยฺหภารํ อาโรเปติ, ยํ น สกฺกา กาตุํ, ตํ กาเรหี’’ติ, ตสฺส วาทปถํ ปจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘สกฺกา จ โข เอวํ กาตุํ, อตฺถิ เอวรูโป ภิกฺขู’’ติ อายสฺมนฺตํ มหากสฺสปตฺเถรเมว สกฺขิํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘กสฺสปสฺส ภิกฺขเว’’ติอาทิมาหฯ

อญฺญมฺปิ ปสํสนมาห ‘‘จนฺโทปมปฏิปทาย จา’’ติ, จนฺทปฏิภาคาย ปฏิปทาย จ กรณภูตาย ปสํสิโต, ตสฺสํ วา อาธารภูตาย มญฺเญว สกฺขิํ กตฺวา ปสํสิโตติ อตฺโถฯ ยถาห –

‘‘จนฺทูปมา ภิกฺขเว กุลานิ อุปสงฺกมถ อปกสฺเสว กายํ, อปกสฺส จิตฺตํ นิจฺจนวกา กุเลสุ อปฺปคพฺภาฯ เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ปุริโส ชรุทปานํ วา โอโลเกยฺย ปพฺพตวิสมํ วา นทีวิทุคฺคํ วา อปกสฺเสว กายํ, อปกสฺส จิตฺตํ, เอวเมว โข ภิกฺขเว จนฺทูปมา กุลานิ อุปสงฺกมถ อปกสฺเสว กายํ, อปกสฺส จิตฺตํ นิจฺจนวกา กุเลสุ อปฺปคพฺภาฯ กสฺสโป ภิกฺขเว จนฺทูปโม กุลานิ อุปสงฺกมติ อปกสฺเสว กายํ, อปกสฺส จิตฺตํ นิจฺจนวโก กุเลสุ อปฺปคพฺโภ’’ติ (สํ. นิ. 2.146)ฯ

ตตฺถ จนฺทูปมาติ จนฺทสทิสา หุตฺวาฯ กิํ ปริมณฺฑลตาย สทิสาติ? โน, อปิจ โข ยถา จนฺโท คคนตลํ ปกฺขนฺทมาโน น เกนจิ สทฺธิํ สนฺถวํ วา สิเนหํ วา อาลยํ วา นิกนฺติํ วา ปตฺถนํ วา ปริยุฏฺฐานํ วา กโรติ, น จ น โหติ มหาชนสฺส ปิโย มนาโป, ตุมฺเหปิ เอวํ เกนจิ สทฺธิํ สนฺถวาทีนํ อกรเณน พหุชนสฺส ปิยา มนาปา จนฺทูปมา หุตฺวา ขตฺติยกุลาทีนิ จตฺตาริ กุลานิ อุปสงฺกมถาติ อตฺโถฯ อปิจ ยถา จนฺโท อนฺธการํ วิธมติ, อาโลกํ ผรติ, เอวํ กิเลสนฺธการวิธมเนน, ญาณาโลกผรเณน จ จนฺทูปมา หุตฺวาติ เอวมาทีหิปิ นเยหิ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

อปกสฺเสว กายํ, อปกสฺส จิตฺตนฺติ เตเนว สนฺถวาทีนมกรเณน กายญฺจ จิตฺตญฺจ อปกสฺสิตฺวา, อกฑฺฒิตฺวา อปเนตฺวาติ อตฺโถฯ นิจฺจนวกาติ นิจฺจํ นวิกาว, อาคนฺตุกสทิสา เอว หุตฺวาติ อตฺโถฯ

อาคนฺตุโก หิ ปฏิปาฏิยา สมฺปตฺตเคหํ ปวิสิตฺวา สเจ นํ ฆรสามิกา ทิสฺวา ‘‘อมฺหากํ ปุตฺตภาตโรปิ วิปฺปวาสคตา เอวํ วิจริํสู’’ติ อนุกมฺปมานา นิสีทาเปตฺวา โภเชนฺติ, ภุตฺตมตฺโตเยว ‘‘ตุมฺหากํ ภาชนํ คณฺหถา’’ติ อุฏฺฐาย ปกฺกมติ, น เตหิ สทฺธิํ สนฺถวํ วา กโรติ, กิจฺจกรณียานิ วา สํวิทหติ, เอวํ ตุมฺเหปิ ปฏิปาฏิยา สมฺปตฺตฆรํ ปวิสิตฺวา ยํ อิริยาปเถสุ ปสนฺนา มนุสฺสา เทนฺติ, ตํ คเหตฺวา ปจฺฉินฺนสนฺถวา เตสํ กิจฺจกรณีเย อพฺยาวฏา หุตฺวา นิกฺขมถาติ ทีเปติฯ อปฺปคพฺภาติ น ปคพฺภา, อฏฺฐฏฺฐาเนน กายปาคพฺภิเยน, จตุฏฺฐาเนน วจีปาคพฺภิเยน, อเนกฏฺฐาเนน มโนปาคพฺภิเยน จ วิรหิตา กุลานิ อุปสงฺกมถาติ อตฺโถฯ

ชรุทปานนฺติ ชิณฺณกูปํฯ ปพฺพตวิสมนฺติ ปพฺพเต วิสมํ ปปาตฏฺฐานํฯ นทีวิทุคฺคนฺติ นทิยา วิทุคฺคํ ฉินฺนตฏฏฺฐานํฯ เอวเมว โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – ชรุทปานาทโย วิย หิ จตฺตาริ กุลานิ, โอโลกนปุริโส วิย ภิกฺขุ, ยถา ปน อนปกฏฺฐกายจิตฺโต ตานิ โอโลเกนฺโต ปุริโส ตตฺถ ปตติ, เอวํ อรกฺขิเตหิ กายาทีหิ กุลานิ อุปสงฺกมนฺโต ภิกฺขุ กุเลสุ พชฺฌติ, ตโต นานปฺปการํ สีลปาทภญฺชนาทิกํ อนตฺถํ ปาปุณาติฯ ยถา ปน อปกฏฺฐกายจิตฺโต ปุริโส ตตฺถ น ปตติ, เอวํ รกฺขิเตเนว กาเยน, รกฺขิตาย วาจาย, รกฺขิเตหิ จิตฺเตหิ, สูปฏฺฐิตาย สติยา อปกฏฺฐกายจิตฺโต หุตฺวา กุลานิ อุปสงฺกมนฺโต ภิกฺขุ กุเลสุ น พชฺฌติ, อถสฺส สีลสทฺธาสมาธิปญฺญาสงฺขาตานิ ปาทหตฺถกุจฺฉิสีสานิ น ภญฺชนฺติ, ราคกณฺฏกาทโย น วิชฺฌนฺติ, สุขิโต เยนกามํ อคตปุพฺพํ นิพฺพานทิสํ คจฺฉติ, เอวรูโป อยํ มหากสฺสโปติ หีนาธิมุตฺติกสฺส มิจฺฉาปฏิปนฺนสฺส วาทปถปจฺฉินฺทนตฺถํ มหากสฺสปตฺเถรํ เอว สกฺขิํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘กสฺสโป ภิกฺขเว’’ติอาทิมาหาติฯ เอวมฺเปตฺถ อตฺถมิจฺฉนฺติอลคฺคจิตฺตตาสงฺขาตาย จนฺโทปมปฏิปทาย กรณภูตาย ปสํสิโต, ตสฺสํ วา อาธารภูตาย มญฺเญว สกฺขิํ กตฺวา ปสํสิโตติ, เอวํ สติ เจว-สทฺโท, จ-สทฺโท จ น ปยุชฺชิตพฺโพ ทฺวินฺนํ ปทานํ ตุลฺยาธิกรณตฺตา, อยเมว อตฺโถ ปาโฐ จ ยุตฺตตโร วิย ทิสฺสติ ปรินิพฺพานสุตฺตวณฺณนายํ ‘‘อากาเส ปาณิํ จาเลตฺวา จนฺทูปมํ ปฏิปทํ กเถนฺโต มํ กายสกฺขิํ กตฺวา กเถสี’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.232) วุตฺตตฺตาติฯ

ตสฺส กิมญฺญํ อาณณฺยํ ภวิสฺสติ, อญฺญตฺร ธมฺมวินยสงฺคายนาติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถ ตสฺสาติ ยํ-สทฺทสฺส การณนิทสฺสเน ‘‘ตสฺมา’’ติ อชฺฌาหริตฺวา ตสฺส เมติ อตฺโถ, กิริยาปรามสเน ปน ตสฺส อนุคฺคหณสฺส, ปสํสนสฺส จาติฯ โปตฺถเกสุปิ กตฺถจิ ‘‘ตสฺส เม’’ติ ปาโฐ ทิสฺสติ, เอวํ สติ กิริยาปรามสเน ‘‘ตสฺสา’’ติ อปรํ ปทมชฺฌาหริตพฺพํฯ นตฺถิ อิณํ ยสฺสาติ อณโณ, ตสฺส ภาโว อาณณฺยํฯ ธมฺมวินยสงฺคายนํ ฐเปตฺวา อญฺญํ กิํ นาม ตสฺส อิณวิรหิตตฺตํ ภวิสฺสติ, น ภวิสฺสติ เอวาติ อตฺโถฯ ‘‘นนุ มํ ภควา’’ติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ อุปมาวเสน วิภาเวติฯ สกกวจอิสฺสริยานุปฺปทาเนนาติ เอตฺถ กวโจ นาม อุรจฺฉโท, เยน อุโร ฉาทียเต, ตสฺส จ จีวรนิทสฺสเนน คหณํ, อิสฺสริยสฺส ปน อภิญฺญาสมาปตฺตินิทสฺสเนนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ กุลวํสปฺปติฏฺฐาปกนฺติ กุลวํสสฺส กุลปเวณิยา ปติฏฺฐาปกํฯ ‘‘เม’’ติ ปทสฺส นิจฺจสาเปกฺขตฺตา สทฺธมฺมวํสปฺปติฏฺฐาปโกติ สมาโสฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สตฺตุสงฺฆนิมฺมทฺทเนน อตฺตโน กุลวํสปฺปติฏฺฐาปนตฺถํ สกกวจอิสฺสริยานุปฺปทาเนน กุลวํสปฺปติฏฺฐาปกํ ปุตฺตํ ราชา วิย ภควาปิ มํ ทีฆทสฺสี ‘‘สทฺธมฺมวํสปฺปติฏฺฐาปโก เม อยํ ภวิสฺสตี’’ติ มนฺตฺวา สาสนปจฺจตฺถิกคณนิมฺมทฺทเนน สทฺธมฺมวํสปฺปติฏฺฐาปนตฺถํ จีวรทานสมสมฏฺฐปนสงฺขาเตน อิมินา อสาธารณานุคฺคเหน อนุคฺคเหสิ นนุ, อิมาย จ อุฬาราย ปสํสาย ปสํสิ นนูติฯ อิติ จินฺตยนฺโตติ เอตฺถ อิติสทฺเทน ‘‘อนฺตรธาเปยฺยุํ, สงฺคาเยยฺยํ, กิมญฺญํ อาณณฺยํ ภวิสฺสตี’’ติ วจนปุพฺพงฺคมํ, ‘‘ฐานํ โข ปเนตํ วิชฺชตี’’ติอาทิ วากฺยตฺตยํ นิทสฺเสติฯ

อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ สงฺคีติกฺขนฺธกปาฬิยา สาเธนฺโต อาห ‘‘ยถาหา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ยถาหาติ กิํ อาห, มยา วุตฺตสฺส อตฺถสฺส สาธกํ กิํ อาหาติ วุตฺตํ โหติฯ ยถา วา เยน ปกาเรน มยา วุตฺตํ, ตถา เตน ปกาเรน ปาฬิยมฺปิ อาหาติ อตฺโถฯ ยถา วา ยํ วจนํ ปาฬิยํ อาห, ตถา เตน วจเนน มยา วุตฺตวจนํ สํสนฺทติ เจว สเมติ จ ยถา ตํ คงฺโคทเกน ยมุโนทกนฺติปิ วตฺตพฺโพ ปาฬิยา สาธนตฺถํ อุทาหริตภาวสฺส ปจฺจกฺขโต วิญฺญายมานตฺตา, วิญฺญายมานตฺถสฺส จ สทฺทสฺส ปโยเค กามาจารตฺตาฯ อธิปฺปายวิภาวนตฺถา หิ อตฺถโยชนาฯ

ยถา วา เยน ปกาเรน ธมฺมวินยสงฺคายนตฺถํ ภิกฺขูนํ อุสฺสาหํ ชเนสิ, ตถา เตน ปกาเรน ปาฬิยมฺปิ อาหาติ อตฺโถฯ เอวมีทิเสสุฯ

เอกมิทาหนฺติ เอตฺถ อิทนฺติ นิปาตมตฺตํฯ เอกํ สมยนฺติ จ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ, เอกสฺมิํ สมเยติ อตฺโถฯ ปาวายาติ ปาวานครโต, ตตฺถ ปิณฺฑาย จริตฺวา ‘‘กุสินารํ คมิสฺสามี’’ติ อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโนติ วุตฺตํ โหติฯ อทฺธานมคฺโคติ จ ทีฆมคฺโค วุจฺจติ, ทีฆปริยาโย เหตฺถ อทฺธานสทฺโทฯ มหตาติ คุณมหตฺเตนปิ สงฺขฺยามหตฺเตนปิ มหตาฯ ‘‘ปญฺจมตฺเตหี’’ติอาทินา สงฺขฺยามหตฺตํ ทสฺเสติ, มตฺตสทฺโท จ ปมาณวจโน ‘‘โภชเน มตฺตญฺญุตา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 3.16) วิยฯ ‘‘ธมฺมวินยสงฺคายนตฺถํ อุสฺสาหํ ชเนสี’’ติ เอตสฺสตฺถสฺส สาธนตฺถํ อาหตา ‘‘อถ โข’’ติอาทิกา ปาฬิ ยถาวุตฺตมตฺถํ น สาเธติ ฯ น เหตฺถ อุสฺสาหชนนปฺปกาโร อาคโตติ โจทนํ ปริหริตุมาห ‘‘สพฺพํ สุภทฺทกณฺฑํ วิตฺถารโต เวทิตพฺพ’’นฺติฯ เอวมฺเปสา โจทนา ตทวตฺถาเยวาติ วุตฺตํ ‘‘ตโต ปรํ อาหา’’ติอาทิฯ อปิจ ยถาวุตฺตตฺถสาธิกา ปาฬิ มหตราติ คนฺถครุตาปริหรณตฺถํ มชฺเฌ เปยฺยาลมุเขน อาทิอนฺตเมว ปาฬิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺพํ สุภทฺทกณฺฑํ วิตฺถารโต เวทิตพฺพ’’นฺติ อาหฯ เตน หิ ‘‘อถ ขฺวาหํ อาวุโส มคฺคา โอกฺกมฺม อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล นิสีที’’ติ (จูฬว. 437) วุตฺตปาฬิโต ปฏฺฐาย ‘‘ยํ น อิจฺฉิสฺสาม, น ตํ กริสฺสามา’’ติ (จูฬว. 437) วุตฺตปาฬิปริโยสานํ สุภทฺทกณฺฑํ ทสฺเสติฯ

‘‘ตโต ปร’’นฺติอาทินา ปน ตทวเสสํ ‘‘หนฺท มยํ อาวุโส’’ติอาทิกํ อุสฺสาหชนนปฺปการทสฺสนปาฬิํฯ ตสฺมา ตโต ปรํ อาหาติ เอตฺถ สุภทฺทกณฺฑโต ปรํ อุสฺสาหชนนปฺปการทสฺสนวจนมาหาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ มหาคณฺฐิปเทปิ หิ โสเยวตฺโถ วุตฺโตฯ อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรนาปิ (สารตฺถ. ฏี. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) ตเถว อธิปฺเปโตฯ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปน ‘‘ตโต ปรนฺติ ตโต ภิกฺขูนํ อุสฺสาหชนนโต ปรโต’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) วุตฺตํ, ตเทตํ วิจาเรตพฺพํ เหฏฺฐา อุสฺสาหชนนปฺปการสฺส ปาฬิยํ อวุตฺตตฺตาฯ อยเมว หิ อุสฺสาหชนนปฺปกาโร ยทิทํ ‘‘หนฺท มยํ อาวุโส ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคาเยยฺยาม, ปุเร อธมฺโม ทิปฺปตี’’ติอาทิฯ

ยทิ ปน สุภทฺทกณฺฑเมว อุสฺสาหชนนเหตุภูตสฺส สุภทฺเทน วุตฺตวจนสฺส ปกาสนตฺตา อุสฺสาหชนนนฺติ วเทยฺย, นตฺเถเวตฺถ วิจาเรตพฺพตาติฯ ปุเร อธมฺโม ทิปฺปตีติ เอตฺถ อธมฺโม นาม ทสกุสลกมฺมปถปฏิปกฺขภูโต อธมฺโมฯ ธมฺมวินยสงฺคายนตฺถํ อุสฺสาหชนนปฺปสงฺคตฺตา วา ตทสงฺคายนเหตุโก โทสคโณปิ สมฺภวติ, ‘‘อธมฺมวาทิโน พลวนฺโต โหนฺติ, ธมฺมวาทิโน ทุพฺพลา โหนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา สีลวิปตฺติอาทิเหตุโก ปาปิจฺฉตาทิโทสคโณ อธมฺโมติปิ วทนฺติฯ ปุเร ทิปฺปตีติ อปิ นาม ทิปฺปติฯ สํสยตฺเถ หิ ปุเร-สทฺโทฯ อถ วา ยาว อธมฺโม ธมฺมํ ปฏิพาหิตุํ สมตฺโถ โหติ, ตโต ปุเรตรเมวาติ อตฺโถฯ อาสนฺเน หิ อนธิปฺเปเต อยํ ปุเร-สทฺโทฯ ทิปฺปตีติ ทิปฺปิสฺสติ, ปุเร-สทฺทโยเคน หิ อนาคตตฺเถ อยํ วตฺตมานปโยโค ยถา ‘‘ปุรา วสฺสติ เทโว’’ติฯ ตถา หิ วุตฺตํ –

‘‘อนาคเต สนฺนิจฺฉเย, ตถาตีเต จิรตเน;

กาลทฺวเยปิ กวีหิ, ปุเรสทฺโท ปยุชฺชเต’’ติฯ (วชิร. ฏี. พาหิรนิทานกถาวณฺณนา);

‘‘ปุเรยาวปุราโยเค , นิจฺจํ วา กรหิ กทา;

ลจฺฉายมปิ กิํ วุตฺเต, วตฺตมานา ภวิสฺสตี’’ติ จฯ

เกจิ ปเนตฺถ เอวํ วณฺณยนฺติ – ปุเรติ ปจฺฉา อนาคเต, ยถา อทฺธานํ คจฺฉนฺตสฺส คนฺตพฺพมคฺโค ‘‘ปุเร’’ติ วุจฺจติ, ตถา อิธาปิ มคฺคคมนนเยน อนาคตกาโล ‘‘ปุเร’’ติ วุจฺจตีติฯ เอวํ สติ ตํกาลาเปกฺขาย เจตฺถ วตฺตมานปโยโค สมฺภวติฯ ธมฺโม ปฏิพาหิยฺยตีติ เอตฺถาปิ ปุเร-สทฺเทน โยเชตฺวา วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ, ตถา ธมฺโมปิ อธมฺมวิปรีตวเสน, อิโต ปรมฺปิ เอเสว นโยฯ อวินโยติ ปหานวินยสํวรวินยานํ ปฏิปกฺขภูโต อวินโยฯ วินยวาทิโน ทุพฺพลา โหนฺตีติ เอวํ อิติ-สทฺเทน ปาโฐ, โส ‘‘ตโต ปรํ อาหา’’ติ เอตฺถ อาห-สทฺเทน สมฺพชฺฌิตพฺโพฯ

เตน หีติ อุยฺโยชนตฺเถ นิปาโตฯ อุจฺจินเน อุยฺโยเชนฺตา หิ มหากสฺสปตฺเถรํ เอวมาหํสุ ‘‘ภิกฺขู อุจฺจินตู’’ติ, สงฺคีติยา อนุรูเป ภิกฺขู อุจฺจินิตฺวา อุปธาเรตฺวา คณฺหาตูติ อตฺโถฯ

‘‘สกล…เป.… ปริคฺคเหสี’’ติ เอเตน สุกฺขวิปสฺสกขีณาสวปริยนฺตานํ ยถาวุตฺตปุคฺคลานํ สติปิ อาคมาธิคมสมฺภเว สห ปฏิสมฺภิทาหิ ปน เตวิชฺชาทิคุณยุตฺตานํ อาคมาธิคมสมฺปตฺติยา อุกฺกํสคตตฺตา สงฺคีติยา พหูปการตํ ทสฺเสติฯ สกลํ สุตฺตเคยฺยาทิกํ นวงฺคํ เอตฺถ, เอตสฺสาติ วา สกลนวงฺคํ, สตฺถุ ภควโต สาสนํ สตฺถุสาสนํ สาสียติ เอเตนาติ กตฺวา, ตเทว สตฺถุสาสนนฺติ สกลนวงฺคสตฺถุสาสนํฯ นว วา สุตฺตเคยฺยาทีนิ องฺคานิ เอตฺถ, เอตสฺสาติ วา นวงฺคํ, ตเมว สตฺถุสาสนํ, ตญฺจ สกลเมว, น เอกเทสนฺติ ตถาฯ อตฺถกาเมน ปริยาปุณิตพฺพา สิกฺขิตพฺพา, ทิฏฺฐธมฺมิกาทิปุริสตฺถํ วา นิปฺผาเทตุํ ปริยตฺตา สมตฺถาติ ปริยตฺติ, ตีณิ ปิฏกานิ, สกลนวงฺคสตฺถุสาสนสงฺขาตา ปริยตฺติ, ตํ ธาเรนฺตีติ ตถา, ตาทิเสติ อตฺโถฯ ปุถุชฺชน…เป.… สุกฺขวิปสฺสกขีณาสวภิกฺขูติ เอตฺถ –

‘‘ทุเว ปุถุชฺชนา วุตฺตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;

อนฺโธ ปุถุชฺชโน เอโก, กลฺยาเณโก ปุถุชฺชโน’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.7; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.2; สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.61; อ. นิ. อฏฺฐ. 1.51; จูฬนิ. อฏฺฐ. 88; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 2.130); –

วุตฺเตสุ กลฺยาณปุถุชฺชนาว อธิปฺเปตา สทฺทนฺตรสนฺนิธาเนนปิ อตฺถวิเสสสฺส วิญฺญาตพฺพตฺตาฯ สมถภาวนาสิเนหาภาเวน สุกฺขา ลูขา อสินิทฺธา วิปสฺสนา เอเตสนฺติ สุกฺขวิปสฺสกา, เตเยว ขีณาสวาติ ตถาฯ ‘‘ภิกฺขู’’ติ ปน สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘ยญฺจตฺถวโต สทฺเทกเสสโต วาปิ สุยฺยเต;

ตํ สมฺพชฺฌเต ปจฺเจกํ, ยถาลาภํ กทาจิปี’’ติฯ

ติปิฏกสพฺพปริยตฺติปฺปเภทธเรติ เอตฺถ ติณฺณํ ปิฏกานํ สมาหาโร ติปิฏกํ, ตํสงฺขาตํ นวงฺคาทิวเสน อเนกเภทภินฺนํ สพฺพํ ปริยตฺติปฺปเภทํ ธาเรนฺตีติ ตถา, ตาทิเสฯ อนุ อนุ ตํ สมงฺคินํ ภาเวติ วฑฺเฒตีติ อนุภาโว, โสเยว อานุภาโว, ปภาโว, มหนฺโต อานุภาโว เยสํ เต มหานุภาวาฯ ‘‘เอตทคฺคํ ภิกฺขเว’’ติ ภควตา วุตฺตวจนมุปาทาย ปวตฺตตฺตา ‘‘เอตทคฺค’’นฺติ ปทํ อนุกรณชนามํ นาม ยถา ‘‘เยวาปนก’’นฺติ, ตพฺพเสน วุตฺตฏฺฐานนฺตรมิธ เอตทคฺคํ, ตมาโรปิเตติ อตฺโถฯ เอตทคฺคํ เอโส ภิกฺขุ อคฺโคติ วา อาโรปิเตปิ วฏฺฏติฯ ตทนาโรปิตาปิ อวเสสคุณสมฺปนฺนตฺตา อุจฺจินิตา ตตฺถ สนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เยภุยฺเยนา’’ติ วุตฺตํฯ

ติสฺโส วิชฺชา เตวิชฺชา, ตา อาทิ เยสํ ฉฬภิญฺญาทีนนฺติ เตวิชฺชาทโย, เต เภทา อเนกปฺปการา เยสนฺติ เตวิชฺชาทิเภทาฯ อถ วา ติสฺโส วิชฺชา อสฺส ขีณาสวสฺสาติ เตวิชฺโช, โส อาทิ เยสํ ฉฬภิญฺญาทีนนฺติ เตวิชฺชาทโย, เตเยว เภทา เยสนฺติ เตวิชฺชาทิเภทาฯ เตวิชฺชฉฬภิญฺญาทิวเสน อเนกเภทภินฺเน ขีณาสวภิกฺขูเยวาติ วุตฺตํ โหติฯ เย สนฺธาย วุตฺตนฺติ เย ภิกฺขู สนฺธาย อิทํ ‘‘อถ โข’’ติอาทิวจนํ สงฺคีติกฺขนฺธเก วุตฺตํฯ อิมินา กิญฺจาปิ ปาฬิยํ อวิเสสโตว วุตฺตํ, ตถาปิ วิเสเสน ยถาวุตฺตขีณาสวภิกฺขูเยว สนฺธาย วุตฺตนฺติ ปาฬิยา สํสนฺทนํ กโรติฯ

นนุ จ สกลนวงฺคสตฺถุสาสนปริยตฺติธรา ขีณาสวา อเนกสตา, อเนกสหสฺสา จ, กสฺมา เถโร เอเกนูนมกาสีติ โจทนํ อุทฺธริตฺวา วิเสสการณทสฺสเนน ตํ ปริหริตุํ ‘‘กิสฺส ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ กิสฺสาติ กสฺมาฯ ปกฺขนฺตรโชตโก ปน-สทฺโทฯ โอกาสกรณตฺถนฺติ โอกาสกรณนิมิตฺตํ โอกาสกรณเหตุฯ อตฺถ-สทฺโท หิ ‘‘ฉณตฺถญฺจ นครโต นิกฺขมิตฺวา มิสฺสกปพฺพตํ อภิรุหตู’’ติอาทีสุ วิย การณวจโน, ‘‘กิสฺส เหตู’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.238) วิย จ เหตฺวตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํฯ ตถา หิ วณฺณยนฺติ ‘‘ฉณตฺถนฺติ ฉณนิมิตฺตํ ฉณเหตูติ อตฺโถ’’ติฯ เอวญฺจ สติ ปุจฺฉาสภาคตาวิสฺสชฺชนาย โหติ, เอส นโย อีทิเสสุฯ

กสฺมา ปนสฺส โอกาสมกาสีติ อาห ‘‘เตนา’’ติอาทิฯ หิ-สทฺโท การณตฺเถฯ ‘‘โส หายสฺมา’’ติอาทินา ‘‘สหาปิ วินาปิ น สกฺกา’’ติ วุตฺตวจเน ปจฺเจกํ การณํ ทสฺเสติฯ เกจิ ปน ‘‘ตมตฺถํ วิวรตี’’ติ วทนฺติ, ตทยุตฺตํ ‘‘ตสฺมา’’ติ การณวจนทสฺสนโตฯ ‘‘ตสฺมา’’ติอาทินา หิ การณทสฺสนฏฺฐาเน การณโชตโกเยว หิ-สทฺโทฯ สญฺญาณมตฺตโชตกา สาขาภงฺโคปมา หิ นิปาตาติ, เอวมีทิเสสุฯ สิกฺขตีติ เสกฺโข, สิกฺขนํ วา สิกฺขา, สาเยว ตสฺส สีลนฺติ เสกฺโขฯ โส หิ อปริโยสิตสิกฺขตฺตา, ตทธิมุตฺตตฺตา จ เอกนฺเตน สิกฺขนสีโล, น อเสกฺโข วิย ปรินิฏฺฐิตสิกฺโข ตตฺถ ปฏิปฺปสฺสทฺธุสฺสาโห, นาปิ วิสฺสฏฺฐสิกฺโข ปจุรชโน วิย ตตฺถ อนธิมุตฺโต, กิตวเสน วิย จ ตทฺธิตวเสนิธ ตปฺปกติยตฺโถ คยฺหติ ยถา ‘‘การุณิโก’’ติฯ

อถ วา อริยาย ชาติยา ตีสุปิ สิกฺขาสุ ชาโต, ตตฺถ วา ภโวติ เสกฺโขฯ อปิจ อิกฺขติ เอตายาติ อิกฺขา, มคฺคผลสมฺมาทิฏฺฐิ, สห อิกฺขายาติ เสกฺโขฯ อุปริมคฺคตฺตยกิจฺจสฺส อปริโยสิตตฺตา สห กรณีเยนาติ สกรณีโยฯ อสฺสาติ อเนน, ‘‘อปฺปจฺจกฺขํ นามา’’ติ เอเตน สมฺพนฺโธฯ อสฺสาติ วา ‘‘นตฺถี’’ติ เอตฺถ กิริยาปฏิคฺคหกวจนํฯ ปคุณปฺปวตฺติภาวโต อปฺปจฺจกฺขํ นาม นตฺถิฯ วินยฏฺฐกถายํ ปน ‘‘อสมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ นาม นตฺถี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) วุตฺตํ, ตํ’’ ทฺเว สหสฺสานิ ภิกฺขุโต’’ติ วุตฺตมฺปิ ภควโต สนฺติเก ปฏิคฺคหิตเมว นามาติ กตฺวา วุตฺตํฯ ตถา หิ สาวกภาสิตมฺปิ สุตฺตํ ‘‘พุทฺธภาสิต’’นฺติ วุจฺจตีติฯ

‘‘ยถาหา’’ติอาทินา อายสฺมตา อานนฺเทน วุตฺตคาถเมว สาธกภาเวน ทสฺเสติฯ อยญฺหิ คาถา โคปกโมคฺคลฺลาเนน นาม พฺราหฺมเณน ‘‘พุทฺธสาสเน ตฺวํ พหุสฺสุโตติ ปากโฏ, กิตฺตกา ธมฺมา เต สตฺถารา ภาสิตา, ตยา จ ธาริตา’’ติ ปุจฺฉิเตน ตสฺส ปฏิวจนํ เทนฺเตน อายสฺมตา อานนฺเทเนว โคปกโมคฺคลฺลานสุตฺเต, อตฺตโน คุณทสฺสนวเสน วา เถรคาถายมฺปิ ภาสิตาฯ ตตฺถายํ สงฺเขปตฺโถ – พุทฺธโต สตฺถุ สนฺติกา ทฺวาสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ อหํ คณฺหิํ อธิคณฺหิํ, ทฺเว ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ ภิกฺขุโต ธมฺมเสนาปติอาทีนํ ภิกฺขูนํ สนฺติกา คณฺหิํฯ เย ธมฺมา เม ชิวฺหาคฺเค, หทเย วา ปวตฺติโน ปคุณา วาจุคฺคตา, เต ธมฺมา ตทุภยํ สมฺปิณฺเฑตฺวา จตุราสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานีติฯ เกจิ ปน ‘‘เยเมติ เอตฺถ ‘เย อิเม’ติ ปทจฺเฉทํ กตฺวา เย อิเม ธมฺมา พุทฺธสฺส, ภิกฺขูนญฺจ ปวตฺติโน ปวตฺติตา, เตสุ ธมฺเมสุ พุทฺธโต ทฺวาสีติ สหสฺสานิ อหํ คณฺหิํ, ทฺเว สหสฺสานิ ภิกฺขุโต คณฺหิํ, เอวํ จตุราสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานี’’ติ สมฺพนฺธํ วทนฺติ, อยญฺจ สมฺพนฺโธ ‘‘เอตฺตกาเยว ธมฺมกฺขนฺธา’’ติ สนฺนิฏฺฐานสฺส อวิญฺญายมานตฺตา เกจิวาโท นาม กโตฯ

‘‘สหาปิ น สกฺกา’’ติ วตฺตพฺพเหตุโต ‘‘วินาปิ น สกฺกา’’ติ วตฺตพฺพเหตุเยว พลวตโร สงฺคีติยา พหุการตฺตาฯ ตสฺมา ตตฺถ โจทนํ ทสฺเสตฺวา ปริหริตุํ ‘‘ยทิ เอว’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยทิ เอวนฺติ เอวํ วินา ยทิ น สกฺกา, ตถา สตีติ อตฺโถฯ เสกฺโขปิ สมาโนติ เสกฺขปุคฺคโล สมาโนปิฯ มาน-สทฺโท เหตฺถ ลกฺขเณฯ พหุการตฺตาติ พหูปการตฺตาฯ

อุปการวจโน หิ การ-สทฺโท ‘‘อปฺปกมฺปิ กตํ การํ, ปุญฺญํ โหติ มหปฺผล’’นฺติอาทีสุ วิยฯ อสฺสาติ ภเวยฺยฯ อถ-สทฺโท ปุจฺฉายํฯ ปญฺเห ‘‘อถ ตฺวํ เกน วณฺเณนา’’ติ หิ ปโยคมุทาหรนฺติฯ ‘‘เอวํ สนฺเต’’ติ ปน อตฺโถ วตฺตพฺโพฯ ปรูปวาทวิวชฺชนโตติ ยถาวุตฺตการณํ อชานนฺตานํ ปเรสํ อาโรปิตอุปวาทโต วิวชฺชิตุกามตฺตาฯ ตํ วิวรติ ‘‘เถโร หี’’ติอาทินาฯ อติวิย วิสฺสตฺโถติ อติเรกํ วิสฺสาสิโกฯ เกน วิญฺญายตีติ อาห ‘‘ตถา หี’’ติอาทิฯ ทฬฺหีกรณํ วา เอตํ วจนํฯ ‘‘วุตฺตญฺหิ, ตถา หิ อิจฺเจเต ทฬฺหีกรณตฺเถ’’ติ หิ วทนฺติ สทฺทวิทูฯ นนฺติ อานนฺทตฺเถรํฯ ‘‘โอวทตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ อานนฺทตฺเถรสฺส เยภุยฺเยน นวกาย ปริสาย วิพฺภมเน มหากสฺสปตฺเถโร ‘‘น วายํ กุมารโก มตฺตมญฺญาสี’’ติ (สํ. นิ. 2.154) อาหฯ ตถา หิ ปรินิพฺพุเต ภควติ มหากสฺสปตฺเถโร ภควโต ปรินิพฺพาเน สนฺนิปติตสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มชฺเฌ นิสีทิตฺวา ธมฺมวินยสงฺคายนตฺถํ ปญฺจสเต ภิกฺขู อุจฺจินิตฺวา ‘‘ราชคเห อาวุโส วสฺสํ วสนฺตา ธมฺมวินยํ สงฺคายิสฺสาม, ตุมฺเห ปุเร วสฺสูปนายิกาย อตฺตโน อตฺตโน ปลิโพธํ ปจฺฉินฺทิตฺวา ราชคเห สนฺนิปตถา’’ติ วตฺวา อตฺตนา ราชคหํ คโตฯ

อานนฺทตฺเถโรปิ ภควโต ปตฺตจีวรมาทาย มหาชนํ สญฺญาเปนฺโต สาวตฺถิํ คนฺตฺวา ตโต นิกฺขมฺม ราชคหํ คจฺฉนฺโต ทกฺขิณาคิริสฺมิํ จาริกํ จริฯ ตสฺมิํ สมเย อานนฺทตฺเถรสฺส ติํสมตฺตา สทฺธิวิหาริกา เยภุยฺเยน กุมารกา เอกวสฺสิกทุวสฺสิกภิกฺขู เจว อนุปสมฺปนฺนา จ วิพฺภมิํสุฯ กสฺมา ปเนเต ปพฺพชิตา, กสฺมา จ วิพฺภมิํสูติ? เตสํ กิร มาตาปิตโร จินฺเตสุํ ‘‘อานนฺทตฺเถโร สตฺถุวิสฺสาสิโก อฏฺฐ วเร ยาจิตฺวา อุปฏฺฐหติ, อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺฐานํ สตฺถารํ คเหตฺวา คนฺตุํ สกฺโกติ, อมฺหากํ ทารเก เอตสฺส สนฺติเก ปพฺพเชยฺยาม, เอวํ โส สตฺถารํ คเหตฺวา อาคมิสฺสติ, ตสฺมิํ อาคเต มยํ มหาสกฺการํ กาตุํ ลภิสฺสามา’’ติฯ อิมินา ตาว การเณน เนสํ ญาตกา เต ปพฺพาเชสุํ, สตฺถริ ปน ปรินิพฺพุเต เตสํ สา ปตฺถนา อุปจฺฉินฺนา, อถ เน เอกทิวเสเนว อุปฺปพฺพาเชสุํฯ อถ อานนฺทตฺเถรํ ทกฺขิณาคิริสฺมิํ จาริกํ จริตฺวา ราชคหมาคตํ ทิสฺวา มหากสฺสปตฺเถโร เอวมาหาติฯ วุตฺตญฺเหตํ กสฺสปสํยุตฺเต –

‘‘อถ กิญฺจรหิ ตฺวํ อาวุโส อานนฺท อิเมหิ นเวหิ ภิกฺขูหิ อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวาเรหิ โภชเน อมตฺตญฺญูหิ ชาคริยํ อนนุยุตฺเตหิ สทฺธิํ จาริกํ จรสิ, สสฺสฆาตํ มญฺเญ จรสิ, กุลูปฆาตํ มญฺเญ จรสิ, โอลุชฺชติ โข เต อาวุโส อานนฺท ปริสา, ปลุชฺชนฺติ โข เต อาวุโส นวปฺปายา, น วายํ กุมารโก มตฺตมญฺญาสีติฯ

อปิ เม ภนฺเต กสฺสป สิรสฺมิํ ปลิตานิ ชาตานิ, อถ จ ปน มยํ อชฺชาปิ อายสฺมโต มหากสฺสปสฺส กุมารกวาทา น มุจฺจามาติฯ ตถา หิ ปน ตฺวํ อาวุโส อานนฺท อิเมหิ นเวหิ ภิกฺขูหิ อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวาเรหิ โภชเน อมตฺตญฺญูหิ ชาคริยํ อนนุยุตฺเตหิ สทฺธิํ จาริกํ จรสิ, สสฺสฆาตํ มญฺเญ จรสิ, กุลูปฆาตํ มญฺเญ จรสิ, โอลุชฺชติ โข เต อาวุโส อานนฺท ปริสา, ปลุชฺชนฺติ โข เต อาวุโส นวปฺปายา, น วายํ กุมารโก มตฺตมญฺญาสี’’ติ (สํ. นิ. 2.154)ฯ

ตตฺถ สสฺสฆาตํ มญฺเญ จรสีติ สสฺสํ ฆาเตนฺโต วิย อาหิณฺฑสิฯ กุลูปฆาตํ มญฺเญ จรสีติ กุลานิ อุปฆาเตนฺโต วิย อาหิณฺฑสิฯ โอลุชฺชตีติ ปลุชฺชติ ภิชฺชติฯ ปลุชฺชนฺติ โข เต อาวุโส นวปฺปายาติ อาวุโส อานนฺท เอเต ตุยฺหํ ปาเยน เยภุยฺเยน นวกา เอกวสฺสิกทุวสฺสิกทหรา เจว สามเณรา จ ปลุชฺชนฺติฯ น วายํ กุมารโก มตฺตมญฺญาสีติ อยํ กุมารโก อตฺตโน ปมาณํ น วต ชานาตีติ เถรํ ตชฺเชนฺโต อาหฯ กุมารกวาทา น มุจฺจามาติ กุมารกวาทโต น มุจฺจามฯ ตถา หิ ปน ตฺวนฺติ อิทมสฺส เอวํ วตฺตพฺพตาย การณทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – ยสฺมา ตฺวํ อิเมหิ นเวหิ อินฺทฺริยสํวรวิรหิเตหิ โภชเน อมตฺตญฺญูหิ สทฺธิํ วิจรสิ, ตสฺมา กุมารเกหิ สทฺธิํ วิจรนฺโต ‘‘กุมารโก’’ติ วตฺตพฺพตํ อรหสีติฯ

น วายํ กุมารโก มตฺตมญฺญาสีติ เอตฺถ วา-สทฺโท ปทปูรเณฯ วา-สทฺโท หิ อุปมานสมุจฺจยสํสยวิสฺสคฺควิกปฺปปทปูรณาทีสุ พหูสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติฯ

ตถา เหส ‘‘ปณฺฑิโต วาปิ เตน โส’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 63) อุปมาเน ทิสฺสติ, สทิสภาเวติ อตฺโถฯ ‘‘ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺตี’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 213) สมุจฺจเยฯ ‘‘เก วา อิเม กสฺส วา’’ติอาทีสุ (ปารา. 296) สํสเยฯ ‘‘อยํ วา อิเมสํ สมณพฺราหฺมณานํ สพฺพพาโล สพฺพมูฬฺโห’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 181) ววสฺสคฺเคฯ ‘‘เย หิ เกจิ ภิกฺขเว สมณา วา พฺราหฺมณา วา’’ติอาทีสุปิ (ม. นิ. 1.170; สํ. นิ. 2.13) วิกปฺเปฯ ‘‘น วาหํ ปณฺณํ ภุญฺชามิ, น เหตํ มยฺห โภชน’’นฺติอาทีสุ ปทปูรเณฯ อิธาปิ ปทปูรเณ ทฏฺฐพฺโพฯ เตเนว จ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วา-สทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ กโรนฺเตน วุตฺตํ ‘‘น วายํ กุมารโก มตฺตมญฺญาสี’’ติอาทีสุ ปทปูรเณ’’ติฯ สํยุตฺตฏฺฐกถายมฺปิ อิทเมว วุตฺตํ ‘‘น วายํ กุมารโก มตฺตมญฺญาสีติ อยํ กุมารโก อตฺตโน ปมาณํ น วต ชานาสีติ เถรํ ตชฺเชนฺโต อาหา’’ติ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.154)ฯ เอตฺถาปิ ‘‘วตา’’ติ วจนสิลิฏฺฐตาย วุตฺตํฯ ‘‘น วาย’’นฺติ เอตสฺส วา ‘‘น เว อย’’นฺติ ปทจฺเฉทํ กตฺวา เว-สทฺทสฺสตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘วตา’’ติ วุตฺตํฯ ตถา หิ เว-สทฺทสฺส เอกํสตฺถภาเว ตเทว ปาฬิํ ปโยคํ กตฺวา อุทาหรนฺติ เนรุตฺติกาฯ วชิรพุทฺธิตฺเถโร ปน เอวํ วทติ ‘‘น วายนฺติ เอตฺถ จ วาติ วิภาสา, อญฺญาสิปิ น อญฺญาสิปี’’ติ, (วชิร. ฏี. ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) ตํ ตสฺส มติมตฺตํ สํยุตฺตฏฺฐกถาย ตถา อวุตฺตตฺตาฯ อิทเมกํ ปรูปวาทสมฺภวการณํ ‘‘ตตฺถ เกจี’’ติอาทินา สมฺพชฺฌิตพฺพํฯ

อญฺญมฺปิ การณมาห ‘‘สกฺยกุลปฺปสุโต จายสฺมา’’ติฯ สากิยกุเล ชาโต, สากิยกุลภาเวน วา ปากโฏ จ อายสฺมา อานนฺโทฯ ตตฺถ…เป.… อุปวเทยฺยุนฺติ สมฺพนฺโธฯ อญฺญมฺปิ การณํ วทติ ‘‘ตถาคตสฺส ภาตา จูฬปิตุปุตฺโต’’ติฯ ภาตาติ เจตฺถ กนิฏฺฐภาตา จูฬปิตุปุตฺตภาเวน, น ปน วยสา สหชาตภาวโตฯ

‘‘สุทฺโธทโน โธโตทโน, สกฺกสุกฺกามิโตทนา;

อมิตา ปาลิตา จาติ, อิเม ปญฺจ อิมา ทุเว’’ติฯ

วุตฺเตสุ หิ สพฺพกนิฏฺฐสฺส อมิโตทนสกฺกสฺส ปุตฺโต อายสฺมา อานนฺโทฯ วุตฺตญฺหิ มโนรถปูรณิยํ –

‘‘กปฺปสตสหสฺสํ ปน ทานํ ททมาโน อมฺหากํ โพธิสตฺเตน สทฺธิํ ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต อมิโตทนสกฺกสฺส เคเห นิพฺพตฺติ, อถสฺส สพฺเพ ญาตเก อานนฺทิเต ปโมทิเต กโรนฺโต ชาโตติ ‘อานนฺโท’ตฺเวว นามมกํสู’’ติฯ

ตถาเยว วุตฺตํ ปปญฺจสูทนิยมฺปิ –

‘‘อญฺเญ ปน วทนฺติ – นายสฺมา อานนฺโท ภควตา สหชาโต, วยสา จ จูฬปิตุปุตฺตตาย จ ภควโต กนิฏฺฐภาตาเยวฯ ตถา หิ มโนรถปูรณิยํ เอกนิปาตวณฺณนายํ สหชาตคณเน โส น วุโต’’ติฯ

ยํ วุจฺจติ, ตํ คเหตพฺพํฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ วิสฺสตฺถาทิภาเว สติฯ อติวิสฺสตฺถสกฺยกุลปฺปสุตตถาคตภาตุภาวโตติ วุตฺตํ โหติฯ ภาเวนภาวลกฺขเณ หิ กตฺถจิ เหตฺวตฺโถ สมฺปชฺชติฯ ตถา หิ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน เนตฺติฏฺฐกถายํ ‘‘คุนฺนญฺเจ ตรมานาน’’นฺติ คาถาวณฺณนายํ วุตฺตํ –

‘‘สพฺพา ตา ชิมฺหํ คจฺฉนฺตีติ สพฺพา ตา คาวิโย กุฏิลเมว คจฺฉนฺติ, กสฺมา? เนตฺเต ชิมฺหคเต สติ เนตฺเต กุฏิลํ คเต สติ, เนตฺตสฺส กุฏิลํ คตตฺตาติ อตฺโถ’’ติฯ

อุทานฏฺฐกถายมฺปิ ‘‘อิติ อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหตี’’ติ สุตฺตปทวณฺณนายํ ‘‘เหตุอตฺถตา ภุมฺมวจนสฺส การณสฺส ภาเวน ตทวินาภาวี ผลสฺส ภาโว ลกฺขียตีติ เวทิตพฺพา’’ติ (อุทา. อฏฺฐ. 1.1)ฯ ตตฺถาติ วา นิมิตฺตภูเต วิสฺสตฺถาทิมฺหีติ อตฺโถ, ตสฺมิํ อุจฺจินเนติปิ วทนฺติฯ ฉนฺทาคมนํ วิยาติ เอตฺถ ฉนฺทา อาคมนํ วิยาติ ปทจฺเฉโทฯ ฉนฺทาติ จ เหตุมฺหิ นิสฺสกฺกวจนํ, ฉนฺเทน อาคมนํ ปวตฺตนํ วิยาติ อตฺโถ, ฉนฺเทน อกตฺตพฺพกรณมิวาติ วุตฺตํ โหติ, ฉนฺทํ วา อาคจฺฉติ สมฺปโยควเสนาติ ฉนฺทาคมนํ, ตถา ปวตฺโต อปายคมนีโย อกุสลจิตฺตุปฺปาโทฯ อถ วา อนนุรูปํ คมนํ อคมนํฯ ฉนฺเทน อคมนํ ฉนฺทาคมนํ, ฉนฺเทน สิเนเหน อนนุรูปํ คมนํ ปวตฺตนํ วิย อกตฺตพฺพกรณํ วิยาติ วุตฺตํ โหติฯ

อเสกฺขภูตา ปฏิสมฺภิทา, ตํปตฺตาติ ตถา, อเสกฺขา จ เต ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตา จาติ วา ตถา, ตาทิเสฯ เสกฺขปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตนฺติ เอตฺถาปิ เอส นโยฯ ปริวชฺเชนฺโตติ เหตฺวตฺเถ อนฺตสทฺโท, ปริวชฺชนเหตูติ อตฺโถฯ อนุมติยาติ อนุญฺญาย, ยาจนายาติ วุตฺตํ โหติฯ

‘‘กิญฺจาปิ เสกฺโข’’ติ อิทํ อเสกฺขานํเยว อุจฺจินิตตฺตา วุตฺตํ, น เสกฺขานํ อคติคมนสมฺภเวนฯ ปฐมมคฺเคเนว หิ จตฺตาริ อคติคมนานิ ปหียนฺติ, ตสฺมา กิญฺจาปิ เสกฺโข, ตถาปิ เถโร อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อุจฺจินตูติ สมฺพนฺโธฯ น ปน กิญฺจาปิ เสกฺโข, ตถาปิ อภพฺโพ อคติํ คนฺตุนฺติฯ ‘‘อภพฺโพ’’ติอาทินา ปน ธมฺมสงฺคีติยา ตสฺส อรหภาวํ ทสฺเสนฺโต วิชฺชมานคุเณ กเถติ, เตน สงฺคีติยา ธมฺมวินยวินิจฺฉเย สมฺปตฺเต ฉนฺทาทิวเสน อญฺญถา อกเถตฺวา ยถาภูตเมว กเถสฺสตีติ ทสฺเสติฯ น คนฺตพฺพา, อนนุรูปา วา คตีติ อคติ, ตํฯ ปริยตฺโตติ อธิคโต อุคฺคหิโตฯ

‘‘เอว’’นฺติอาทินา สนฺนิฏฺฐานคณนํ ทสฺเสติฯ อุจฺจินิเตนาติ อุจฺจินิตฺวา คหิเตนฯ อปิจ เอวํ…เป.… อุจฺจินีติ นิคมนํ, ‘‘เตนายสฺมตา’’ติอาทิ ปน สนฺนิฏฺฐานคณนทสฺสนนฺติปิ วทนฺติฯ

เอวํ สงฺคายกวิจินนปฺปการํ ทสฺเสตฺวา อญฺญมฺปิ สงฺคายนตฺถํ เทสวิจินนาทิปฺปการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ โข’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เอตทโหสีติ เอตํ ปริวิตกฺกนํ อโหสิฯ นุ-สทฺเทน หิ ปริวิตกฺกนํ ทสฺเสติฯ ราชคหนฺติ ‘‘ราชคหสามนฺตํ คเหตฺวา วุตฺต’’นฺติ คณฺฐิปเทสุ วทนฺติฯ คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร, คุนฺนํ จรณฏฺฐานํ, โส วิยาติ โคจโร, ภิกฺขูนํ จรณฏฺฐานํ, มหนฺโต โส อสฺส, เอตฺถาติ วา มหาโคจรํฯ อฏฺฐารสนฺนํ มหาวิหารานมฺปิ อตฺถิตาย ปหูตเสนาสนํฯ

ถาวรกมฺมนฺติ จิรฏฺฐายิกมฺมํฯ วิสภาคปุคฺคโล สุภทฺทสทิโสฯ อุกฺโกเฏยฺยาติ นิวาเรยฺยฯ อิติ-สทฺโท อิทมตฺเถ, อิมินา มนสิกาเรน เหตุภูเตน เอตทโหสีติ อตฺโถฯ ครุภาวชนนตฺถํ ญตฺติทุติเยน กมฺเมน สงฺฆํ สาเวสิ, น อปโลกนญตฺติกมฺมมตฺเตนาติ อธิปฺปาโยฯ

กทา ปนายํ กตาติ อาห ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิฯ เอวํ กตภาโว จ อิมาย คณนาย วิญฺญายตีติ ทสฺเสติ ‘‘ภควา หี’’ติอาทินาฯ อถาติ อนนฺตรตฺเถ นิปาโต, ปรินิพฺพานนฺตรเมวาติ อตฺโถฯ

สตฺตาหนฺติ หิ ปรินิพฺพานทิวสมฺปิ สงฺคณฺหิตฺวา วุตฺตํฯ อสฺสาติ ภควโต, ‘‘สรีร’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ สํเวควตฺถุํ กิตฺเตตฺวา กิตฺเตตฺวา อนิจฺจตาปฏิสญฺญุตฺตานิ คีตานิ คายิตฺวา ปูชาวเสน กีฬนโต สุนฺทรํ กีฬนทิวสา สาธุกีฬนทิวสา นาม, สปรหิตสาธนฏฺเฐน วา สาธูติ วุตฺตานํ สปฺปุริสานํ สํเวควตฺถุํ กิตฺเตตฺวา กิตฺเตตฺวา กีฬนทิวสาติปิ ยุชฺชติฯ อิมสฺมิญฺจ ปุริมสตฺตาเห เอกเทเสเนว สาธุกีฬนมกํสุฯ วิเสสโต ปน ธาตุปูชาทิวเสสุเยวฯ ตถา หิ วุตฺตํ มหาปรินิพฺพานสุตฺตฏฺฐกถายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.235) –

‘‘อิโต ปุริเมสุ หิ ทฺวีสุ สตฺตาเหสุ เต ภิกฺขู สงฺฆสฺส ฐานนิสชฺโชกาสํ กโรนฺตา ขาทนียํ โภชนียํ สํวิทหนฺตา สาธุกีฬิกาย โอกาสํ น ลภิํสุ, ตโต เนสํ อโหสิ ‘อิมํ สตฺตาหํ สาธุกีฬิตํ กีฬิสฺสาม, ฐานํ โข ปเนตํ วิชฺชติ, ยํ อมฺหากํ ปมตฺตภาวํ ญตฺวา โกจิเทว อาคนฺตฺวา ธาตุโย คณฺเหยฺย, ตสฺมา อารกฺขํ ฐเปตฺวา กีฬิสฺสามา’ติ, เตน เต เอวมกํสู’’ติฯ

ตถาปิ เต ธาตุปูชายปิ กตตฺตา ธาตุปูชาทิวสา นามฯ อิเมเยว วิเสเสน ภควติ กตฺตพฺพสฺส อญฺญสฺส อภาวโต เอกเทเสน กตมฺปิ สาธุกีฬนํ อุปาทาย ‘‘สาธุกีฬนทิวสา’’ติ ปากฏา ชาตาติ อาห ‘‘เอวํ สตฺตาหํ สาธุกีฬนทิวสา นาม อเหสุ’’นฺติฯ

จิตกายาติ วีสสตรตนุจฺจาย จนฺทนทารุจิตกาย, ปธานกิจฺจวเสเนว จ สตฺตาหํ จิตกายํ อคฺคินา ฌายีติ วุตฺตํฯ น หิ อจฺจนฺตสํโยควเสน นิรนฺตรํ สตฺตาหเมว อคฺคินา ฌายิ ตตฺถ ปจฺฉิมทิวเสเยว ฌายิตตฺตา, ตสฺมา สตฺตาหสฺมินฺติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปุริมปจฺฉิมานญฺหิ ทฺวินฺนํ สตฺตาหานมนฺตเร สตฺตาเห ยตฺถ กตฺถจิปิ ทิวเส ฌายมาเน สติ ‘‘สตฺตาเห ฌายี’’ติ วตฺตุํ ยุชฺชติฯ ยถาห –

‘‘เตน โข ปน สมเยน จตฺตาโร มลฺลปาโมกฺขา สีสํ นฺหาตา อหตานิ วตฺถานิ นิวตฺถา ‘มยํ ภควโต จิตกํ อาฬิมฺเปสฺสามา’ติ น สกฺโกนฺติ อาฬิมฺเปตุ’’นฺติอาทิ (ที. นิ. 2.233)ฯ

สตฺติปญฺชรํ กตฺวาติ สตฺติขคฺคาทิหตฺเถหิ ปุริเสหิ มลฺลราชูนํ ภควโต ธาตุอารกฺขกรณํ อุปลกฺขณวเสนาหฯ สตฺติหตฺถา ปุริสา หิ สตฺติโย ยถา ‘‘กุนฺตา ปจรนฺตี’’ติ, ตาหิ สมนฺตโต รกฺขาปนวเสน ปญฺชรปฏิภาคตฺตา สตฺติปญฺชรํฯ สนฺธาคารํ นาม ราชูนํ เอกา มหาสาลาฯ อุยฺโยคกาลาทีสุ หิ ราชาโน ตตฺถ ฐตฺวา ‘‘เอตฺตกา ปุรโต คจฺฉนฺตุ, เอตฺตกา ปจฺฉโต, เอตฺตกา อุโภหิ ปสฺเสหิ, เอตฺตกา หตฺถีสุ อภิรุหนฺตุ, เอตฺตกา อสฺเสสุ, เอตฺตกา รเถสู’’ติ เอวํ สนฺธิํ กโรนฺติ มริยาทํ พนฺธนฺติ, ตสฺมา ตํ ฐานํ ‘‘สนฺธาคาร’’นฺติ วุจฺจติฯ อปิจ อุยฺโยคฏฺฐานโต อาคนฺตฺวาปิ ยาว เคเหสุ อลฺลโคมยปริภณฺฑาทีนิ กโรนฺติ, ตาว ทฺเว ตีณิ ทิวสานิ ราชาโน ตตฺถ สนฺถมฺภนฺติ วิสฺสมนฺติ ปริสฺสยํ วิโนเทนฺตีติปิ สนฺธาคารํ, ราชูนํ วา สห อตฺถานุสาสนํ อคารนฺติปิ สนฺธาคารํ ห-การสฺส ธ-การํ, อนุสราคมญฺจ กตฺวา, ยสฺมา วา ราชาโน ตตฺถ สนฺนิปติตฺวา ‘‘อิมสฺมิํ กาเล กสิตุํ วฏฺฏติ, อิมสฺมิํ กาเล วปิตุ’’นฺติ เอวมาทินา นเยน ฆราวาสกิจฺจานิ สมฺมนฺตยนฺติ, ตสฺมา ฉินฺนวิจฺฉินฺนํ ฆราวาสํ ตตฺถ สนฺธาเรนฺตีติปิ สนฺธาคารํฯ วิสาขปุณฺณมิโต ปฏฺฐาย ยาว วิสาขมาสสฺส อมาวาสี, ตาว โสฬส ทิวสา สีหฬโวหารวเสน คหิตตฺตา, เชฏฺฐมูลมาสสฺส สุกฺกปกฺเข จ ปญฺจ ทิวสาติ อาห ‘‘อิติ เอกวีสติ ทิวสา คตา’’ติฯ ตตฺถ จริมทิวเสเยว ธาตุโย ภาชยิํสุ, ตสฺมิํเยว จ ทิวเส อยํ กมฺมวาจา กตาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เชฏฺฐมูลสุกฺกปกฺขปญฺจมิย’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ เชฏฺฐนกฺขตฺตํ วา มูลนกฺขตฺตํ วา ตสฺส มาสสฺส ปุณฺณมิยํ จนฺเทน ยุตฺตํ, ตสฺมา โส มาโส ‘‘เชฏฺฐมูลมาโส’’ติ วุจฺจติฯ อนาจารนฺติ เหฏฺฐา วุตฺตํ อนาจารํฯ

ยทิ เอวํ กสฺมา วินยฏฺฐกถายํ, (ปารา. อฏฺฐ. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) มงฺคลสุตฺตฏฺฐกถายญฺจ (ขุ. ปา. อฏฺฐ. มงฺคลสุตฺตวณฺณนา) ‘‘สตฺตสุ สาธุกีฬนทิวเสสุ, สตฺตสุ จ ธาตุปูชาทิวเสสุ วีติวตฺเตสู’’ติ วุตฺตนฺติ? สตฺตสุ ธาตุปูชาทิวเสสุ คหิเตสุ ตทวินาภาวโต มชฺเฌ จิตกาย ฌายนสตฺตาหมฺปิ คหิตเมวาติ กตฺวา วิสุํ น วุตฺตํ วิย ทิสฺสติฯ ยทิ เอวํ กสฺมา ‘‘อฑฺฒมาโส อติกฺกนฺโต, ทิยฑฺฒมาโส เสโส’’ติ จ วุตฺตนฺติ? นายํ โทโสฯ

อปฺปกญฺหิ อูนมธิกํ วา คณนูปคํ น โหติ, ตสฺมา อปฺปเกน อธิโกปิ สมุทาโย อนธิโก วิย โหตีติ กตฺวา อฑฺฒมาสโต อธิเกปิ ปญฺจทิวเส ‘‘อฑฺฒมาโส อติกฺกนฺโต’’ติ วุตฺตํ ทฺวาสีติขนฺธกวตฺตานํ กตฺถจิ ‘‘อสีติ ขนฺธกวตฺตานี’’ติ วจนํ วิย, ตถา อปฺปเกน อูโนปิ สมุทาโย อนูโน วิย โหตีติ กตฺวา ทิยฑฺฒมาสโต อูเนปิ ปญฺจทิวเส ‘‘ทิยฑฺฒมาโส เสโส’’ติ วุตฺตํ สติปฏฺฐานวิภงฺคฏฺฐกถายํ (วิภ. 356) ฉมาสโต อูเนปิ อฑฺฒมาเส ‘‘ฉมาสํ สชฺฌาโย กาตพฺโพ’’ติ วจนํ วิย, อญฺญถา อฏฺฐกถานํ อญฺญมญฺญวิโรโธ สิยาฯ อปิจ ทีฆภาณกานํ มเตน ติณฺณํ สตฺตาหานํ วเสน ‘‘เอกวีสติ ทิวสา คตา’’ติ อิธ วุตฺตํฯ วินยสุตฺตนิปาตขุทฺทกปาฐฏฺฐกถาสุ ปน ขุทฺทกภาณกานํ มเตน เอกเมว ฌายนทิวสํ กตฺวา ตทวเสสานํ ทฺวินฺนํ สตฺตาหานํ วเสน ‘‘อฑฺฒมาโส อติกฺกนฺโต, ทิยฑฺฒมาโส เสโส’’ติ จ วุตฺตํฯ ปฐมพุทฺธวจนาทีสุ วิย ตํ ตํ ภาณกานํ มเตน อฏฺฐกถาสุปิ วจนเภโท โหตีติ คเหตพฺพํฯ เอวมฺเปตฺถ วทนฺติ – ปรินิพฺพานทิวสโต ปฏฺฐาย อาทิมฺหิ จตฺตาโร สาธุกีฬนทิวสาเยว, ตโต ปรํ ตโย สาธุกีฬนทิวสา เจว จิตกฌายนทิวสา จ, ตโต ปรํ เอโก จิตกฌายนทิวโสเยว, ตโต ปรํ ตโย จิตกฌายนทิวสา เจว ธาตุปูชาทิวสา จ, ตโต ปรํ จตฺตาโร ธาตุปูชาทิวสาเยว, อิติ ตํ ตํ กิจฺจานุรูปคณนวเสน ตีณิ สตฺตาหานิ ปริปูเรนฺติ, อคหิตคฺคหเณน ปน อฑฺฒมาโสว โหติฯ ‘‘เอกวีสติ ทิวสา คตา’’ติ อิธ วุตฺตวจนญฺจ ตํ ตํ กิจฺจานุรูปคณเนเนวฯ เอวญฺหิ จตูสุปิ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตวจนํ สเมตีติ วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํฯ วชิรพุทฺธิตฺเถเรน ปน วุตฺตํ ‘‘อฑฺฒมาโส อติกฺกนฺโตติ เอตฺถ เอโก ทิวโส นฏฺโฐ, โส ปาฏิปททิวโส, โกลาหลทิวโส นาม โส, ตสฺมา อิธ น คหิโต’’ติ, (วชิร. ฏี. ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) ตํ น สุนฺทรํ ปรินิพฺพานสุตฺตนฺตปาฬิยํ (ที. นิ. 2.227) ปาฏิปททิวสโตเยว ปฏฺฐาย สตฺตาหสฺส วุตฺตตฺตา, อฏฺฐกถายญฺจ ปรินิพฺพานทิวเสน สทฺธิํ ติณฺณํ สตฺตาหานํ คณิตตฺตาฯ ตถา หิ ปรินิพฺพานทิวเสน สทฺธิํ ติณฺณํ สตฺตาหานํ คณเนเนว เชฏฺฐมูลสุกฺกปกฺขปญฺจมี เอกวีสติโม ทิวโส โหติฯ

จตฺตาลีส ทิวสาติ เชฏฺฐมูลสุกฺกปกฺขฉฏฺฐทิวสโต ยาว อาสฬฺหี ปุณฺณมี, ตาว คเณตฺวา วุตฺตํฯ เอตฺถนฺตเรติ จตฺตาลีสทิวสพฺภนฺตเรฯ โรโค เอว โรคปลิโพโธฯ

อาจริยุปชฺฌาเยสุ กตฺตพฺพกิจฺจเมว อาจริยุปชฺฌายปลิโพโธ , ตถา มาตาปิตุปลิโพโธฯ ยถาธิปฺเปตํ อตฺถํ, กมฺมํ วา ปริพุนฺเธติ อุปโรเธติ ปวตฺติตุํ น เทตีติ ปลิโพโธ ร-การสฺส ล-การํ กตฺวาฯ ตํ ปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ตํ กรณียํ กโรตูติ สงฺคาหเกน ฉินฺทิตพฺพํ ตํ สพฺพํ ปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ธมฺมวินยสงฺคายนสงฺขาตํ ตเทว กรณียํ กโรตุฯ

อญฺเญปิ มหาเถราติ อนุรุทฺธตฺเถราทโยฯ โสกสลฺลสมปฺปิตนฺติ โสกสงฺขาเตน สลฺเลน อนุปวิฏฺฐํ ปฏิวิทฺธํฯ อสมุจฺฉินฺนอวิชฺชาตณฺหานุสยตฺตา อวิชฺชาตณฺหาภิสงฺขาเตน กมฺมุนา ภวโยนิคติฏฺฐิติสตฺตาวาเสสุ ขนฺธปญฺจกสงฺขาตํ อตฺตภาวํ ชเนติ อภินิพฺพตฺเตตีติ ชโนฯ กิเลเส ชเนติ, อชนิ, ชนิสฺสตีติ วา ชโน, มหนฺโต ชโน ตถา, ตํฯ อาคตาคตนฺติ อาคตมาคตํ ยถา ‘‘เอเกโก’’ติฯ เอตฺถ สิยา – ‘‘เถโร อตฺตโน ปญฺจสตาย ปริสาย ปริวุตฺโต ราชคหํ คโต, อญฺเญปิ มหาเถรา อตฺตโน อตฺตโน ปริวาเร คเหตฺวา โสกสลฺลสมปฺปิตํ มหาชนํ อสฺสาเสตุกามา ตํ ตํ ทิสํ ปกฺกนฺตา’’ติ อิธ วุตฺตวจนํ สมนฺตปาสาทิกาย ‘‘มหากสฺสปตฺเถโร ‘ราชคหํ อาวุโส คจฺฉามา’ติ อุปฑฺฒํ ภิกฺขุสงฺฆํ คเหตฺวา เอกํ มคฺคํ คโต, อนุรุทฺธตฺเถโรปิ อุปฑฺฒํ คเหตฺวา เอกํ มคฺคํ คโต’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) วุตฺตวจนญฺจ อญฺญมญฺญํ วิรุทฺธํ โหติฯ อิธ หิ มหากสฺสปตฺเถราทโย อตฺตโน อตฺตโน ปริวารภิกฺขูหิเยว สทฺธิํ ตํ ตํ ทิสํ คตาติ อตฺโถ อาปชฺชติ, ตตฺถ ปน มหากสฺสปตฺเถรอนุรุทฺธตฺเถราเยว ปจฺเจกมุปฑฺฒสงฺเฆน สทฺธิํ เอเกกํ มคฺคํ คตาติ? วุจฺจเต – ตทุภยมฺปิ หิ วจนํ น วิรุชฺฌติ อตฺถโต สํสนฺทนตฺตาฯ อิธ หิ นิรวเสเสน เถรานํ ปจฺเจกคมนวจนเมว ตตฺถ นยวเสน ทสฺเสติ, อิธ อตฺตโน อตฺตโน ปริสาย คมนวจนญฺจ ตตฺถ อุปฑฺฒสงฺเฆน สทฺธิํ คมนวจเนนฯ อุปฑฺฒสงฺโฆติ หิ สกสกปริสาภูโต ภิกฺขุคโณ คยฺหติ อุปฑฺฒสทฺทสฺส อสเมปิ ภาเค ปวตฺตตฺตาฯ ยทิ หิ สนฺนิปติเต สงฺเฆ อุปฑฺฒสงฺเฆน สทฺธินฺติ อตฺถํ คณฺเหยฺย, ตทา สงฺฆสฺส คณนปถมตีตตฺตา น ยุชฺชเตว , ยทิ จ สงฺคายนตฺถํ อุจฺจินิตานํ ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ มชฺเฌ อุปฑฺฒสงฺเฆน สทฺธินฺติ อตฺถํ คณฺเหยฺย, เอวมฺปิ เตสํ คณปาโมกฺขานํเยว อุจฺจินิตตฺตา น ยุชฺชเตวฯ ปจฺเจกคณิโน เหเตฯ

วุตฺตญฺหิ ‘‘สตฺตสตสหสฺสานิ, เตสุ ปาโมกฺขภิกฺขโว’’ติ , อิติ อตฺถโต สํสนฺทนตฺตา ตเทตํ อุภยมฺปิ วจนํ อญฺญมญฺญํ น วิรุชฺฌตีติฯ ตํตํภาณกานํ มเตเนวํ วุตฺตนฺติปิ วทนฺติฯ

‘‘อปรินิพฺพุตสฺส ภควโต’’ติอาทินา โยเชตพฺพํฯ ปตฺตจีวรมาทายาติ เอตฺถ จตุมหาราชทตฺติยเสลมยปตฺตํ, สุคตจีวรญฺจ คณฺหิตฺวาติ อตฺโถฯ โสเยว หิ ปตฺโต ภควตา สทา ปริภุตฺโตฯ วุตฺตญฺหิ สมจิตฺตปฏิปทาสุตฺตฏฺฐกถายํ ‘‘วสฺสํวุตฺถานุสาเรน อติเรกวีสติวสฺสกาเลปิ ตสฺเสว ปริภุตฺตภาวํ ทีเปตุกาเมน ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา สุนิวตฺถนิวาสโน สุคตจีวรํ ปารุปิตฺวา เสลมยปตฺตมาทาย ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ทกฺขิณทฺวาเรน นครํ ปวิสิตฺวา ปิณฺฑาย จรนฺโต’’ติ (อ. นิ. อฏฺฐ. 2.37) คนฺธมาลาทโย เนสํ หตฺเถติ คนฺธมาลาทิหตฺถาฯ

ตตฺราติ ติสฺสํ สาวตฺถิยํฯ สุทนฺติ นิปาตมตฺตํฯ อนิจฺจตาทิปฏิสํยุตฺตายาติ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติอาทินา (ธ. ป. 277) อนิจฺจสภาวปฏิสญฺญุตฺตายฯ ธมฺเมน ยุตฺตา, ธมฺมสฺส วา ปติรูปาติ ธมฺมี, ตาทิสายฯ สญฺญาเปตฺวาติ สุฏฺฐุ ชานาเปตฺวา, สมสฺสาเสตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ วสิตคนฺธกุฏินฺติ นิจฺจสาเปกฺขตฺตา สมาโสฯ ปริโภคเจติยภาวโต ‘‘คนฺธกุฏิํ วนฺทิตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘วนฺทิตฺวา’’ติ จ ‘‘วิวริตฺวา’’ติ เอตฺถ ปุพฺพกาลกิริยาฯ ตถา หิ อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรน วุตฺตํ ‘‘คนฺธกุฏิยา ทฺวารํ วิวริตฺวาติ ปริโภคเจติยภาวโต คนฺธกุฏิํ วนฺทิตฺวา คนฺธกุฏิยา ทฺวารํ วิวรีติ เวทิตพฺพ’’นฺติ (สารตฺถ. ฏี. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถา) มิลาตา มาลา, สาเยว กจวรํ, มิลาตํ วา มาลาสงฺขาตํ กจวรํ ตถาฯ อติหริตฺวาติ ปฐมํ ฐปิตฏฺฐานมภิมุขํ หริตฺวาฯ ยถาฐาเน ฐเปตฺวาติ ปฐมํ ฐปิตฏฺฐานํ อนติกฺกมิตฺวา ยถาฐิตฏฺฐาเนเยว ฐเปตฺวาฯ ภควโต ฐิตกาเล กรณียํ วตฺตํ สพฺพมกาสีติ เสนาสเน กตฺตพฺพวตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ กุรุมาโน จาติ ตํ สพฺพํ วตฺตํ กโรนฺโต จฯ ลกฺขเณ หิ อยํ มาน-สทฺโทฯ นฺหานโกฏฺฐกสฺส สมฺมชฺชนญฺจ ตสฺมิํ อุทกสฺส อุปฏฺฐาปนญฺจ, ตานิ อาทีนิ เยสํ ธมฺมเทสนาโอวาทาทีนนฺติ ตถา, เตสํ กาเลสูติ อตฺโถฯ สีหสฺส มิคราชสฺส เสยฺยา สีหเสยฺยา, ตทฺธิตวเสน, สทิสโวหาเรน วา ภควโต เสยฺยาปิ ‘‘สีหเสยฺยา’’ติ วุจฺจติฯ

เตชุสฺสทอิริยาปถตฺตา อุตฺตมเสยฺยา วา, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อถ โข ภควา ทกฺขิเณน ปสฺเสน สีหเสยฺยํ กปฺเปสิ ปาเท ปาทํ อจฺจาธาย สโต สมฺปชาโน’’ติ, (ที. นิ. 2.198) ตํฯ กปฺปนกาโล กรณกาโล นนูติ โยเชตพฺพํฯ

‘‘ยถา ต’’นฺติอาทินา ยถาวุตฺตมตฺถํ อุปมาย อาวิ กโรติฯ ตตฺถ ยถา อญฺโญปิ ภควโต…เป.… ปติฏฺฐิตเปโม เจว อขีณาสโว จ อเนเกสุ…เป.… อุปการสญฺชนิตจิตฺตมทฺทโว จ อกาสิ, เอวํ อายสฺมาปิ อานนฺโท ภควโต คุณ…เป.… มทฺทโว จ หุตฺวา อกาสีติ โยชนาฯ นฺติ นิปาตมตฺตํฯ อปิจ เอเตน ตถากรณเหตุํ ทสฺเสติ, ยถา อญฺเญปิ ยถาวุตฺตสภาวา อกํสุ, ตถา อายสฺมาปิ อานนฺโท ภควโต…เป.… ปติฏฺฐิตเปมตฺตา เจว อขีณาสวตฺตา จ อเนเกสุ…เป.… อุปการสญฺชนิตจิตฺตมทฺทวตฺตา จาติ เหตุอตฺถสฺส ลพฺภมานตฺตาฯ เหตุคพฺภานิ หิ เอตานิ ปทานิ ตทตฺถสฺเสว ตถากรณเหตุภาวโตฯ ธนปาลทมน (จูฬว. 342), สุวณฺณกกฺกฏ (ชา. 1.5.94), จูฬหํส (ชา. 1.15.133) -มหาหํสชาตกาทีหิ (ชา. 2.21.89) เจตฺถ วิภาเวตพฺโพฯ คุณานํ คโณ, โสเยว อมตนิปฺผาทกรสสทิสตาย อมตรโสฯ ตํ ชานนปกติตายาติ ปติฏฺฐิตปเท เหตุฯ อุปการ…เป.… มทฺทโวติ อุปการปุพฺพภาเวน สมฺมาชนิตจิตฺตมุทุโกฯ เอวมฺปิ โส อิมินา การเณน อธิวาเสสีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตเมน’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตเมนนฺติ ตํ อายสฺมนฺตํ อานนฺทํฯ เอต-สทฺโท หิ ปทาลงฺการมตฺตํฯ อยญฺหิ สทฺทปกติ, ยทิทํ ทฺวีสุ สพฺพนาเมสุ ปุพฺพปทสฺเสว อตฺถปทตาฯ สํเวเชสีติ ‘‘นนุ ภควตา ปฏิกจฺเจว อกฺขาตํ ‘สพฺเพเหว ปิเยหิ มนาเปหิ นานาภาโว วินาภาโว’ติอาทินา (ที. นิ. 2.183; สํ. นิ. 5.379; อ. นิ. 10.48) สํเวคํ ชเนสี’’ติ (ที. นิ. ฏี. ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํ, เอวํ สติ ‘‘ภนฺเต…เป.… อสฺสาเสสฺสถาติ ปฐมํ วตฺวา’’ติ สห ปาฐเสเสน โยชนา อสฺสฯ ยถารุตโต ปน อาทฺยตฺเถน อิติ-สทฺเทน ‘‘เอวมาทินา สํเวเชสี’’ติ โยชนาปิ ยุชฺชเตวฯ เยน เกนจิ หิ วจเนน สํเวคํ ชเนสิ, ตํ สพฺพมฺปิ สํเวชนสฺส กรณํ สมฺภวตีติฯ สนฺถมฺภิตฺวาติ ปริเทวนาทิวิรเหน อตฺตานํ ปฏิพนฺเธตฺวา ปติฏฺฐาเปตฺวาฯ อุสฺสนฺนธาตุกนฺติ อุปจิตปิตฺตเสมฺหาทิโทสํฯ

ปิตฺตเสมฺหวาตวเสน หิ ติสฺโส ธาตุโย อิธ เภสชฺชกรณโยคฺยตาย อธิปฺเปตา, ยา ‘‘โทสา, มลา’’ติ จ โลเก วุจฺจนฺติ, ปถวี อาโป เตโช วาโย อากาโสติ จ เภเทน ปจฺเจกํ ปญฺจวิธาฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘วายุปิตฺตกผา โทสา, ธาตโว จ มลา ตถา;

ตตฺถาปิ ปญฺจธาขฺยาตา, ปจฺเจกํ เทหธารณาฯ

สรีรทูสนา โทสา, มลีนกรณา มลา;

ธารณา ธาตโว เต ตุ, อิตฺถมนฺวตฺถสญฺญกา’’ติฯ

สมสฺสาเสตุนฺติ สนฺตปฺเปตุํฯ เทวตาย สํเวชิตทิวสโต, เชตวนวิหารํ ปวิฏฺฐทิวสโต วา ทุติยทิวเสฯ วิริจฺจติ เอเตนาติ วิเรจนํ, โอสธปริภาวิตํ ขีรเมว วิเรจนํ ตถาฯ ยํ สนฺธายาติ ยํ เภสชฺชปานํ สนฺธายฯ องฺคปจฺจงฺเคน โสภตีติ สุโภ, มนุโน อปจฺจํ มานโว, น-การสฺส ปน ณ-กาเร กเต มาณโวฯ มนูติ หิ ปฐมกปฺปิกกาเล มนุสฺสานํ มาตาปิตุฏฺฐาเน ฐิโต ปุริโส, โย สาสเน ‘‘มหาสมฺมตราชา’’ติ วุตฺโตฯ โส หิ สกลโลกสฺส หิตํ มนภิ ชานาตีติ มนูติ วุจฺจติฯ เอวมฺเปตฺถ วทนฺติ ‘‘ทนฺตช น-การสหิโต มานวสทฺโท สพฺพสตฺตสาธารณวจโน, มุทฺธช ณ-การสหิโต ปน มาณวสทฺโท กุจฺฉิตมูฬฺหาปจฺจวจโน’’ติฯ จูฬกมฺมวิภงฺคสุตฺตฏฺฐกถายมฺปิ (ม. นิ. อฏฺฐ. 4.289) หิ มุทฺธช ณ-การสหิตสฺเสว มาณวสทฺทสฺส อตฺโถ วณฺณิโตฯ ตฏฺฏีกายมฺปิ ‘‘ยํ อปจฺจํ กุจฺฉิตํ มูฬฺหํ วา, ตตฺถ โลเก มาณวโวหาโร, เยภุยฺเยน จ สตฺตา ทหรกาเล มูฬฺหธาตุกา โหนฺตีติ ตสฺเสวตฺโถ ปกาสิโต’’ติ วทนฺติ อาจริยาฯ อญฺญตฺถ จ วีสติวสฺสพฺภนฺตโร ยุวา มาณโว, อิธ ปน ตพฺโพหาเรน มหลฺลโกปิฯ วุตฺตญฺหิ จูฬกมฺมวิภงฺคสุตฺตวณฺณนายํ ‘‘มาณโวติ ปน ตํ ตรุณกาเล โวหริํสุ, โส มหลฺลกกาเลปิ เตเนว โวหาเรน โวหรียตี’’ติ, (ม. นิ. อฏฺฐ. 4.289) สุภนามเกน ลทฺธมาณวโวหาเรนาติ อตฺโถฯ

โส ปน ‘‘สตฺถา ปรินิพฺพุโต, อานนฺทตฺเถโร กิรสฺส ปตฺตจีวรมาทาย อาคโต, มหาชโน ตํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมตี’’ติ สุตฺวา ‘‘วิหารํ โข ปน คนฺตฺวา มหาชนมชฺเฌ น สกฺกา สุเขน ปฏิสนฺถารํ วา กาตุํ, ธมฺมกถํ วา โสตุํ, เคหมาคตํเยว นํ ทิสฺวา สุเขน ปฏิสนฺถารํ กริสฺสามิ , เอกา จ เม กงฺขา อตฺถิ, ตมฺปิ นํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เอกํ มาณวกํ เปเสสิ, ตํ สนฺธายาห ‘‘ปหิตํ มาณวก’’นฺติ ขุทฺทเก เจตฺถ กปจฺจโยฯ เอตทโวจาติ เอตํ ‘‘อกาโล’’ติอาทิกํ วจนํ อานนฺทตฺเถโร อโวจฯ

อกาโลติ อชฺช คนฺตุํ อยุตฺตกาโลฯ กสฺมาติ เจ ‘‘อตฺถิ เม’’ติอาทิมาหฯ เภสชฺชมตฺตาติ อปฺปกํ เภสชฺชํฯ อปฺปตฺโถ เหตฺถ มตฺตาสทฺโท ‘‘มตฺตา สุขปริจฺจาคา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 290) วิยฯ ปีตาติ ปิวิตาฯ สฺเวปีติ เอตฺถ ‘‘อปิ-สทฺโท อเปกฺโข มนฺตา นุญฺญายา’’ติ (วชิร. ฏี. ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) วชิรพุทฺธิตฺเถเรน วุตฺตํฯ อยํ ปน ตสฺสาธิปฺปาโย – ‘‘อปฺเปว นามา’’ติ สํสยมตฺเต วุตฺเต อนุญฺญาตภาโว น สิทฺโธ, ตสฺมา ตํ สาธนตฺถํ ‘‘อปี’’ติ วุตฺตํ, เตน อิมมตฺถํ ทีเปติ ‘‘อปฺเปว นาม สฺเว มยํ อุปสงฺกเมยฺยาม, อุปสงฺกมิตุํ ปฏิพลา สมานา อุปสงฺกมิสฺสาม จา’’ติฯ

ทุติยทิวเสติ ขีรวิเรจนปีตทิวสโต ทุติยทิวเสฯ เจตกตฺเถเรนาติ เจติยรฏฺเฐ ชาตตฺตา เจตโกติ เอวํ ลทฺธนาเมน เถเรนฯ ปจฺฉาสมเณนาติ ปจฺฉานุคเตน สมเณนฯ สหตฺเถ เจตํ กรณวจนํฯ สุเภน มาณเวน ปุฏฺโฐติ ‘‘เยสุ ธมฺเมสุ ภวํ โคตโม อิมํ โลกํ ปติฏฺฐเปสิ, เต ตสฺส อจฺจเยน นฏฺฐา นุ โข, ธรนฺติ นุ โข, สเจ ธรนฺติ, ภวํ (นตฺถิ ที. นิ. อฏฺฐ. 1.448) อานนฺโท ชานิสฺสติ, หนฺท นํ ปุจฺฉามี’’ติ เอวํ จินฺเตตฺวา ‘‘เยสํ โส ภวํ โคตโม ธมฺมานํ วณฺณวาที อโหสิ, ยตฺถ จ อิมํ ชนตํ สมาทเปสิ นิเวเสสิ ปติฏฺฐาเปสิ, กตเมสานํ โข โภ อานนฺท ธมฺมานํ โส ภวํ โคตโม วณฺณวาที อโหสี’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.448) ปุฏฺโฐ, อถสฺส เถโร ตีณิ ปิฏกานิ สีลกฺขนฺธาทีหิ ตีหิ ขนฺเธหิ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ติณฺณํ โข มาณว ขนฺธานํ โส ภควา วณฺณวาที’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.449) อิธ สีลกฺขนฺธวคฺเค ทสมํ สุตฺตมภาสิ, ตํ สนฺธายาห ‘‘อิมสฺมิํ…เป.… มภาสี’’ติฯ

ขณฺฑนฺติ ฉินฺนํฯ ผุลฺลนฺติ ภินฺนํ, เสวาลาหิฉตฺตกาทิวิกสฺสนํ วา, เตสํ ปฏิสงฺขรณํ สมฺมา ปากติกกรณํ, อภินวปฏิกรณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อุปกฏฺฐายาติ อาสนฺนายฯ วสฺสํ อุปเนนฺติ อุปคจฺฉนฺติ เอตฺถาติ วสฺสูปนายิกา, วสฺสูปคตกาโล, ตายฯ

สงฺคีติปาฬิยํ (จูฬว. 440) สามญฺเญน วุตฺตมฺปิ วจนํ เอวํ คเตเยว สนฺธาย วุตฺตนฺติ สํสนฺเทตุํ สาเธตุํ วา อาห ‘‘เอวญฺหี’’ติอาทิฯ

ราชคหํ ปริวาเรตฺวาติ พหินคเร ฐิตภาเวน วุตฺตํฯ ฉฑฺฑิตปติตอุกฺลาปาติ ฉฑฺฑิตา จ ปติตา จ อุกฺลาปา จฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ภควโต ปรินิพฺพานฏฺฐานํ คจฺฉนฺเตหิ ภิกฺขูหิ ฉฑฺฑิตา วิสฺสฏฺฐา, ตโตเยว จ อุปจิกาทีหิ ขาทิตตฺตา อิโต จิโต จ ปติตา, สมฺมชฺชนาภาเวน อากิณฺณกจวรตฺตา อุกฺลาปา จาติฯ ตเทวตฺถํ ‘‘ภควโต หี’’ติอาทินา วิภาเวติฯ อวกุถิ ปูติภาวมคมาสีติ อุกฺลาโป ถ-การสฺส ล-การํ กตฺวา, อุชฺฌิฏฺโฐ วา กลาโปสมูโหติ อุกฺลาโป, วณฺณสงฺคมนวเสเนวํ วุตฺตํ ยถา ‘‘อุปกฺเลโส, สฺเนโห’’ – อิจฺจาทิ, เตน ยุตฺตาติ ตถาฯ ปริจฺเฉทวเสน เวณียนฺติ ทิสฺสนฺตีติ ปริเวณาฯ กุรุมานาติ กตฺตุกามาฯ เสนาสนวตฺตานํ ปญฺญตฺตตฺตา, เสนาสนกฺขนฺธเก จ เสนาสนปฏิพทฺธานํ พหูนมฺปิ วจนานํ วุตฺตตฺตา เสนาสนปฏิสงฺขรณมฺปิ ตสฺส ปูชาเยว นามาติ อาห ‘‘ภควโต วจนปูชนตฺถ’’นฺติฯ ปฐมํ มาสนฺติ วสฺสานสฺส ปฐมํ มาสํฯ อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํฯ ‘‘ติตฺถิยวาทปริโมจนตฺถญฺจา’’ติ วุตฺตมตฺถํ ปากฏํ กาตุํ ‘‘ติตฺถิยา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ยนฺติ กติกวตฺตกรณํฯ เอทิเสสุ หิ ฐาเนสุ ยํ-สทฺโท ตํ-สทฺทานเปกฺโข เตเนว อตฺถสฺส ปริปุณฺณตฺตาฯ ยํ วา กติกวตฺตํ สนฺธาย ‘‘อถ โข’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตเทว มยาปิ วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ เอส นโย อีทิเสสุ ภควตา…เป.… วณฺณิตนฺติ เสนาสนวตฺตํ ปญฺญเปนฺเตน เสนาสนกฺขนฺธเก (จูฬว. 308) จ เสนาสนปฏิพทฺธวจนํ กเถนฺเตน วณฺณิตํฯ สงฺคายิสฺสามาติ เอตฺถ อิติ-สทฺทสฺส ‘‘วุตฺตํ อโหสี’’ติ จ อุภยตฺถ สมฺพนฺโธ, เอกสฺส วา อิติ-สทฺทสฺส โลโปฯ

ทุติยทิวเสติ เอวํ จินฺติตทิวสโต ทุติยทิวเส, โส จ โข วสฺสูปนายิกทิวสโต ทุติยทิวโสวฯ เถรา หิ อาสฬฺหิปุณฺณมิโต ปาฏิปททิวเสเยว สนฺนิปติตฺวา วสฺสมุปคนฺตฺวา เอวํ จินฺเตสุนฺติฯ ราชทฺวาเรติ ราชเคหทฺวาเรฯ หตฺถกมฺมนฺติ หตฺถกิริยํ, หตฺถกมฺมสฺส กรณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ปฏิเวเทสุนฺติ ชานาเปสุํฯ วิสฏฺฐาติ นิราสงฺกจิตฺตาฯ

อาณาเยว อปฺปฏิหตวุตฺติยา ปวตฺตนฏฺเฐน จกฺกนฺติ อาณาจกฺกํฯ ตถา ธมฺโมเยว จกฺกนฺติ ธมฺมจกฺกํ, ตํ ปนิธ เทสนาญาณปฏิเวธญาณวเสน ทุวิธมฺปิ ยุชฺชติ ตทุภเยเนว สงฺคีติยา ปวตฺตนโตฯ ‘‘ธมฺมจกฺกนฺติ เจตํ เทสนาญาณสฺสาปิ นามํ, ปฏิเวธญาณสฺสาปี’’ติ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.3.78) หิ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํฯ สนฺนิสชฺชฏฺฐานนฺติ สนฺนิปติตฺวา นิสีทนฏฺฐานํฯ สตฺต ปณฺณานิ ยสฺสาติ สตฺตปณฺณี, โย ‘‘ฉตฺตปณฺโณ, วิสมจฺฉโท’’ ติปิ วุจฺจติ, ตสฺส ชาตคุหทฺวาเรติ อตฺโถฯ

วิสฺสกมฺมุนาติ สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส กมฺมากมฺมวิธายกํ เทวปุตฺตํ สนฺธายาหฯ สุวิภตฺตภิตฺติถมฺภโสปานนฺติ เอตฺถ สุวิภตฺตปทสฺส ทฺวนฺทโต ปุพฺเพ สุยฺยมานตฺตา สพฺเพหิ ทฺวนฺทปเทหิ สมฺพนฺโธ, ตถา ‘‘นานาวิธ…เป.… วิจิตฺต’’นฺติอาทีสุปิฯ ราชภวนวิภูตินฺติ ราชภวนสมฺปตฺติํ, ราชภวนโสภํ วาฯ อวหสนฺตมิวาติ อวหาสํ กุรุมานํ วิยฯ สิริยาติ โสภาสงฺขาตาย ลกฺขิยาฯ นิเกตนมิวาติ วสนฏฺฐานมิว, ‘‘ชลนฺตมิวา’’ติปิ ปาโฐฯ เอกสฺมิํเยว ปานียติตฺเถ นิปตนฺตา ปกฺขิโน วิย สพฺเพสมฺปิ ชนานํ จกฺขูนิ มณฺฑเปเยว นิปตนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘เอกนิปาต…เป.… วิหงฺคาน’’นฺติฯ นยนวิหงฺคานนฺติ นยนสงฺขาตวิหงฺคานํฯ โลกรามเณยฺยกมิว สมฺปิณฺฑิตนฺติ ยทิ โลเก วิชฺชมานํ รามเณยฺยกํ สพฺพเมว อาเนตฺวา เอกตฺถ สมฺปิณฺฑิตํ สิยา, ตํ วิยาติ วุตฺตํ โหติ, ยํ ยํ วา โลเก รมิตุมรหติ, ตํ สพฺพํ สมฺปิณฺฑิตมิวาติปิ อตฺโถฯ ทฏฺฐพฺพสารมณฺฑนฺติ เผคฺคุรหิตํ สารํ วิย, กสฏวินิมุตฺตํ ปสนฺนํ วิย จ ทฏฺฐุมรหรูเปสุ สารภูตํ, ปสนฺนภูตญฺจฯ อปิจ ทฏฺฐพฺโพ ทสฺสนีโย สารภูโต วิสิฏฺฐตโร มณฺโฑ มณฺฑนํ อลงฺกาโร เอตสฺสาติ ทฏฺฐพฺพสารมณฺโฑ, ตํฯ มณฺฑํ สูริยรสฺมิํ ปาติ นิวาเรติ, สพฺเพสํ วา ชนานํ มณฺฑํ ปสนฺนํ ปาติ รกฺขติ, มณฺฑนมลงฺการํ วา ปาติ ปิวติ อลงฺกริตุํ ยุตฺตภาเวนาติ มณฺฑโป, ตํฯ

กุสุมทามานิ จ ตานิ โอลมฺพกานิ เจติ กุสุมทาโมลมฺพกานิฯ วิเสสนสฺส เจตฺถ ปรนิปาโต ยถา ‘‘อคฺยาหิโต’’ติฯ วิวิธานิเยว กุสุมทาโมลมฺพกานิ ตถา, ตานิ วินิคฺคลนฺตํ วิเสเสน วเมนฺตํ นิกฺขาเมนฺตมิว จารุ โสภนํ วิตานํ เอตฺถาติ ตถาฯ

กุฏฺเฏน คหิโต สมํ กโตติ กุฏฺฏิโม, โกฏฺฏิโม วา, ตาทิโสเยว มณีติ มณิโกฏฺฏิโม , นานารตเนหิ วิจิตฺโต มณิโกฏฺฏิโม, ตสฺส ตลํ ตถาฯ อถ วา มณิโย โกฏฺเฏตฺวา กตตลตฺตา มณิโกฏฺเฏน นิปฺผตฺตนฺติ มณิโกฏฺฏิมํ, ตเมว ตลํ, นานารตนวิจิตฺตํ มณิโกฏฺฏิมตลํ ตถาฯ ตมิว จ นานาปุปฺผูปหารวิจิตฺตํ สุปรินิฏฺฐิตภูมิกมฺมนฺติ สมฺพนฺโธฯ ปุปฺผปูชา ปุปฺผูปหาโรฯ เอตฺถ หิ นานารตนวิจิตฺตคฺคหณํ นานาปุปฺผูปหารวิจิตฺตตายนิทสฺสนํ, มณิโกฏฺฏิมตลคฺคหณํ สุปรินิฏฺฐิตภูมิกมฺมตายาติ ทฏฺฐพฺพํฯ นนฺติ มณฺฑปํฯ พฺรหฺมวิมานสทิสนฺติ ภาวนปุํสกํ, ยถา พฺรหฺมวิมานํ โสภติ, ตถา อลงฺกริตฺวาติ อตฺโถฯ วิเสเสน มาเนตพฺพนฺติ วิมานํฯ สทฺทวิทู ปน ‘‘วิเห อากาเส มายนฺติ คจฺฉนฺติ เทวา เยนาติ วิมาน’’นฺติ วทนฺติฯ วิเสเสน วา สุจริตกมฺมุนา มียติ นิมฺมียตีติ วิมานํ, วีติ วา สกุโณ วุจฺจติ, ตํ สณฺฐาเนน มียติ นิมฺมียตีติ วิมานนฺติอาทินาปิ วตฺตพฺโพฯ วิมานฏฺฐกถายํ ปน ‘‘เอกโยชนทฺวิโยชนาทิภาเวน ปมาณวิเสสยุตฺตตาย, โสภาติสยโยเคน จ วิเสสโต มานนียตาย วิมาน’’นฺติ (วิ. ว. อฏฺฐ. คนฺถารมฺภกถา) วุตฺตํฯ นตฺถิ อคฺฆเมเตสนฺติ อนคฺฆานิ, อปริมาณคฺฆานิ อคฺฆิตุมสกฺกุเณยฺยานีติ วุตฺตํ โหติฯ ปติรูปํ, ปจฺเจกํ วา อตฺถริตพฺพานีติ ปจฺจตฺถรณานิ, เตสํ สตานิ ตถาฯ อุตฺตราภิมุขนฺติ อุตฺตรทิสาภิมุขํฯ ธมฺโมปิ สตฺถาเยว สตฺถุกิจฺจนิปฺผาทนโตติ วุตฺตํ ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต อาสนารหํ ธมฺมาสนํ ปญฺญเปตฺวา’’ติฯ ยถาห ‘‘โย โข…เป.… มมจฺจเยน สตฺถา’’ติอาทิ, (ที. นิ. 2.216) ตถาคตปฺปเวทิตธมฺมเทสกสฺส วา สตฺถุกิจฺจาวหตฺตา ตถารูเป อาสเน นิสีทิตุมรหตีติ ทสฺเสตุมฺปิ เอวํ วุตฺตํฯ อาสนารหนฺติ นิสีทนารหํฯ ธมฺมาสนนฺติ ธมฺมเทสกาสนํ, ธมฺมํ วา กเถตุํ ยุตฺตาสนํฯ ทนฺตขจิตนฺติ ทนฺเตหิ ขจิตํ, หตฺถิทนฺเตหิ กตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ทนฺโต นาม หตฺถิทนฺโต วุจฺจตี’’ติ หิ วุตฺตํฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ธมฺมาสเนฯ มม กิจฺจนฺติ มม กมฺมํ, มยา วา กรณียํฯ

อิทานิ อายสฺมโต อานนฺทสฺส อเสกฺขภูมิสมาปชฺชนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตสฺมิญฺจ ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตสฺมิญฺจ ปน ทิวสเอติ ตถา รญฺญา อาโรจาปิตทิวเส, สาวณมาสสฺส กาฬปกฺขจตุตฺถทิวเสติ วุตฺตํ โหติฯ อนตฺถชนนโต วิสสงฺกาสตาย กิเลโส วิสํ, ตสฺส ขีณาสวภาวโต อญฺญถาภาวสงฺขาตา สตฺติ คนฺโธฯ

ตถา หิ โส ภควโต ปรินิพฺพานาทีสุ วิลาปาทิมกาสิฯ อปิจ วิสชนนกปุปฺผาทิคนฺธปฏิภาคตาย นานาวิธทุกฺขเหตุกิริยาชนนโก กิเลโสว ‘‘วิสคนฺโธ’’ติ วุจฺจติฯ ตถา หิ โส ‘‘วิสํ หรตีติ วิสตฺติกา, วิสมูลาติ วิสตฺติกา, วิสผลาติ วิสตฺติกา, วิสปริโภคาติ วิสตฺติกา’’ติอาทินา (มหานิ. 3) วุตฺโตติฯ อปิจ วิสคนฺโธนาม วิรูโป มํสาทิคนฺโธ, ตํสทิสตาย ปน กิเลโสฯ ‘‘วิสฺสสทฺโท หิ วิรูเป’’ติ (ธ. ส. ฏี. 624) อภิธมฺมฏีกายํวุตฺตํฯ อทฺธาติ เอกํสโตฯ สํเวคนฺติ ธมฺมสํเวคํฯ ‘‘โอหิตภาราน’’นฺติ หิ เยภุยฺเยน, ปธาเนน จ วุตฺตํฯ เอทิเสสุ ปน ฐาเนสุ ตทญฺเญสมฺปิ ธมฺมสํเวโคเยว อธิปฺเปโตฯ ตถา หิ ‘‘สํเวโค นาม สโหตฺตปฺปํ ญาณํ, โส ตสฺสา ภควโต ทสฺสเน อุปฺปชฺชี’’ติ (วิ. ว. อฏฺฐ. 838) รชฺชุมาลาวิมานวณฺณนายํวุตฺตํ, สา จ ตทา อวิญฺญาตสาสนา อนาคตผลาติฯ อิตรถา หิ จิตฺตุตฺราสวเสน โทโสเยว สํเวโคติ อาปชฺชติ, เอวญฺจ สติ โส ตสฺส อเสกฺขภูมิสมาปชฺชนสฺส เอกํสการณํ น สิยาฯ เอวมภูโต จ โส อิธ น วตฺตพฺโพเยวาติ อลมติปปญฺเจนฯ เตนาติ ตสฺมา สฺเว สงฺฆสนฺนิปาตสฺส วตฺตมานตฺตา, เสกฺขสกรณียตฺตา วาฯ เต น ยุตฺตนฺติ ตว น ยุตฺตํ, ตยา วา สนฺนิปาตํ คนฺตุํ น ปติรูปํฯ

เมตนฺติ มม เอตํ คมนํฯ ยฺวาหนฺติ โย อหํ, ยนฺติ วา กิริยาปรามสนํ, เตน ‘‘คจฺเฉยฺย’’นฺติ เอตฺถ คมนกิริยํ ปรามสติ, กิริยาปรามสนสฺส จ ยํ ตํ-สทฺทสฺส อยํ ปกติ, ยทิทํ นปุํสกลิงฺเคน, เอกวจเนน จ โยคฺยตา ตถาเยว ตตฺถ ตตฺถ ทสฺสนโตฯ กิริยาย หิ สภาวโต นปุํสกตฺตเมกตฺตญฺจ อิจฺฉนฺติ สทฺทวิทูฯ อาวชฺเชสีติ อุปนาเมสิฯ มุตฺตาติ มุจฺจิตาฯ อปฺปตฺตญฺจาติ อคตญฺจ, พิมฺโพหเน น ตาว ฐปิตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอตสฺมิํ อนฺตเรติ เอตฺถนฺตเร, อิมินา ปททฺวเยน ทสฺสิตกาลานํ เวมชฺฌกฺขเณ, ตถาทสฺสิตกาลทฺวยสฺส วา วิวเรติ วุตฺตํ โหติฯ

‘‘การเณ เจว จิตฺเต จ, ขณสฺมิํ วิวเรปิ จ;

เวมชฺฌาทีสุ อตฺเถสุ ‘อนฺตรา’ติ รโว คโต’’ติฯ

หิ วุตฺตํฯ อนุปาทายาติ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน กญฺจิ ธมฺมํ อคฺคเหตฺวา, เยหิ วา กิเลเสหิ มุจฺจติ, เตสํ เลสมตฺตมฺปิ อคฺคเหตฺวาฯ

อาสเวหีติ ภวโต อา ภวคฺคํ, ธมฺมโต จ อา โคตฺรภุํ สวนโต ปวตฺตนโต อาสวสญฺญิเตหิ กิเลเสหิฯ อุปลกฺขณวจนมตฺตญฺเจตํฯ ตเทกฏฺฐตาย หิ สพฺเพหิปิ กิเลเสหิ สพฺเพหิปิ ปาปธมฺเมหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติเยวฯ จิตฺตํ วิมุจฺจีติ จิตฺตํ อรหตฺตมคฺคกฺขเณ อาสเวหิ วิมุจฺจมานํ หุตฺวา อรหตฺตผลกฺขเณ วิมุจฺจิฯ ตทตฺถํ วิวรติ ‘‘อยญฺหี’’ติอาทินาฯ จงฺกเมนาติ จงฺกมนกิริยายฯ วิเสสนฺติ อตฺตนา ลทฺธมคฺคผลโต วิเสสมคฺคผลํฯ วิวฏฺฏูปนิสฺสยภูตํ กตํ อุปจิตํ ปุญฺญํ เยนาติ กตปุญฺโญ, อรหตฺตาธิคมาย กตาธิกาโรติ อตฺโถฯ ปธานมนุยุญฺชาติ วีริยมนุยุญฺชาหิ, อรหตฺตสมาปตฺติยา อนุโยคํ กโรหีติ วุตฺตํ โหติฯ โหหิสีติ ภวิสฺสสิฯ กถาโทโสติ กถาย โทโส วิตถภาโวฯ อจฺจารทฺธนฺติ อติวิย อารทฺธํฯ อุทฺธจฺจายาติ อุทฺธตภาวายฯ หนฺทาติ โวสฺสคฺควจนํฯ เตน หิ อธุนาเยว โยเชมิ, น ปนาหํ ปปญฺจํ กโรมีติ โวสฺสคฺคํ กโรติฯ วีริยสมตํ โยเชมีติ จงฺกมนวีริยสฺส อธิมตฺตตฺตา ตสฺส หาปนวเสน สมาธินา สมตาปาทเนน วีริยสฺส สมตํ สมภาวํ โยเชมิ, วีริเยน วา สมถสงฺขาตํ สมาธิํ โยเชมีติปิ อตฺโถฯ ทฺวิธาปิ หิ ปาโฐ ทิสฺสติฯ วิสฺสมิสฺสามีติ อสฺสสิสฺสามิฯ อิทานิ ตสฺส วิเสสโต ปสํสนารหภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตนาติ จตุอิริยาปถวิรหิตตาการเณนฯ ‘‘อนิปนฺโน’’ติอาทีนิ ปจฺจุปฺปนฺนวจนาเนวฯ ปรินิพฺพุโตปิ โส อากาเสเยว ปรินิพฺพายิฯ ตสฺมา เถรสฺส กิเลสปรินิพฺพานํ, ขนฺธปรินิพฺพานญฺจ วิเสเสน ปสํสารหํ อจฺฉริยพฺภุตเมวาติฯ

ทุติยทิวเสติ เถเรน อรหตฺตปตฺตทิวสโต ทุติยทิวเสฯ ปญฺจมิยนฺติ ติถีเปกฺขาย วุตฺตํ, ‘‘ทุติยทิวเส’’ติ อิมินา ตุลฺยาธิกรณํฯ ภินฺนลิงฺคมฺปิ หิ ตุลฺยตฺถปทํ ทิสฺสติ ยถา ‘‘คุโณ ปมาณํ, วีสติ จิตฺตานิ’’ อิจฺจาทิฯ กาฬปกฺขสฺสาติ สาวณมาสกาฬปกฺขสฺสฯ ปฐมญฺหิ มาสํ ขณฺฑผุลฺลปฏิสงฺขรณมกํสุ, ปฐมมาสภาโว จ มชฺฌิมปฺปเทสโวหาเรนฯ ตตฺถ หิ ปุริมปุณฺณมิโต ยาว อปรา ปุณฺณมี, ตาว เอโก มาโสติ โวหรนฺติฯ

ตโต ตีณิ ทิวสานิ ราชา มณฺฑปมกาสิ, ตโต ทุติยทิวเส เถโร อรหตฺตํ สจฺฉากาสิ, ตติยทิวเส ปน สนฺนิปติตฺวา เถรา สงฺคีติมกํสุ, ตสฺมา อาสฬฺหิมาสกาฬปกฺขปาฏิปทโต ยาว สาวณมาสกาฬปกฺขปญฺจมี , ตาว ปญฺจทิวสาธิโก เอกมาโส โหติฯ สมาโนติ อุปฺปชฺชมาโนฯ หฏฺฐตุฏฺฐจิตฺโตติ อติวิย โสมนสฺสจิตฺโต, ปาโมชฺเชน วา หฏฺฐจิตฺโต ปีติยา ตุฏฺฐจิตฺโตฯ เอกํสนฺติ เอกสฺมิํ อํเส, วามํเสติ อตฺโถฯ ตถา หิ วงฺคีสสุตฺตวณฺณนายํ วุตฺตํ –

‘‘เอกํสํ จีวรนฺติ เอตฺถ ปุน สณฺฐาปนวเสน เอวํ วุตฺตํ, เอกํสนฺติ จ วามํสํ ปารุปิตฺวา ฐิตสฺเสตํ อธิวจนํฯ ยโต ยถา วามํสํ ปารุปิตฺวา ฐิตํ โหติ, ตถา จีวรํ กตฺวาติ เอวมสฺสตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 2.345)ฯ

พนฺธ…เป.… วิยาติ วณฺฏโต ปวุตฺตสุปริปกฺกตาลผลมิวฯ ปณฺฑุ…เป.… วิยาติ สิตปีตปภายุตฺตปณฺฑุโรมชกมฺพเล ฐปิโต ชาติมา มณิ วิย, ชาติวจเนน เจตฺถ กุตฺติมํ นิวตฺเตติฯ สมุคฺคตปุณฺณจนฺโท วิยาติ ชุณฺหปกฺขปนฺนรสุโปสเถ สมุคฺคโต โสฬสกลาปริปุณฺโณ จนฺโท วิยฯ พาลา…เป.… วิยาติ ตรุณสูริยปภาสมฺผสฺเสน ผุลฺลิตสุวณฺณวณฺณปราคคพฺภํ สตปตฺตปทฺธํ วิยฯ ‘‘ปิญฺชรสทฺโท หิ เหมวณฺณปริยาโย’’ติ (สารตฺถ. ฏี. 1.22) สารตฺถทีปนิยํ วุตฺโตฯ ปริโยทาเตนาติ ปภสฺสเรนฯ สปฺปเภนาติ วณฺณปฺปภาย, สีลปฺปภาย จ สมนฺนาคเตนฯ สสฺสิริเกนาติ สรีรโสภคฺคาทิสงฺขาตาย สิริยา อติวิย สิริมตาฯ มุขวเรนาติ ยถาวุตฺตโสภาสมลงฺกตตฺตา อุตฺตมมุเขนฯ กามํ ‘‘อหมสฺมิ อรหตฺตํ ปตฺโต’’ติ นาโรเจสิ, ตถารูปาย ปน อุตฺตมลีฬาย คมนโต ปสฺสนฺตา สพฺเพปิ ตมตฺถํ ชานนฺติ, ตสฺมา อาโรเจนฺโต วิย โหตีติ อาห ‘‘อตฺตโน อรหตฺตปฺปตฺติํ อาโรจยมาโน วิย อคมาสี’’ติฯ

กิมตฺถํ ปนายํ เอวมาโรจยมาโน วิย อคมาสีติ? วุจฺจเต – โส หิ ‘‘อตฺตุปนายิกํ อกตฺวา อญฺญพฺยากรณํ ภควตา สํวณฺณิต’’นฺติ มนสิ กริตฺวา ‘‘เสกฺขตาย ธมฺมวินยสงฺคีติยา คเหตุมยุตฺตมฺปิ พหุสฺสุตตฺตา คณฺหิสฺสามา’’ติ นิสินฺนานํ เถรานํ อรหตฺตปฺปตฺติวิชานเนน โสมนสฺสุปฺปาทนตฺถํ, ‘‘อปฺปมตฺโต โหหี’’ติ ภควตา ทินฺนโอวาทสฺส จ สผลตาทีปนตฺถํ เอวมาโรจยมาโน วิย อคมาสีติฯ

อายสฺมโต มหากสฺสปสฺส เอตทโหสิ สมสมฏฺฐปนาทินา ยถาวุตฺตการเณน สตฺถุกปฺปตฺตาฯ ธเรยฺยาติ วิชฺชมาโน ภเวยฺยฯ ‘‘โสภติ วต เต อาวุโส อานนฺท อรหตฺตสมธิคมตา’’ติอาทินา สาธุการมทาสิฯ อยมิธ ทีฆภาณกานํ วาโทฯ ขุทฺทกภาณเกสุ จ สุตฺตนิปาตขุทฺทกปาฐภาณกานํ วาโทติปิ ยุชฺชติ ตทฏฺฐกถาสุปิ ตถา วุตฺตตฺตาฯ

มชฺฌิมํ นิกายํ ภณนฺติ สีเลนาติ มชฺฌิมภาณกา, ตปฺปคุณา อาจริยาฯ ยถาวุฑฺฒนฺติ วุฑฺฒปฏิปาฏิํ, ตทนติกฺกมิตฺวา วาฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ภิกฺขุสงฺเฆฯ อานนฺทสฺส เอตมาสนนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺมิํ สมเยติ ตสฺมิํ เอวํกถนสมเยฯ เถโร จินฺเตสิ ‘‘กุหิํ คโต’’ติ ปุจฺฉนฺตานํ อตฺตานํ ทสฺเสนฺเต อติวิย ปากฏภาเวน ภวิสฺสมานตฺตา, อยมฺปิ มชฺฌิมภาณเกสฺเวว เอกจฺจานํ วาโท, ตสฺมา อิติปิ เอเก วทนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ อากาเสน อาคนฺตฺวา อตฺตโน อาสเนเยว อตฺตานํ ทสฺเสสีติปิ เตสเมว เอกจฺเจ วทนฺติฯ ปุลฺลิงฺควิสเย หิ ‘‘เอเก’’ติ วุตฺเต สพฺพตฺถ ‘‘เอกจฺเจ’’ติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตีสุปิ เจตฺถ วาเทสุ เตสํ เตสํ ภาณกานํ เตน เตนากาเรน อาคตมตฺตํ ฐเปตฺวา วิสุํ วิสุํ วจเน อญฺญํ วิเสสการณํ นตฺถิฯ สตฺตมาสํ กตาย หิ ธมฺมวินยสงฺคีติยา กทาจิ ปกติยาว, กทาจิ ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา, กทาจิ อากาเสน อาคตตฺตา ตํ ตทาคมนมุปาทาย ตถา ตถา วทนฺติฯ อปิจ สงฺคีติยา อาทิทิวเสเยว ปฐมํ ปกติยา อาคนฺตฺวา ตโต ปรํ อากาสมพฺภุคฺคนฺตฺวา ปริสํ ปตฺตกาเล ตโต โอตริตฺวา ภิกฺขุปนฺติํ อปีเฬนฺโต ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา อาสเน อตฺตานํ ทสฺเสสีติปิ วทนฺติฯ ยถา วา ตถา วา อาคจฺฉตุ, อาคมนาการมตฺตํ น ปมาณํ, อาคนฺตฺวา คตกาเล อายสฺมโต มหากสฺสปสฺส สาธุการทานเมว ปมาณํ สตฺถารา ทาตพฺพสาธุการทาเนเนว อรหตฺตปฺปตฺติยา อญฺเญสมฺปิ ญาปิตตฺตา, ภควติ ธรมาเน ปฏิคฺคเหตพฺพาย จ ปสํสาย เถรสฺส ปฏิคฺคหิตตฺตาฯ ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา วา’’ติอาทิมาหฯ สพฺพตฺถาปีติ สพฺเพสุปิ ตีสุ วาเทสุฯ

ภิกฺขู อามนฺเตสีติ ภิกฺขู อาลปีติ อยเมตฺถ อตฺโถ, อญฺญตฺร ปน ญาปเนปิ ทิสฺสติ ยถา ‘‘อามนฺตยามิ โว ภิกฺขเว, (ที. นิ. 2.218) ปฏิเวทยามิ โว ภิกฺขเว’’ติ (อ. นิ. 7.72) ปกฺโกสเนปิ ทิสฺสติ ยถา ‘‘เอหิ ตฺวํ ภิกฺขุ มม วจเนน สาริปุตฺตํ อามนฺเตหี’’ติ (อ. นิ. 9.11) อาลปเนปิ ทิสฺสติ ยถา ‘‘ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ ‘ภิกฺขโว’ติ’’ (สํ. นิ. 1.249), อิธาปิ อาลปเนติ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) วุตฺตํฯ อาลปนมตฺตสฺส ปน อภาวโต ‘‘กิํ ปฐมํ สงฺคายามา’’ติอาทินา วุตฺเตน วิญฺญาปิยมานตฺถนฺตเรน จ สหจรณโต ญาปเนว วฏฺฏติ, ตสฺมา อามนฺเตสีติ ปฏิเวเทสิ วิญฺญาเปสีติ อตฺโถ วตฺตพฺโพฯ ‘‘ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ ‘ภิกฺขโว’ติ, ‘ภทฺทนฺเต’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุ’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.249) หิ อาลปนมตฺตเมว ทิสฺสติ, น วิญฺญาปิยมานตฺถนฺตรํ, ตํ ปน ‘‘ภูตปุพฺพํ ภิกฺขเว’’ติอาทินา (สํ. นิ. 1.249) ปจฺเจกเมว อารทฺธํฯ ตสฺมา ตาทิเสสฺเวว อาลปเน วฏฺฏตีติ โน ตกฺโกฯ สทฺทวิทู ปน วทนฺติ ‘‘อามนฺตยิตฺวา เทวินฺโท, วิสฺสกมฺมํ มหิทฺธิก’นฺติอาทีสุ (จริยา. 107) วิย มนฺตสทฺโท คุตฺตภาสเนฯ ตสฺมา ‘อามนฺเตสี’ติ เอตสฺส สมฺมนฺตยีติ อตฺโถ’’ติฯ ‘‘อาวุโส’’ติอาทิ อามนฺตนาการทีปนํฯ ธมฺมํ วา วินยํ วาติ เอตฺถ วา-สทฺโท วิกปฺปเน, เตน ‘‘กิเมกํ เตสุ ปฐมํ สงฺคายามา’’ติ ทสฺเสติฯ กสฺมา อายูติ อาห ‘‘วินเย ฐิเต’’ติอาทิฯ ‘‘ยสฺมา, ตสฺมา’’ติ จ อชฺฌาหริตฺวา โยเชตพฺพํฯ ตสฺมาติ ตาย อายุสริกฺขตาย ฯ ธุรนฺติ เชฏฺฐกํฯ โน นปฺปโหตีติ ปโหติเยวฯ ทฺวิปฏิเสโธ หิ สห อติสเยน ปกตฺยตฺถทีปโกฯ

เอตทคฺคนฺติ เอโส อคฺโคฯ ลิงฺควิปลฺลาเสน หิ อยํ นิทฺเทโสฯ ยทิทนฺติ จ โย อยํ, ยทิทํ ขนฺธปญฺจกนฺติ วา โยเชตพฺพํฯ เอวญฺหิ สติ ‘‘เอตทคฺค’’นฺติ ยถารุตลิงฺคเมวฯ ‘‘ยทิท’’นฺติ ปทสฺส จ อยํ สภาโว, ยา ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส วตฺตพฺพสฺส ลิงฺคานุรูเปน ‘‘โย อย’’นฺติ วา ‘‘ยา อย’’นฺติ วา ‘‘ยํ อิท’’นฺติ วา โยเชตพฺพตา ตถาเยวสฺส ตตฺถ ตตฺถ ทสฺสิตตฺตาฯ ภิกฺขูนํ วินยธรานนฺติ นิทฺธารณฉฏฺฐีนิทฺเทโสฯ

อตฺตนาว อตฺตานํ สมฺมนฺนีติ สยเมว อตฺตานํ สมฺมตํ อกาสิฯ

‘‘อตฺตนา’’ติ หิ อิทํ ตติยาวิเสสนํ ภวติ, ตญฺจ ปเรหิ สมฺมนฺนนํ นิวตฺเตติ, ‘‘อตฺตนา’’ติ วา อยํ วิภตฺยนฺตปติรูปโก อพฺยยสทฺโท ฯ เกจิ ปน ‘‘ลิงฺคตฺเถ ตติยา อภิหิตกตฺตุภาวโต’’ติ วทนฺติฯ ตทยุตฺตเมว ‘‘เถโร’’ติ กตฺตุโน วิชฺชมานตฺตาฯ วิสฺสชฺชนตฺถาย อตฺตนาว อตฺตานํ สมฺมนฺนีติ โยเชตพฺพํฯ ปุจฺฉธาตุสฺส ทฺวิกมฺมิกตฺตา ‘‘อุปาลิํ วินย’’นฺติ กมฺมทฺวยํ วุตฺตํฯ

พีชนิํ คเหตฺวาติ เอตฺถ พีชนีคหณํ ธมฺมกถิกานํ ธมฺมตาติ เวทิตพฺพํฯ ตาย หิ ธมฺมกถิกานํ ปริสาย หตฺถกุกฺกุจฺจมุขวิการาทิ ปฏิจฺฉาทียติฯ ภควา จ ธมฺมกถิกานํ ธมฺมตาทสฺสนตฺถเมว วิจิตฺรพีชนิํ คณฺหาติฯ อญฺญถา หิ สพฺพสฺสปิ โลกสฺส อลงฺการภูตํ ปรมุกฺกํสคตสิกฺขาสํยมานํ พุทฺธานํ มุขจนฺทมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทตพฺพํ น สิยาฯ ‘‘ปฐมํ อาวุโส อุปาลิ ปาราชิกํ กตฺถ ปญฺญตฺต’’นฺติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ตสฺส สงฺคีติยา ปุริมกาเล ปฐมภาโว น ยุตฺโตติ? โน น ยุตฺโต ภควตา ปญฺญตฺตานุกฺกเมน, ปาติโมกฺขุทฺเทสานุกฺกเมน จ ปฐมภาวสฺส สิทฺธตฺตาฯ เยภุยฺเยน หิ ตีณิ ปิฏกานิ ภควโต ธรมานกาเล ฐิตานุกฺกเมเนว สงฺคีตานิ, วิเสสโต วินยาภิธมฺมปิฏกานีติ ทฏฺฐพฺพํฯ กิสฺมิํ วตฺถุสฺมินฺติ, เมถุนธมฺเมติ จ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมวจนํฯ ‘‘กตฺถ ปญฺญตฺต’’นฺติอาทินา ทสฺสิเตน สห ตทวสิฏฺฐมฺปิ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘วตฺถุมฺปิ ปุจฺฉี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

สงฺคีติการกวจนสมฺมิสฺสํ วา นุ โข, สุทฺธํ วา พุทฺธวจนนฺติ อาสงฺกาปริหรณตฺถํ, ยถาสงฺคีตสฺเสว ปมาณภาวํ ทสฺสนตฺถญฺจ ปุจฺฉํ สมุทฺธริตฺวา วิสฺสชฺเชนฺโต ‘‘กิํ ปเนตฺถา’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถ ปฐมปาราชิเกติ เอติสฺสํ ตถาสงฺคีตาย ปฐมปาราชิกปาฬิยํฯ เตเนวาห ‘‘น หิ ตถาคตา เอกพฺยญฺชนมฺปิ นิรตฺถกํ วทนฺตี’’ติฯ อปเนตพฺพนฺติ อติเรกภาเวน นิรตฺถกตาย, วิตถภาเวน วา อยุตฺตตาย ฉฑฺเฑตพฺพวจนํฯ ปกฺขิปิตพฺพนฺติ อสมฺปุณฺณตาย อุปเนตพฺพวจนํฯ กสฺมาติ อาห ‘‘น หี’’ติอาทิฯ สาวกานํ ปน เทวตานํ วา ภาสิเตติ ภควโต ปุจฺฉาโถมนาทิวเสน ภาสิตํ สนฺธายาหฯ สพฺพตฺถาปีติ ภควโต สาวกานํ เทวตานญฺจ ภาสิเตปิฯ ตํ ปน ปกฺขิปนํ สมฺพนฺธวจนมตฺตสฺเสว, น สภาวายุตฺติยา อตฺถสฺสาติ ทสฺเสติ ‘‘กิํ ปน ต’’นฺติอาทินา สมฺพนฺธวจนมตฺตนฺติ ปุพฺพาปรสมฺพนฺธวจนเมวฯ อิทํ ปฐมปาราชิกนฺติ ววตฺถเปตฺวา ฐเปสุํ อิมินาว วาจนามคฺเคน อุคฺคหณธารณาทิกิจฺจนิปฺผาทนตฺถํ, ตทตฺถเมว จ คณสชฺฌายมกํสุ ‘‘เตน…เป.… วิหรตี’’ติฯ

สชฺฌายารมฺภกาเลเยว ปถวี อกมฺปิตฺถาติ วทนฺติ, ตทิทํ ปน ปถวีกมฺปนํ เถรานํ ธมฺมสชฺฌายานุภาเวนาติ ญาเปตุํ ‘‘สาธุการํ ททมานา วิยา’’ติ วุตฺตํฯ อุทกปริยนฺตนฺติ ปถวีสนฺธารกอุทกปริยนฺตํฯ ตสฺมิญฺหิ จลิเตเยว สาปิ จลติ, เอเตน จ ปเทสปถวีกมฺปนํ นิวตฺเตติฯ

กิญฺจาปิ ปาฬิยํ คณนา นตฺถิ, สงฺคีติมาโรปิตานิ ปน เอตฺตกาเนวาติ ทีเปตุํ ‘‘ปญฺจสตฺตติ สิกฺขาปทานี’’ติ วุตฺตํ ‘‘ปุริมนเยเนวา’’ติ เอเตน สาธุการํ ททมานา วิยาติ อตฺถมาหฯ น เกวลํ สิกฺขาปทกณฺฑวิภงฺคนิยเมเนว, อถ โข ปมาณนิยเมนาปีติ ทสฺเสตุํ ‘‘จตุสฏฺฐิภาณวารา’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ ภาณวาโรติ –

‘‘อฏฺฐกฺขรา เอกปทํ, เอกคาถา จตุปฺปทํ;

คาถา เจกา มโต คนฺโถ, คนฺโถ พาตฺติํสตกฺขโรฯ

พาตฺติํสกฺขรคนฺถานํ, ปญฺญาสทฺวิสตํ ปน;

ภาณวาโร มโต เอโก, สฺวฏฺฐกฺขรสหสฺสโก’’ติฯ

เอวํ อฏฺฐกฺขรสหสฺสปริมาโณ ปาโฐ วุจฺจติฯ ภณิตพฺโพ วาโร ยสฺสาติ หิ ภาณวาโร, เอเกน สชฺฌายนมคฺเคน กเถตพฺพวาโรติ อตฺโถฯ ขนฺธกนฺติ มหาวคฺคจูฬวคฺคํฯ ขนฺธานํ สมูหโต, ปกาสนโต วา ขนฺธโกติ หิ วุจฺจติ, ขนฺธาติ เจตฺถ ปพฺพชฺชูปสมฺปทาทิวินยกมฺมสงฺขาตา, จาริตฺตวาริตฺตสิกฺขาปทสงฺขาตา จ ปญฺญตฺติโย อธิปฺเปตาฯ ปพฺพชฺชาทีนิ หิ ภควตา ปญฺญตฺตตฺตา ปญฺญตฺติโยติ วุจฺจนฺติฯ ปญฺญตฺติยญฺจ ขนฺธสทฺโท ทิสฺสติ ‘‘ทารุกฺขนฺโธ, (อ. นิ. 6.41) อคฺคิกฺขนฺโธ (อ. นิ. 7.72), อุทกกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 5.45; 6.37) วิยฯ อปิจ ภาคราสฏฺฐตาปิ ยุชฺชติเยว ตาสํ ปญฺญตฺตีนํ ภาคโต, ราสิโต จ วิภตฺตตฺตา, ตํ ปน วินยปิฏกํ ภาณเกหิ รกฺขิตํ โคปิตํ สงฺคหารุฬฺหนเยเนว จิรกาลํ อนสฺสมานํ หุตฺวา ปติฏฺฐหิสฺสตีติ อายสฺมนฺตํ อุปาลิตฺเถรํ ปฏิจฺฉาเปสุํ ‘‘อาวุโส อิมํ ตุยฺหํ นิสฺสิตเก วาเจหี’’ติฯ

ธมฺมํ สงฺคายิตุกาโมติ สุตฺตนฺตาภิธมฺมสงฺคีติํ กตฺตุกาโม ‘‘ธมฺโม จ วินโย จ เทสิโต ปญฺญตฺโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.216) วิย ปาริเสสนเยน ธมฺมสทฺทสฺส สุตฺตนฺตาภิธมฺเมสฺเวว ปวตฺตนโตฯ อยมตฺโถ อุปริ อาวิ ภวิสฺสติฯ

สงฺฆํ ญาเปสีติ เอตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ กตรํ อาวุโส ปิฏกนฺติ วินยาวเสเสสุ ทฺวีสุ ปิฏเกสุ กตรํ ปิฏกํฯ

วินยาภิธมฺมานมฺปิ ขุทฺทกสงฺคีติปริยาปนฺนตฺตา ตมนฺตเรน วุตฺตํ ‘‘สุตฺตนฺตปิฏเก จตสฺโส สงฺคีติโย’’ติฯ สงฺคีติโยติ จ สงฺคายนกาเล ทีฆาทิวเสน วิสุํ วิสุํ นิยเมตฺวา สงฺคยฺหมานตฺตา นิกายาว วุจฺจนฺติฯ เตนาห ‘‘ทีฆสงฺคีติ’’นฺติอาทิฯ สุตฺตาเนว สมฺปิณฺเฑตฺวา วคฺคกรณวเสน ตโย วคฺคา, นาญฺญานีติ ทสฺเสตุํ ‘‘จตุตฺติํส สุตฺตานิ ตโย วคฺคา’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺมา จตุตฺติสํ สุตฺตานิ ตโย วคฺคา โหนฺติ, สุตฺตานิ วา จตุตฺติํส, เตสํ วคฺคกรณวเสน ตโย วคฺคา, เตสุ ตีสุ วคฺเคสูติ โยเชตพฺพํฯ ‘‘พฺรหฺมชาลสุตฺตํ นาม อตฺถิ, ตํ ปฐมํ สงฺคายามา’’ติ วุตฺเต กสฺมาติ โจทนาสมฺภวโต ‘‘ติวิธสีลาลงฺกต’’นฺติอาทิมาหฯ เหตุคพฺภานิ หิ เอตานิฯ จูฬมชฺฌิมมหาสีลวเสน ติวิธสฺสาปิ สีลสฺส ปกาสนตฺตา เตน อลงฺกตํ วิภูสิตํ ตถา นานาวิเธ มิจฺฉาชีวภูเต กุหนลปนาทโย วิทฺธํเสตีติ นานาวิธมิจฺฉาชีวกุหนลปนาทิวิทฺธํสนํฯ ตตฺถ กุหนาติ กุหายนา, ปจฺจยปฏิเสวนสามนฺตชปฺปนอิริยาปถสนฺนิสฺสิตสงฺขาเตน ติวิเธน วตฺถุนา วิมฺหาปนาติ อตฺโถฯ ลปนาติ วิหารํ อาคเต มนุสฺเส ทิสฺวา ‘‘กิมตฺถาย โภนฺโต อาคตา, กิํ ภิกฺขู นิมนฺเตตุํฯ ยทิ เอวํ คจฺฉถ, อหํ ปจฺฉโต ภิกฺขู คเหตฺวา อาคจฺฉามี’’ติ เอวมาทินา ภาสนาฯ อาทิสทฺเทน ปุปฺผทานาทโย, เนมิตฺติกตาทโย จ สงฺคณฺหาติฯ อปิเจตฺถ มิจฺฉาชีวสทฺเทน กุหนลปนาหิ เสสํ อเนสนํ คณฺหาติฯ อาทิสทฺเทน ปน ตทวเสสํ มหิจฺฉตาทิกํ ทุสฺสิลฺยนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโย เอว ปลิเวฐนฏฺเฐน ชาลสริกฺขตาย ชาลํ, ตสฺส วินิเวฐนํ อปลิเวฐกรณํ ตถาฯ

อนฺตรา จ ภนฺเต ราชคหํ อนฺตรา จ นาฬนฺทนฺติ เอตฺถ อนฺตราสทฺโท วิวเร ‘‘อปิจายํ ภิกฺขเว ตโปทาทฺวินฺนํ มหานิรยานํ อนฺตริกาย อาคจฺฉตี’’ติอาทีสุ (ปารา. 231) วิยฯ ตสฺมา ราชคหสฺส จ นาฬนฺทสฺส จ วิวเรติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อนฺตราสทฺเทน ปน ยุตฺตตฺตา อุปโยควจนํ กตํฯ อีทิเสสุ ฐาเนสุ อกฺขรจินฺตกา ‘‘อนฺตรา คามญฺจ นทิญฺจ ยาตี’’ติ เอวํ เอกเมว อนฺตราสทฺทํ ปยุชฺชนฺติ, โส ทุติยปเทนปิ โยเชตพฺโพ โหติฯ อโยชิยมาเน หิ อุปโยควจนํ น ปาปุณาติ สามิวจนสฺส ปสงฺเค อนฺตราสทฺทโยเคน อุปโยควจนสฺส อิจฺฉิตตฺตาฯ ตตฺถ รญฺโญ กีฬนตฺถํ ปฏิภานจิตฺตวิจิตฺรอคารมกํสุ, ตํ ‘‘ราชาคารก’’นฺติ วุจฺจติ, ตสฺมิํฯ

อมฺพลฏฺฐิกาติ รญฺโญ อุยฺยานํฯ ตสฺส กิร ทฺวารสมีเป ตรุโณ อมฺพรุกฺโข อตฺถิ, ตํ ‘‘อมฺพลฏฺฐิกา’’ติ วทนฺติ, ตสฺส สมีเป ปวตฺตตฺตา อุยฺยานมฺปิ ‘‘อมฺพลฏฺฐิกา’’ ตฺเวว สงฺขฺยํ คตํ ยถา ‘‘วรุณนคร’’นฺติ, ตสฺมา อมฺพลฏฺฐิกายํ นาม อุยฺยาเน ราชาคารเกติ อตฺโถฯ อวิญฺญายมานสฺส หิ วิญฺญาปนตฺถํ เอตํ อาธารทฺวยํ วุตฺตํ ราชาคารเมตสฺสาติ วา ราชาคารกํ, อุยฺยานํ, ราชาคารวติ อมฺพลฏฺฐิกายํ นาม อุยฺยาเนติ อตฺโถฯ ภินฺนลิงฺคมฺปิ หิ วิเสสนปทมตฺถี’’ติ เกจิ วทนฺติ, เอวํ สติ ราชาคารํ อาธาโร น สิยาฯ ‘‘ราชาคารเกติ เอวํนามเก อุยฺยาเน อภิรมนารหํ กิร ราชาคารมฺปิฯ ตตฺถ, ยสฺส วเสเนตํ เอวํ นามํ ลภตี’’ติ (วชิร. ฏี. ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) วชิรพุทฺธิตฺเถโรฯ เอวํ สติ ‘‘อมฺพลฏฺฐิกาย’’นฺติ อาสนฺนตรุณมฺพรุกฺเขน วิเสเสตฺวา ‘‘ราชาคารเก’’ติ อุยฺยานเมว นามวเสน วุตฺตนฺติ อตฺโถ อาปชฺชติ, ตถา จ วุตฺตโทโสว สิยาฯ สุปฺปิยญฺจ ปริพฺพาชกนฺติ สุปฺปิยํ นาม สญฺจยสฺส อนฺเตวาสิํ ฉนฺนปริพฺพาชกญฺจฯ พฺรหฺมทตฺตญฺจ มาณวนฺติ เอตฺถ ตรุโณ ‘‘มาณโว’’ติ วุตฺโต ‘‘อมฺพฏฺโฐ มาณโว, องฺคโก มาณโว’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.259, 211) วิย, ตสฺมา พฺรหฺมทตฺตํ นาม ตรุณปุริสญฺจ อารพฺภาติ อตฺโถฯ วณฺณาวณฺเณติ ปสํสาย เจว ครหาย จฯ อถ วา คุโณ วณฺโณ, อคุโณ อวณฺโณ, เตสํ ภาสนํ อุตฺตรปทโลเปน ตถา วุตฺตํ ยถา ‘‘รูปภโว รูป’’นฺติฯ

‘‘ตโต ปร’’นฺติอาทิมฺหิ อยํ วจนกฺกโม – สามญฺญผลํ ปนาวุโส อานนฺท กตฺถ ภาสิตนฺติ? ราชคเห ภนฺเต ชีวกมฺพวเนติฯ เกน สทฺธินฺติ? อชาตสตฺตุนา เวเทหิปุตฺเตน สทฺธินฺติฯ อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ สามญฺญผลสฺส นิทานมฺปิ ปุจฺฉิ, ปุคฺคลมฺปิ ปุจฺฉีติฯ เอตฺถ หิ ‘‘กํ อารพฺภา’’ติ อวตฺวา ‘‘เกน สทฺธิ’’นฺติ วตฺตพฺพํฯ กสฺมาติ เจ? น ภควตา เอว เอตํ สุตฺตํ ภาสิตํ, รญฺญาปิ ‘‘ยถา นุ โข อิมานิ ปุถุสิปฺปายตนานี’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.163) กิญฺจิ กิญฺจิ วุตฺตมตฺถิ, ตสฺมา เอวเมว วตฺตพฺพนฺติฯ อิมินาว นเยน สพฺพตฺถ ‘‘กํ อารพฺภา’’ติ วา ‘‘เกน สทฺธิ’’นฺติ วา ยถารหํ วตฺวา สงฺคีติมกาสีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตนฺตินฺติ สุตฺตวคฺคสมุทายวเสน ววตฺถิตํ ปาฬิํฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘ติวคฺคสงฺคหํ จตุตฺติํสสุตฺตปฏิมณฺฑิต’’นฺติ วจนํ อุปปนฺนํ โหติฯ ปริหรถาติ อุคฺคหณวาจนาทิวเสน ธาเรถฯ ตโต อนนฺตรํ สงฺคายิตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ

‘‘ธมฺมสงฺคโห จา’’ติอาทินา สมาโสฯ เอวํ สํวณฺณิตํ โปราณเกหีติ อตฺโถฯ เอเตน ‘‘มหาธมฺมหทเยน, มหาธาตุกถาย วา สทฺธิํ สตฺตปฺปกรณํ อภิธมฺมปิฏกํ นามา’’ติ วุตฺตํ วิตณฺฑวาทิมตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘กถาวตฺถุนาว สทฺธิ’’นฺติ วุตฺตํ สมานวาทิมตํ ทสฺเสติฯ สณฺหญาณสฺส, สณฺหญาณวนฺตานํ วา วิสยภาวโต สุขุมญาณโคจรํฯ

จูฬนิทฺเทสมหานิทฺเทสวเสน ทุวิโธปิ นิทฺเทโสฯ ชาตกาทิเก ขุทฺทกนิกายปริยาปนฺเน, เยภุยฺเยน จ ธมฺมนิทฺเทสภูเต ตาทิเส อภิธมฺมปิฏเกว สงฺคณฺหิตุํ ยุตฺตํ, น ปน ทีฆนิกายาทิปฺปกาเร สุตฺตนฺตปิฏเก, นาปิ ปญฺญตฺตินิทฺเทสภูเต วินยปิฏเกติ ทีฆภาณกา ชาตกาทีนํ อภิธมฺมปิฏเก สงฺคหํ วทนฺติฯ จริยาปิฏกพุทฺธวํสานญฺเจตฺถ อคฺคหณํ ชาตกคติกตฺตา, เนตฺติเปฏโกปเทสาทีนญฺจ นิทฺเทสปฏิสมฺภิทามคฺคคติกตฺตาฯ มชฺฌิมภาณกา ปน อฏฺฐุปฺปตฺติวเสน เทสิตานํ ชาตกาทีนํ ยถานุโลมเทสนาภาวโต ตาทิเส สุตฺตนฺตปิฏเก สงฺคโห ยุตฺโต, น ปน สภาวธมฺมนิทฺเทสภูเต ยถาธมฺมสาสเน อภิธมฺมปิฏเก, นาปิ ปญฺญตฺตินิทฺเทสภูเต ยถาปราธสาสเน วินยปิฏเกติ ชาตกาทีนํ สุตฺตนฺตปิฏกปริยาปนฺนตํ วทนฺติฯ ยุตฺตเมตฺถ วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํฯ

เอวํ นิมิตฺตปโยชนกาลเทสการกกรณปฺปกาเรหิ ปฐมํ สงฺคีติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตตฺถ ววตฺถาปิเตสุ ธมฺมวินเยสุ นานปฺปการโกสลฺลตฺถํ เอกวิธาทิเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวเมต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘เอว’’นฺติ อิมินา เอตสทฺเทน ปรามสิตพฺพํ ยถาวุตฺตสงฺคีติปฺปการํ นิทสฺเสติฯ ‘‘ยญฺหี’’ติอาทิ วิตฺถาโรฯ อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธินฺติ อนาวรณญาณปทฏฺฐานํ มคฺคญาณํ, มคฺคญาณปทฏฺฐานญฺจ อนาวรณญาณํฯ เอตฺถนฺตเรติ อภิสมฺพุชฺฌนสฺส, ปรินิพฺพายนสฺส จ วิวเรฯ ตเทตํ ปญฺจจตฺตาลีส วสฺสานีติ กาลวเสน นิยเมติฯ ปจฺจเวกฺขนฺเตน วาติ อุทานาทิวเสน ปวตฺตธมฺมํ สนฺธายาหฯ ยํ วจนํ วุตฺตํ, สพฺพํ ตนฺติ สมฺพนฺโธฯ กิํ ปเนตนฺติ อาห ‘‘วิมุตฺติรสเมวา’’ติ, น ตทญฺญรสนฺติ วุตฺตํ โหติฯ วิมุจฺจิตฺถาติ วิมุตฺติ, รสิตพฺพํ อสฺสาเทตพฺพนฺติ รสํ, วิมุตฺติสงฺขาตํ รสเมตสฺสาติ วิมุตฺติรสํ, อรหตฺตผลสฺสาทนฺติ อตฺโถฯ อยํ อาจริยสาริปุตฺตตฺเถรสฺส มติ (สารตฺถ. ฏี. ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา)ฯ

อาจริยธมฺมปาลตฺเถโร ปน ตํ เกจิวาทํ กตฺวา อิมมตฺถมาห ‘‘วิมุจฺจติ วิมุจฺจิตฺถาติ วิมุตฺติ, ยถารหํ มคฺโค ผลญฺจฯ รสนฺติ คุโณ, สมฺปตฺติกิจฺจํ วา , วุตฺตนเยน สมาโสฯ วิมุตฺตานิสํสํ, วิมุตฺติสมฺปตฺติกํ วา มคฺคผลนิปฺผาทนโต, วิมุตฺติกิจฺจํ วา กิเลสานมจฺจนฺตวิมุตฺติสมฺปาทนโตติ อตฺโถ’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา)ฯ องฺคุตฺตรฏฺฐกถายํ ปน ‘‘อตฺถรสสฺสาทีสุ อตฺถรโส นาม จตฺตาริ สามญฺญผลานิ, ธมฺมรโส นาม จตฺตาโร มคฺคา, วิมุตฺติรโส นาม อมตนิพฺพาน’’นฺติ (อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.335) วุตฺตํฯ

กิญฺจาปิ อวิเสเสน สพฺพมฺปิ พุทฺธวจนํ กิเลสวินยเนน วินโย, ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชมาเน อปายปตนาทิโต ธารเณน ธมฺโม จ โหติ, ตถาปิ อิธาธิปฺเปเตเยว ธมฺมวินเย วตฺติจฺฉาวเสน สรูปโต นิทฺธาเรตุํ ‘‘ตตฺถ วินยปิฏก’’นฺติอาทิมาหฯ อวเสสํ พุทฺธวจนํ ธมฺโม ขนฺธาทิวเสน สภาวธมฺมเทสนาพาหุลฺลโตฯ อถ วา ยทิปิ วินโย จ ธมฺโมเยว ปริยตฺติยาทิภาวโต, ตถาปิ วินยสทฺทสนฺนิธาเน ภินฺนาธิกรณภาเวน ปยุตฺโต ธมฺมสทฺโท วินยตนฺติ วิปรีตํ ตนฺติเมว ทีเปติ ยถา ‘‘ปุญฺญญาณสมฺภารา, โคพลีพทฺท’’นฺติฯ ปโยควเสน ตํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘เตเนวาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เยน วินย…เป.… ธมฺโม, เตเนว เตสํ ตถาภาวํ สงฺคีติกฺขนฺธเก (จูฬว. 347) อาหาติ อตฺโถฯ

‘‘อเนกชาติสํสาร’’นฺติ อยํ คาถา ภควตา อตฺตโน สพฺพญฺญุตญฺญาณปทฏฺฐานํ อรหตฺตปฺปตฺติํ ปจฺจเวกฺขนฺเตน เอกูนวีสติมสฺส ปจฺจเวกฺขณญาณสฺส อนนฺตรํ ภาสิตา, ตสฺมา ‘‘ปฐมพุทฺธวจน’’นฺติ วุตฺตาฯ อิทํ กิร สพฺพพุทฺเธหิ อวิชหิตํ อุทานํฯ อยมสฺส สงฺเขปตฺโถ – อหํ อิมสฺส อตฺตภาวสงฺขาตสฺส เคหสฺส การกํ ตณฺหาวฑฺฒกิํ คเวสนฺโต เยน ญาเณน ตํ ทฏฺฐุํ สกฺกา, ตสฺส โพธิญาณสฺสตฺถาย ทีปงฺกรปาทมูเล กตาภินีหาโร เอตฺตกํ กาลํ อเนกชาติสํสารํ อเนกชาติสตสหสฺสสงฺขฺยํ สํสารวฏฺฏํ อนิพฺพิสํ อนิพฺพิสนฺโต ตํ ญาณํ อวินฺทนฺโต อลภนฺโตเยว สนฺธาวิสฺสํ สํสริํฯ ยสฺมา ชราพฺยาธิมรณมิสฺสตาย ชาติ นาเมสา ปุนปฺปุนํ อุปคนฺตุํ ทุกฺขา, น จ สา ตสฺมิํ อทิฏฺเฐ นิวตฺตติ, ตสฺมา ตํ คเวสนฺโต สนฺธาวิสฺสนฺติ อตฺโถฯ อิทานิ โภ อตฺตภาวสงฺขาตสฺส เคหสฺส การก ตณฺหาวฑฺฒกิ ตฺวํ มยา สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปฏิวิชฺฌนฺเตน ทิฏฺโฐ อสิฯ ปุน อิมํ อตฺตภาวสงฺขาตํ มม เคหํ น กาหสิ น กริสฺสสิฯ

ตว สพฺพา อวเสสกิเลส ผาสุกา มยา ภคฺคา ภญฺชิตา ฯ อิมสฺส ตยา กตสฺส อตฺตภาวสงฺขาตสฺส เคหสฺส กูฏํ อวิชฺชาสงฺขาตํ กณฺณิกมณฺฑลํ วิสงฺขตํ วิทฺธํสิตํฯ อิทานิ มม จิตฺตํ วิสงฺขารํ นิพฺพานํ อารมฺมณกรณวเสน คตํ อนุปวิฏฺฐํฯ อหญฺจ ตณฺหานํ ขย สงฺขาตํ อรหตฺตมคฺคํ, อรหตฺตผลํ วา อชฺฌคา อธิคโต ปตฺโตสฺมีติฯ คณฺฐิปเทสุ ปน วิสงฺขารคตํ จิตฺตเมว ตณฺหานํ ขยสงฺขาตํ อรหตฺตมคฺคํ, อรหตฺตผลํ วา อชฺฌคา อธิคตนฺติ อตฺโถ วุตฺโตฯ

‘‘สนฺธาวิสฺส’’นฺติ เอตฺถ จ ‘‘คาถายมตีตตฺเถ อิมิสฺส’’นฺติ เนรุตฺติกาฯ ‘‘ตํกาลวจนิจฺฉายมตีเตปิ ภวิสฺสนฺตี’’ติ เกจิฯ ปุนปฺปุนนฺติ อภิณฺหตฺเถ นิปาโตฯ ปาตพฺพา รกฺขิตพฺพาติ ผาสุ ป-การสฺส ผ-การํ กตฺวา, ผุสิตพฺพาติ วา ผาสุ, สาเยว ผาสุกาฯ อชฺฌคาติ จ ‘‘อชฺชตนิยมาตฺตมิํ วา อํ วา’’ติ วทนฺติฯ ยทิ ปน จิตฺตเมว กตฺตา, ตทา ปโรกฺขาเยวฯ อนฺโตชปฺปนวเสน กิร ภควา ‘‘อเนกชาติสํสาร’’นฺติ คาถาทฺวยมาห, ตสฺมา เอสา มนสา ปวตฺติตธมฺมานมาทิฯ ‘‘ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา’’ติ อยํ ปน วาจาย ปวตฺติตธมฺมานนฺติ วทนฺติฯ

เกจีติ ขนฺธกภาณกาฯ ปฐมํ วุตฺโต ปน ธมฺมปทภาณกานํ วาโทฯ ยทา…เป.… ธมฺมาติ เอตฺถ นิทสฺสนตฺโถ, อาทฺยตฺโถ จ อิติ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐฯ นิทสฺสเนน หิ มริยาทวจเนน วินา ปทตฺถวิปลฺลาสการินาว อตฺโถ ปริปุณฺโณ น โหติฯ ตตฺถ อาทฺยตฺถเมว อิติ-สทฺทํ คเหตฺวา อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, ‘‘เตน อาตาปิโน…เป.… สเหตุธมฺม’นฺติอาทิคาถาตฺตยํ สงฺคณฺหาตี’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรน วุตฺตํฯ ขนฺธเกติ มหาวคฺเคฯ อุทานคาถนฺติ ชาติยา เอกวจนํ, ตตฺถาปิ วา ปฐมคาถเมว คเหตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

เอตฺถ จ ขนฺธกภาณกา เอวํ วทนฺติ ‘‘ธมฺมปทภาณกานํ คาถา มนสาว เทสิตตฺตา ตทา มหโต ชนสฺส อุปการาย นาโหสิ, อมฺหากํ ปน คาถา วจีเภทํ กตฺวา เทสิตตฺตา ตทา สุณนฺตานํ เทวพฺรหฺมานํ อุปการาย อโหสิ, ตสฺมา อิทเมว ปฐมพุทฺธวจน’’นฺติฯ

ธมฺมปทภาณกา ปน ‘‘เทสนาย ชนสฺส อุปการานุปการภาโว ปฐมภาเว ลกฺขณํ น โหติ, ภควตา มนสา ปฐมํ เทสิตตฺตา อิทเมว ปฐมพุทฺธวจน’’นฺติ วทนฺติ ฯ ตสฺมา อุภยมฺปิ อุภยถา ยุชฺชตีติ เวทิตพฺพํฯ นนุ จ ยทิ ‘‘อเนกชาติสํสาร’’นฺติ คาถา มนสาว เทสิตา, อถ กสฺมา ธมฺมปทฏฺฐกถายํ ‘‘อเนกชาติสํสาร’นฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา โพธิรุกฺขมูเล นิสินฺโน อุทานวเสน อุทาเนตฺวา อปรภาเค อานนฺทตฺเถเรน ปุฏฺโฐ กเถสี’’ติ (ธ. ป. อฏฺฐ. 2.152 อุทานวตฺถุ) วุตฺตนฺติ? อตฺถวเสน ตถาเยว คเหตพฺพตฺตาฯ ตตฺถาปิ หิ มนสา อุทาเนตฺวาติ อตฺโถเยว คเหตพฺโพฯ เทสนา วิย หิ อุทานมฺปิ มนสา อุทานํ, วจสา อุทานนฺติ ทฺวิธา วิญฺญายติฯ ยทิ จายํ วจสา อุทานํ สิยา, อุทานปาฬิยมารุฬฺหา ภเวยฺย , ตสฺมา อุทานปาฬิยมนารุฬฺหภาโวเยว วจสา อนุทาเนตฺวา มนสา อุทานภาเว การณนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘ปาฏิปททิวเส’’ติ อิทํ ‘‘สพฺพญฺญุภาวปฺปตฺตสฺสา’’ติ เอเตน น สมฺพชฺฌิตพฺพํ, ‘‘ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อุปฺปนฺนา’’ติ เอเตน ปน สมฺพชฺฌิตพฺพํฯ วิสาขปุณฺณมายเมว หิ ภควา ปจฺจูสสมเย สพฺพญฺญุตํ ปตฺโตฯ โลกิยสมเย ปน เอวมฺปิ สมฺพชฺฌนํ ภวติ, ตถาปิ เนส สาสนสมโยติ น คเหตพฺพํฯ โสมนสฺสเมว โสมนสฺสมยํ ยถา ‘‘ทานมยํ, สีลมย’’นฺติ, (ที. นิ. 3.305; อิติวุ. 60; เนตฺติ. 34) ตํสมฺปยุตฺตญาเณนาติ อตฺโถฯ โสมนสฺเสน วา สหชาตาทิสตฺติยา ปกตํ, ตาทิเสน ญาเณนาติปิ วฏฺฏติฯ

หนฺทาติ โจทนตฺเถ นิปาโตฯ อิงฺฆ สมฺปาเทถาติ หิ โจเทติฯ อามนฺตยามีติ ปฏิเวทยามิ, โพเธมีติ อตฺโถฯ โวติ ปน ‘‘อามนฺตยามี’’ติ เอตสฺส กมฺมปทํฯ ‘‘อามนฺตนตฺเถ ทุติยาเยว, น จตุตฺถี’’ติ หิ วตฺวา ตเมวุทาหรนฺติ อกฺขรจินฺตกาฯ วยธมฺมาติ อนิจฺจลกฺขณมุเขน สงฺขารานํ ทุกฺขานตฺตลกฺขณมฺปิ วิภาเวติ ‘‘ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํฯ ยํ ทุกฺขํ, ตทนตฺตา’’ติ (สํ. นิ. 2.15, 45, 76, 77; 2.3.1, 4; ปฏิ. ม. 2.10) วจนโตฯ ลกฺขณตฺตยวิภาวนนเยเนว จ ตทารมฺมณํ วิปสฺสนํ ทสฺเสนฺโต สพฺพติตฺถิยานํ อวิสยภูตํ พุทฺธาเวณิกํ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานาธิฏฺฐานํ อวิปรีตํ นิพฺพานคามินิปฏิปทํ ปกาเสตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ อิทานิ ตตฺถ สมฺมาปฏิปตฺติยํ นิโยเชติ ‘‘อปฺปมาเทน สมฺปาเทถา’’ติ, ตาย จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานาธิฏฺฐานาย อวิปรีตนิพฺพานคามินิปฏิปทาย อปฺปมาเทน สมฺปาเทถาติ อตฺโถฯ

อปิจ ‘‘วยธมฺมา สงฺขารา’’ติ เอเตน สงฺเขเปน สํเวเชตฺวา ‘‘อปฺปมาเทน สมฺปาเทถา’’ติ สงฺเขเปเนว นิรวเสสํ สมฺมาปฏิปตฺติํ ทสฺเสติ ฯ อปฺปมาทปทญฺหิ สิกฺขตฺตยสงฺคหิตํ เกวลปริปุณฺณํ สาสนํ ปริยาทิยิตฺวา ติฏฺฐติ, สิกฺขตฺตยสงฺคหิตาย เกวลปริปุณฺณาย สาสนสงฺขาตาย สมฺมาปฏิปตฺติยา อปฺปมาเทน สมฺปาเทถาติ อตฺโถฯ อุภินฺนมนฺตเรติ ทฺวินฺนํ วจนานมนฺตราเฬ เวมชฺเฌฯ เอตฺถ หิ กาลวตา กาโลปิ นิทสฺสิโต ตทวินาภาวิตฺตาติ เวทิตพฺโพฯ

สุตฺตนฺตปิฏกนฺติ เอตฺถ สุตฺตเมว สุตฺตนฺตํ ยถา ‘‘กมฺมนฺตํ, วนนฺต’’นฺติฯ สงฺคีตญฺจ อสงฺคีตญฺจาติ สพฺพสรูปมาหฯ ‘‘อสงฺคีตนฺติ จ สงฺคีติกฺขนฺธกกถาวตฺถุปฺปกรณาทิฯ เกจิ ปน ‘สุภสุตฺตํ (ที. นิ. 1.444) ปฐมสงฺคีติยมสงฺคีต’นฺติ วทนฺติ, ตํ น ยุชฺชติฯ ปฐมสงฺคีติโต ปุเรตรเมว หิ อายสฺมตา อานนฺทตฺเถเรน เชตวเน วิหรนฺเตน สุภสฺส มาณวสฺส ภาสิต’’นฺติ (ที. นิ. ฏี. ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํฯ สุภสุตฺตํ ปน ‘‘เอวํ เม สุตฺตํ เอกํ สมยํ อายสฺมา อานนฺโท สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม อจิรปรินิพฺพุเต ภควตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.444) อาคตํฯ ตตฺถ ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติอาทิวจนํ ปฐมสงฺคีติยํ อายสฺมตา อานนฺทตฺเถเรเนว วตฺตุํ ยุตฺตรูปํ น โหติฯ น หิ อานนฺทตฺเถโร สยเมว สุภสุตฺตํ เทเสตฺวา ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติอาทีนิ วทติฯ เอวํ ปน วตฺตพฺพํ สิยา ‘‘เอกมิทาหํ ภนฺเต สมยํ สาวตฺถิยํ วิหรามิ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม’’ติอาทิฯ ตสฺมา ทุติยตติยสงฺคีติการเกหิ ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติอาทินา สุภสุตฺตํ สงฺคีติมาโรปิตํ วิย ทิสฺสติฯ อถาจริยธมฺมปาลตฺเถรสฺส เอวมธิปฺปาโย สิยา ‘‘อานนฺทตฺเถเรเนว วุตฺตมฺปิ สุภสุตฺตํ ปฐมสงฺคีติมาโรเปตฺวา ตนฺติํ ฐเปตุกาเมหิ มหากสฺสปตฺเถราทีหิ อญฺเญสุ สุตฺเตสุ อาคตนเยเนว ‘เอวํ เม สุต’นฺติอาทินา ตนฺติ ฐปิตา’’ติฯ เอวํ สติ ยุชฺเชยฺยฯ อถ วา อายสฺมา อานนฺโท สุภสุตฺตํ สยํ เทเสนฺโตปิ สามญฺญผลาทีสุ ภควตา เทสิตนเยเนว เทเสสีติ ภควโต สมฺมุขา ลทฺธนเย ฐตฺวา เทสิตตฺตา ภควตา เทสิตํ ธมฺมํ อตฺตนิ อทหนฺโต ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติอาทิมาหาติ เอวมธิปฺปาเยปิ สติ ยุชฺชเตวฯ ‘‘อนุสงฺคีตญฺจา’’ติปิ ปาโฐฯ ทุติยตติยสงฺคีตีสุ ปุน สงฺคีตญฺจาติ อตฺถวเสน นินฺนานากรณเมวฯ สโมธาเนตฺวา วินยปิฏกํ นาม เวทิตพฺพํ, สุตฺต…เป.… อภิธมฺมปิฏกํ นาม เวทิตพฺพนฺติ โยชนาฯ

ภิกฺขุภิกฺขุนีปาติโมกฺขวเสน อุภยานิ ปาติโมกฺขานิฯ ภิกฺขุภิกฺขุนีวิภงฺควเสน ทฺเว วิภงฺคาฯ มหาวคฺคจูฬวคฺเคสุ อาคตา ทฺวาวีสติ ขนฺธกาฯ ปจฺเจกํ โสฬสหิ วาเรหิ อุปลกฺขิตตฺตา โสฬส ปริวาราติ วุตฺตํฯ ปริวารปาฬิยญฺหิ มหาวิภงฺเค โสฬส วารา, ภิกฺขุนีวิภงฺเค โสฬส วารา จาติ พาตฺติํส วารา อาคตาฯ โปตฺถเกสุ ปน กตฺถจิ ‘‘ปริวารา’’ติ เอตฺตกเมว ทิสฺสติ, พหูสุ ปน โปตฺถเกสุ วินยฏฺฐกถายํ, อภิธมฺมฏฺฐกถายญฺจ ‘‘โสฬส ปริวารา’’ติ เอวเมว ทิสฺสมานตฺตา อยมฺปิ ปาโฐ น สกฺกา ปฏิพาหิตุนฺติ ตสฺเสวตฺโถ วุตฺโตฯ ‘‘อิตี’’ติ ยถาวุตฺตํ พุทฺธวจนํ นิทสฺเสตฺวา ‘‘อิท’’นฺติ ตํ ปรามสติฯ อิติ-สทฺโท วา อิทมตฺเถ, อิทนฺติ วจนสิลิฏฺฐตามตฺตํ, อิติ อิทนฺติ วา ปริยายทฺวยํ อิทมตฺเถเยว วตฺตติ ‘‘อิทาเนตรหิ วิชฺชตี’’ติอาทีสุ วิยฯ เอส นโย อีทิเสสุฯ พฺรหฺมชาลาทีนิ จตุตฺติํส สุตฺตานิ สงฺคยฺหนฺติ เอตฺถ, เอเตน วา, เตสํ วา สงฺคโห คณนา เอตสฺสาติ พฺรหฺมชาลาทิจตุตฺติํสสุตฺตสงฺคโหฯ เอวมิตเรสุปิฯ เหฏฺฐา วุตฺเตสุ ทีฆภาณกมชฺฌิมภาณกานํ วาเทสุ มชฺฌิมภาณกานญฺเญว วาทสฺส ยุตฺตตรตฺตา ขุทฺทกปาฐาทโยปิ สุตฺตนฺตปิฏเกเยว สงฺคเหตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ขุทฺทก…เป.… สุตฺตนฺตปิฏกํ นามา’’ติ อาหฯ ตตฺถ ‘‘สุณาถ ภาวิตตฺตานํ, คาถา อตฺถูปนายิกาติ (เถรคา. นิทานคาถา) วุตฺตตฺตา ‘‘เถรคาถา เถรีคาถา’’ติ จ ปาโฐ ยุตฺโตฯ

เอวํ สรูปโต ปิฏกตฺตยํ นิยเมตฺวา อิทานิ นิพฺพจนํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ เตสุ ติพฺพิเธสุ ปิฏเกสุฯ วิวิธวิเสสนยตฺตาติ วิวิธนยตฺตา, วิเสสนยตฺตา จฯ วินยนโตติ วินยนภาวโต, ภาวปฺปธานนิทฺเทโสยํ, ภาวโลโป วา, อิตรถา ทพฺพเมว ปธานํ สิยา, ตถา จ สติ วินยนตาคุณสมงฺคินา วินยทพฺเพเนว เหตุภูเตน วินโยติ อกฺขาโต, น ปน วินยนตาคุเณนาติ อนธิปฺเปตตฺถปฺปสงฺโค ภเวยฺยฯ อยํ นโย เอทิเสสุฯ วินียเต วา วินยนํ, ตโตติ อตฺโถฯ อยํ วินโยติ อตฺถปญฺญตฺติภูโต สญฺญีสงฺขาโต อยํ ตนฺติ วินโยฯ วินโยติ อกฺขาโตติ สทฺทปญฺญตฺติภูโต สญฺญาสงฺขาโต วินโย นามาติ กถิโตฯ อตฺถปญฺญตฺติยา หิ นามปญฺญตฺติวิภาวนํ นิพฺพจนนฺติฯ

อิทานิ อิมิสฺสา คาถาย อตฺถํ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘วิวิธา หี’’ติอาทิฯ ‘‘วิวิธา เอตฺถ นยา, ตสฺมา วิวิธนยตฺตา วินโยติ อกฺขาโต’’ติอาทินา โยเชตพฺพํฯ วิวิธตฺตํ สรูปโต ทสฺเสติ ‘‘ปญฺจวิธา’’ติอาทินา, ตถา วิเสสตฺตมฺปิ ‘‘ทฬฺหีกมฺมา’’ติอาทินาฯ โลกวชฺเชสุ สิกฺขาปเทสุ ทฬฺหีกมฺมปโยชนา, ปณฺณตฺติวชฺเชสุ สิถิลกรณปโยชนาฯ สญฺญมเวลํ อภิภวิตฺวา ปวตฺโต อาจาโร อชฺฌาจาโร, วีติกฺกโม, กาเย, วาจาย จ ปวตฺโต โส, ตสฺส นิเสธนํ ตถา, เตน ตถานิเสธนเมว ปริยาเยน กายวาจาวินยนํ นามาติ ทสฺเสติฯ ‘‘ตสฺมา’’ติ วตฺวา ตสฺสาเนกธา ปรามสนมาห ‘‘วิวิธนยตฺตา’’ติอาทิฯ ยถาวุตฺตา จ คาถา อีทิสสฺส นิพฺพจนสฺส ปกาสนตฺถํ วุตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘เตนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตนาติ วิวิธนยตฺตาทิเหตุนา กรณภูเตนาติ วทนฺติฯ อปิจ ‘‘วิวิธา หี’’ติอาทิวากฺยสฺส ยถาวุตฺตสฺส คุณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เตนา’’ติอาทิมาหาติปิ สมฺพนฺธํ วทนฺติฯ เอวํ สติ เตนาติ วิวิธนยตฺตาทินา เหตุภูเตนาติ อตฺโถฯ อถ วา ยถาวุตฺตวจนเมว สนฺธาย โปราเณหิ อยํ คาถา วุตฺตาติ สํสนฺเทตุํ ‘‘เตนา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติปิ วทนฺติ, ทุติยนเย วิย ‘‘เตนา’’ติ ปทสฺส อตฺโถฯ เอตนฺติ คาถาวจนํฯ เอตสฺสาติ วินยสทฺทสฺส, ‘‘วจนตฺถา’’ติ ปเทน สมฺพนฺโธฯ ‘‘วจนสฺส อตฺโถ’’ติ หิ สมฺพนฺเธ วุตฺเตปิ ตสฺส วจนสามญฺญโต วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตสฺสา’’ติ ปุน วุตฺตํฯ เนรุตฺติกา ปน สมาสตทฺธิเตสุ สิทฺเธสุ สามญฺญตฺตา, นามสทฺทตฺตา จ เอทิเสสุ สทฺทนฺตเรน วิเสสิตภาวํ อิจฺฉนฺติฯ

‘‘อตฺถาน’’นฺติ ปทํ ‘‘สูจนโต…เป.… สุตฺตาณา’’ติ ปเทหิ ยถารหํ กมฺมสมฺพนฺธวเสน โยเชตพฺพํฯ ตมตฺถํ วิวรติ ‘‘ตญฺหี’’ติอาทินาฯ อตฺตตฺถปรตฺถาทิเภเท อตฺเถติ โย ตํ สุตฺตํ สชฺฌายติ, สุณาติ, วาเจติ, จินฺเตติ, เทเสติ จ, สุตฺเตน สงฺคหิโต สีลาทิอตฺโถ ตสฺสปิ โหติ, เตน ปรสฺส สาเธตพฺพโต ปรสฺสปีติ ตทุภยํ ตํ สุตฺตํ สูเจติ ทีเปติ, ตถา ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกตฺเถ โลกิยโลกุตฺตรตฺเถ จาติ เอวมาทิเภเท อตฺเถ อาทิ-สทฺเทน สงฺคณฺหาติฯ อตฺถสทฺโท จายํ หิตปริยาโย, น ภาสิตตฺถวจโนฯ ยทิ สิยา, สุตฺตํ อตฺตโนปิ ภาสิตตฺถํ สูเจติ, ปรสฺสปีติ อยมนธิปฺเปตตฺโถ วุตฺโต สิยาฯ

สุตฺเตน หิ โย อตฺโถ ปกาสิโต, โส ตสฺเสว ปกาสกสฺส สุตฺตสฺส โหติ, ตสฺมา น เตน ปรตฺโถ สูจิโต, เตน สูเจตพฺพสฺส ปรตฺถสฺส นิวตฺเตตพฺพสฺส อภาวา อตฺตตฺถคฺคหณญฺจ น กตฺตพฺพํฯ อตฺตตฺถปรตฺถวินิมุตฺตสฺส ภาสิตตฺถสฺส อภาวา อาทิคฺคหณญฺจ น กตฺตพฺพํ, ตสฺมา ยถาวุตฺตสฺส หิตปริยายสฺส อตฺถสฺส สุตฺเต อสมฺภวโต สุตฺตาธารสฺส ปุคฺคลสฺส วเสน อตฺตตฺถปรตฺถา วุตฺตาฯ

อถ วา สุตฺตํ อนเปกฺขิตฺวา เย อตฺตตฺถาทโย อตฺถปฺปเภทา ‘‘น ห’ญฺญทตฺถ’ตฺถิ ปสํสลาภา’’ติ เอตสฺส ปทสฺส นิทฺเทเส (มหานิ. 63) วุตฺตา ‘‘อตฺตตฺโถ, ปรตฺโถ, อุภยตฺโถ, ทิฏฺฐธมฺมิโก อตฺโถ, สมฺปรายิโก อตฺโถ, อุตฺตาโน อตฺโถ, คมฺภีโร อตฺโถ, คูฬฺโห อตฺโถ, ปฏิจฺฉนฺโน อตฺโถ, เนยฺโย อตฺโถ, นีโต อตฺโถ, อนวชฺโช อตฺโถ, นิกฺกิเลโส อตฺโถ, โวทาโน อตฺโถ, ปรมตฺโถ’’ติ, (มหานิ. 63) เต อตฺถปฺปเภเท สูเจตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ กิญฺจาปิ หิ สุตฺตนิรเปกฺขํ อตฺตตฺถาทโย วุตฺตา สุตฺตตฺถภาเวน อนิทฺทิฏฺฐตฺตา, เตสุ ปน เอโกปิ อตฺถปฺปเภโท สุตฺเตน ทีเปตพฺพตํ นาติวตฺตตีติฯ อิมสฺมิญฺจ อตฺถวิกปฺเป อตฺถสทฺโท ภาสิตตฺถปริยาโยปิ โหติฯ เอตฺถ หิ ปุริมกา ปญฺจ อตฺถปฺปเภทา หิตปริยายา, ตโต ปเร ฉ ภาสิตตฺถปฺปเภทา, ปจฺฉิมกา จตฺตาโร อุภยสภาวาฯ ตตฺถ สุวิญฺเญยฺยตาย วิภาเวน อนคาธภาโว อุตฺตาโนฯ ทุรธิคมตาย วิภาเวน อคาธภาโว คมฺภีโรฯ อวิวโฏ คูฬฺโหฯ มูลุทกาทโย วิย ปํสุนา อกฺขรสนฺนิเวสาทินา ติโรหิโต ปฏิจฺฉนฺโนฯ นิทฺธาเรตฺวา ญาเปตพฺโพ เนยฺโยฯ ยถารุตวเสน เวทิตพฺโพ นีโตฯ อนวชฺชนิกฺกิเลสโวทานา ปริยายวเสน วุตฺตา, กุสลวิปากกิริยาธมฺมวเสน วา ยถากฺกมํ โยเชตพฺพาฯ ปรมตฺโถ นิพฺพานํ, ธมฺมานํ อวิปรีตสภาโว เอว วาฯ

อถ วา ‘‘อตฺตนา จ อปฺปิจฺโฉ โหตี’’ติ อตฺตตฺถํ, ‘‘อปฺปิจฺฉกถญฺจ ปเรสํ กตฺตา โหตี’’ติ ปรตฺถํ สูเจติฯ เอวํ ‘‘อตฺตนา จ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ, ปรญฺจ ปาณาติปาตา เวรมณิยา สมาทเปตี’’ติอาทิสุตฺตานิ (อ. นิ. 4.99, 265) โยเชตพฺพานิฯ

อปเร ปน ‘‘ยถาสภาวํ ภาสิตํ อตฺตตฺถํ, ปูรณกสฺสปาทีนมญฺญติตฺถิยานํ สมยภูตํ ปรตฺถํ สูเจติ, สุตฺเตน วา สงฺคหิตํ อตฺตตฺถํ, สุตฺตานุโลมภูตํ ปรตฺถํ, สุตฺตนฺตนยภูตํ วา อตฺตตฺถํ, วินยาภิธมฺมนยภูตํ ปรตฺถํ สูเจตี’’ติปิ วทนฺติฯ วินยาภิธมฺเมหิ จ วิเสเสตฺวา สุตฺตสทฺทสฺส อตฺโถ วตฺตพฺโพ, ตสฺมา เวเนยฺยชฺฌาสยวสปฺปวตฺตาย เทสนาย สาติสยํ อตฺตหิตปรหิตาทีนิ ปกาสิตานิ โหนฺติ ตปฺปธานภาวโต, น ปน อาณาธมฺมสภาว-วสปฺปวตฺตายาติ อิทเมว ‘‘อตฺถานํ สูจนโต สุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ สูจ-สทฺทสฺส เจตฺถ รสฺโสฯ ‘‘เอวญฺจ กตฺวา ‘เอตฺตกํ ตสฺส ภควโต สุตฺตาคตํ สุตฺตปริยาปนฺน’นฺติ (ปาจิ. 655, 1242) จ สกวาเท ปญฺจ สุตฺตสตานี’ติ (อฏฺฐสา. นิทานกถา, กถา. อฏฺฐ. นิทานกถา) จ เอวมาทีสุ สุตฺตสทฺโท อุปจริโตติ คเหตพฺโพ’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรน วุตฺตํฯ อญฺเญ ปน ยถาวุตฺตสทิเสเนว นิพฺพจเนน สุตฺตสทฺทสฺส วินยาภิธมฺมานมฺปิ วาจกตฺตํ วทนฺติฯ

สุตฺเต จ อาณาธมฺมสภาโว เวเนยฺยชฺฌาสยมนุวตฺตติ, น วินยาภิธมฺเมสุ วิย เวเนยฺยชฺฌาสโย อาณาธมฺมสภาเว, ตสฺมา เวเนยฺยานํ เอกนฺตหิตปฏิลาภสํวตฺตนิกา สุตฺตนฺตเทสนาติ อาห ‘‘สุวุตฺตา เจตฺถ อตฺถา’’ติอาทิฯ ‘‘เอกนฺตหิตปฏิลาภสํวตฺตนิกา สุตฺตนฺตเทสนา’’ติ อิทมฺปิ เวเนยฺยานํ หิตสมฺปาทเน สุตฺตนฺตเทสนาย ตปฺปรภาวเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ ตปฺปรภาโว จ เวเนยฺยชฺฌาสยานุโลมโต ทฏฺฐพฺโพฯ เตเนวาห ‘‘เวเนยฺยชฺฌาสยานุโลเมน วุตฺตตฺตา’’ติฯ เอเตน จ เหตุนา นนุ วินยาภิธมฺมาปิ สุวุตฺตา, อถ กสฺมา อิทเมว เอวํ วุตฺตนฺติ อนุโยคํ ปริหรติฯ

อนุปุพฺพสิกฺขาทิวเสน กาลนฺตเรน อตฺถาภินิปฺผตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘‘สสฺสมิว ผล’’นฺติ วุตฺตํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา สสฺสํ นาม วปนโรปนาทิกฺขเณเยว ผลํ น ปสวติ, อนุปุพฺพชคฺคนาทิวเสน กาลนฺตเรเนว ปสวติ, ตถา อิทมฺปิ สวนธารณาทิกฺขเณเยว อตฺเถ น ปสวติ, อนุปุพฺพสิกฺขาทิวเสน กาลนฺตเรเนว ปสวตีติฯ ปสวตีติ จ ผลติ, อภินิปฺผาเทตีติ อตฺโถฯ อภินิปฺผาทนเมว หิ ผลนํฯ อุปายสมงฺคีนญฺเญว อตฺถาภินิปฺผตฺติํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เธนุ วิย ขีร’’นฺติ อาหฯ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย – ยถา เธนุ นาม กาเล ชาตวจฺฉา ถนํ คเหตฺวา ทุหตํ อุปายวนฺตานเมว ขีรํ ปคฺฆราเปติ, น อกาเล อชาตวจฺฉาฯ

กาเลปิ วา วิสาณาทิกํ คเหตฺวา ทุหตํ อนุปายวนฺตานํ, ตถา อิทมฺปิ นิสฺสรณาทินา สวนธารณาทีนิ กุรุตํ อุปายวนฺตานเมว สีลาทิอตฺเถ ปคฺฆราเปติ, น อลคทฺทูปมาย สวนธารณาทีนิ กุรุตํ อนุปายวนฺตานนฺติฯ ยทิปิ ‘‘สูทตี’’ติ เอตสฺส ฆรติ สิญฺจตีติ อตฺโถ, ตถาปิ สกมฺมิกธาตุตฺตา ปคฺฆราเปตีติ การิตวเสน อตฺโถ วุตฺโต ยถา ‘‘ตรตี’’ติ เอตสฺส นิปาเตตีติ อตฺโถ’’ติฯ ‘‘สุตฺตาณา’’ติ เอตสฺส อตฺถมาห ‘‘สุฏฺฐุ จ เน ตายตี’’ติฯ เนติ อตฺเถฯ

สุตฺตสภาคนฺติ สุตฺตสทิสํฯ ตพฺภาวํ ทสฺเสติ ‘‘ยถา หี’’ติอาทินาฯ ตจฺฉกานํ สุตฺตนฺติ วฑฺฒกีนํ กาฬสุตฺตํฯ ปมาณํ โหติ ตทนุสาเรน ตจฺฉนโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา กาฬสุตฺตํ ปสาเรตฺวา สญฺญาเณ กเต คเหตพฺพํ, วิสฺสชฺเชตพฺพญฺจ ปญฺญายติ, ตสฺมา ตํ ตจฺฉกานํ ปมาณํ โหติ, เอวํ วิวาเทสุ อุปฺปนฺเนสุ สุตฺเต อานีตมตฺเต ‘‘อิทํ คเหตพฺพํ, อิทํ วิสฺสชฺเชตพฺพ’’นฺติ ปากฏตฺตา วิวาโท วูปสมฺมติ, ตสฺมา เอตํ วิญฺญูนํ ปมาณนฺติฯ อิทานิ อญฺญถาปิ สุตฺตสภาคตํ วิภาเวนฺโต ‘‘ยถา จา’’ติอาทิมาหฯ สุตฺเตนาติ ปุปฺผาวุเตน เยน เกนจิ ถิรสุตฺเตนฯ สงฺคหิตานีติ สุฏฺฐุ, สมํ วา คหิตานิ, อาวุตานีติ อตฺโถฯ น วิกิริยนฺตีติ อิโต จิโต จ วิปฺปกิณฺณาภาวมาห, น วิทฺธํสียนฺตีติ เฉชฺชเภชฺชาภาวํฯ อยเมตฺถาธิปฺปาโย – ยถา ถิรสุตฺเตน สงฺคหิตานิ ปุปฺผานิ วาเตน น วิกิริยนฺติ น วิทฺธํสียนฺติ, เอวํ สุตฺเตน สงฺคหิตา อตฺถา มิจฺฉาวาเทน น วิกิริยนฺติ น วิทฺธํสียนฺตีติฯ เวเนยฺยชฺฌาสยวสปฺปวตฺตาย จ เทสนาย อตฺตตฺถปรตฺถาทีนํ สาติสยปฺปกาสนโต อาณาธมฺมสภาเวหิ วินยาภิธมฺเมหิ วิเสเสตฺวา อิมสฺเสว สุตฺตสภาคตา วุตฺตาฯ ‘‘เตนา’’ติอาทีสุ วุตฺตนยานุสาเรน สมฺพนฺโธ เจว อตฺโถ จ ยถารหํ วตฺตพฺโพฯ เอตฺถ จ ‘‘สุตฺตนฺตปิฏก’’นฺติ เหฏฺฐา วุตฺเตปิ อนฺตสทฺทสฺส อวจนํ ตสฺส วิสุํ อตฺถาภาวทสฺสนตฺถํ ตพฺภาววุตฺติโตฯ สหโยคสฺส หิ สทฺทสฺส อวจเนน เสสตา ตสฺส ตุลฺยาธิกรณตํ, อนตฺถกตํ วา ญาเปติฯ

ยนฺติ เอส นิปาโต การเณ, เยนาติ อตฺโถฯ เอตฺถ อภิธมฺเม วุฑฺฒิมนฺโต ธมฺมา เยน วุตฺตา, เตน อภิธมฺโม นาม อกฺขาโตติ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํฯ อภิ-สทฺทสฺส อตฺถวเสนายํ ปเภโทติ ตสฺส ตทตฺถปฺปวตฺตตาทสฺสเนน ตมตฺถํ สาเธนฺโต ‘‘อยญฺหี’’ติอาทิมาหฯ

อภิ-สทฺโท กมนกิริยาย วุฑฺฒิภาวสงฺขาตมติเรกตฺถํ ทีเปตีติ วุตฺตํ ‘‘อภิกฺกมนฺตีติอาทีสุ วุฑฺฒิยํ อาคโต’’ติฯ อภิญฺญาตาติ อฑฺฒจนฺทาทินา เกนจิ สญฺญาเณน ญาตา, ปญฺญาตา ปากฏาติ วุตฺตํ โหติฯ อฑฺฒจนฺทาทิภาโว หิ รตฺติยา อุปลกฺขณวเสน ปญฺญาณํ โหติ ‘‘ยสฺมา อฑฺโฒ, ตสฺมา อฏฺฐมีฯ ยสฺมา อูโน, ตสฺมา จาตุทฺทสีฯ ยสฺมา ปุณฺโณ, ตสฺมา ปนฺนรสี’’ติฯ อภิลกฺขิตาติ เอตฺถาปิ อยเมวตฺโถ เวทิตพฺโพ, อิทํ ปน มูลปณฺณาสเก ภยเภรวสุตฺเต (ม. นิ. 1.34) อภิลกฺขิตสทฺทปริยาโย อภิญฺญาตสทฺโทติ อาห ‘‘อภิญฺญาตา อภิลกฺขิตาติอาทีสุ ลกฺขเณ’’ติฯ ยชฺเชวํ ลกฺขิตสทฺทสฺเสว ลกฺขณตฺถทีปนโต อภิ-สทฺโท อนตฺถโกว สิยาติ? เนวํ ทฏฺฐพฺพํ ตสฺสาปิ ตทตฺถโชตนโตฯ วาจกสทฺทสนฺนิธาเน หิ อุปสคฺคนิปาตา ตทตฺถโชตกมตฺตาติ ลกฺขิตสทฺเทน วาจกภาเวน ปกาสิตสฺส ลกฺขณตฺถสฺเสว โชตกภาเวน ปกาสนโต อภิ-สทฺโทปิ ลกฺขเณ ปวตฺตตีติ วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ ราชาภิราชาติ ปเรหิ ราชูหิ ปูชิตุมรโห ราชาฯ ปูชิเตติ ปูชารเหฯ อิทํ ปน สุตฺตนิปาเต เสลสุตฺเต (สุ. นิ. 553 อาทโย)ฯ

อภิธมฺเมติ ‘‘สุปินนฺเตน สุกฺกวิสฏฺฐิยา อนาปตฺติภาเวปิ อกุสลเจตนา อุปลพฺภตี’’ติอาทินา (สารตฺถ. ฏี. ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) วินยปญฺญตฺติยา สงฺกรวิรหิเต ธมฺเมฯ ปุพฺพาปรวิโรธาภาเวน ยถาวุตฺตธมฺมานเมว อญฺญมญฺญสงฺกรวิรหโต อญฺญมญฺญสงฺกรวิรหิเต ธมฺเมติปิ วทนฺติฯ ‘‘ปาณาติปาโต อกุสล’’นฺติ (ม. นิ. 2.192) เอวมาทีสุ วา มรณาธิปฺปายสฺส ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกปโยคสมุฏฺฐาปิกา เจตนา อกุสโล, น ปาณสงฺขาตชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉทสงฺขาโต อติปาโตฯ ตถา ‘‘อทินฺนสฺส ปรสนฺตกสฺส อาทานสงฺขาตา วิญฺญตฺติ อพฺยากโต ธมฺโม, ตํวิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปิกา เถยฺยเจตนา อกุสโล ธมฺโม’’ติ เอวมาทินาปิ อญฺญมญฺญสงฺกรวิรหิเต ธมฺเมติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อภิวินเยติ เอตฺถ ปน ‘‘ชาตรูปรชตํ น ปฏิคฺคเหตพฺพ’’นฺติ วทนฺโต วินเย วิเนติ นามฯ เอตฺถ จ ‘‘เอวํ ปฏิคฺคณฺหโต ปาจิตฺติยํ, เอวํ ปน ทุกฺกฏ’’นฺติ วทนฺโต อภิวินเย วิเนติ นามาติ วทนฺติฯ

ตสฺมา ชาตรูปรชตํ ปรสนฺตกํ เถยฺยจิตฺเตน คณฺหนฺตสฺส ยถาวตฺถุํ ปาราชิกถุลฺลจฺจยทุกฺกเฏสุ อญฺญตรํ, ภณฺฑาคาริกสีเสน คณฺหนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ, อตฺตโน อตฺถาย คณฺหนฺตสฺส นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ, เกวลํ โลลตาย คณฺหนฺตสฺส อนามาสทุกฺกฏํ, รูปิยฉฑฺฑกสมฺมตสฺส อนาปตฺตีติ เอวํ อญฺญมญฺญสงฺกรวิรหิเต วินเยปิ ปฏิพโล วิเนตุนฺติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เอวํ ปน ปริจฺฉินฺนตํ สรูปโต สงฺเขเปเนว ทสฺเสนฺโต ‘‘อญฺญมญฺญ…เป.… โหตี’’ติ อาหฯ

อภิกฺกนฺเตนาติ เอตฺถ กนฺติยา อธิกตฺตํ อภิ-สทฺโท ทีเปตีติ วุตฺตํ ‘‘อธิเก’’ติฯ นนุ จ ‘‘อภิกฺกมนฺตี’’ติ เอตฺถ อภิ-สทฺโท กมนกิริยาย วุฑฺฒิภาวํ อติเรกตฺตํ ทีเปติ, ‘‘อภิญฺญาตา อภิลกฺขิตา’’ติ เอตฺถ ญาณลกฺขณกิริยานํ สุปากฏตํ วิเสสํ, ‘‘อภิกฺกนฺเตนา’’ติ เอตฺถ กนฺติยา อธิกตฺตํ วิสิฏฺฐภาวํ ทีเปตีติ อิทํ ตาว ยุตฺตํ กิริยาวิเสสกตฺตา อุปสคฺคสฺสฯ ‘‘ปาทโย กิริยาโยเค อุปสคฺคา’’ติ หิ สทฺทสตฺเถ วุตฺตํฯ ‘‘อภิราชา, อภิวินเย’’ติ ปน ปูชิตปริจฺฉินฺเนสุ ราชวินเยสุ อภิ-สทฺโท วตฺตตีติ กถเมตํ ยุชฺเชยฺยฯ น หิ อสตฺววาจี สทฺโท สตฺววาจโก สมฺภวตีติ? นตฺถิ อตฺร โทโส ปูชนปริจฺเฉทนกิริยานมฺปิ ทีปนโต, ตาหิ จ กิริยาหิ ยุตฺเตสุ ราชวินเยสุปิ ปวตฺตตฺตาฯ อภิปูชิโต ราชาติ หิ อตฺเถน กิริยาการกสมฺพนฺธํ นิมิตฺตํ กตฺวา กมฺมสาธนภูตํ ราชทพฺพํ อภิ-สทฺโท ปธานโต วทติ, ปูชนกิริยํ ปน อปฺปธานโตฯ ตถา อภิปริจฺฉินฺโน วินโยติ อตฺเถน กิริยาการกสมฺพนฺธํ นิมิตฺตํ กตฺวา กมฺมสาธนภูตํ วินยทพฺพํ อภิ-สทฺโท ปธานโต วทติ, ปริจฺฉินฺทนกิริยํ ปน อปฺปธานโตฯ ตสฺมา อติมาลาทีสุ อติ-สทฺโท วิย อภิ-สทฺโท เอตฺถ สห สาธเนน กิริยํ วทตีติ อภิราชอภิวินยสทฺทา โสปสคฺคาว สิทฺธาฯ เอวํ อภิธมฺมสทฺเทปิ อภิสทฺโท สห สาธเนน วุฑฺฒิยาทิกิริยํ วทตีติ อยมตฺโถ ทสฺสิโตติ เวทิตพฺพํฯ

โหตุ อภิ-สทฺโท ยถาวุตฺเตสุ อตฺเถสุ, ตปฺปโยเคน ปน ธมฺมสทฺเทน ทีปิตา วุฑฺฒิมนฺตาทโย ธมฺมา เอตฺถ วุตฺตา น ภเวยฺยุํ, กถํ อยมตฺโถ ยุชฺเชยฺยาติ อนุโยเค สติ ตํ ปริหรนฺโต ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ อภิธมฺเมฯ อุปนฺยาเส จ-สทฺโทฯ

ภาเวตีติ จิตฺตสฺส วฑฺฒนํ วุตฺตํ, ผริตฺวาติ อารมฺมณสฺส วฑฺฒนํ, ตสฺมา ตาหิ ภาวนาผรณวุฑฺฒีหิ วุฑฺฒิมนฺโตปิ ธมฺมา วุตฺตาติ อตฺโถ ฯ อารมฺมณาทีหีติ อารมฺมณสมฺปยุตฺตกมฺมทฺวารปฏิปทาทีหิฯ เอกนฺตโต โลกุตฺตรธมฺมานญฺเญว ปูชารหตฺตา ‘‘เสกฺขา ธมฺมา’’ติอาทินา เตเยว ปูชิตาติ ทสฺสิตาฯ ‘‘ปูชารหา’’ติ เอเตน กตฺตาทิสาธนํ, อตีตาทิกาลํ, สกฺกุเณยฺยตฺถํ วา นิวตฺเตติฯ ปูชิตพฺพาเยว หิ ธมฺมา กาลวิเสสนิยมรหิตา ปูชารหา เอตฺถ วุตฺตาติ อธิปฺปาโย ทสฺสิโตฯ สภาวปริจฺฉินฺนตฺตาติ ผุสนาทิสภาเวน ปริจฺฉินฺนตฺตาฯ กามาวจเรหิ มหนฺตภาวโต มหคฺคตา ธมฺมา อธิกา, ตโตปิ อุตฺตรวิรหโต อนุตฺตรา ธมฺมาติ ทสฺเสติ ‘‘มหคฺคตา’’ติอาทินาฯ เตนาติ ‘‘วุฑฺฒิมนฺโต’’ติอาทินา วจเนน กรณภูเตน, เหตุภูเตน วาฯ

ยํ ปเนตฺถาติ เอเตสุ วินยาทีสุ ตีสุ อญฺญมญฺญวิสิฏฺเฐสุ ยํ อวิสิฏฺฐํ สมานํ, ตํ ปิฏกนฺติ อตฺโถฯ วินยาทโย หิ ตโย สทฺทา อญฺญมญฺญาสาธารณตฺตา วิสิฏฺฐา นาม, ปิฏกสทฺโท ปน เตหิ ตีหิปิ สาธารณตฺตา ‘‘อวิสิฏฺโฐ’’ติ วุจฺจติฯ ปริยตฺติพฺภาชนตฺถโตติ ปริยาปุณิตพฺพตฺถปติฏฺฐานตฺเถหิ กรณภูเตหิ, วิเสสนภูเตหิ วาฯ อปิจ ปริยตฺติพฺภาชนตฺถโต ปริยตฺติภาชนตฺถนฺติ อาหูติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ปจฺจตฺตตฺเถ หิ โต-สทฺโท อิติ-สทฺเทน นิทฺทิสิตพฺพตฺตาฯ อิตินา นิทฺทิสิตพฺเพหิโต – สทฺทมิจฺฉนฺติ เนรุตฺติกา ยถา ‘‘อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสนฺตี’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.406, 408, 411) เอเตน ปริยาปุณิตพฺพโต, ตํตทตฺถานํ ภาชนโต จ ปิฏกํ นามาติ ทสฺเสติฯ อนิปฺผนฺนปาฏิปทิกปทญฺเหตํฯ สทฺทวิทู ปน ‘‘ปิฏ สทฺทสงฺฆาเฏสู’’ติ วตฺวา อิธ วุตฺตเมว ปโยคมุทาหรนฺติ, ตสฺมา เตสํ มเตน ปิฏียติ สทฺทียติ ปริยาปุณียตีติ ปิฏกํ, ปิฏียติ วา สงฺฆาฏียติ ตํตทตฺโถ เอตฺถาติ ปิฏกนฺติ นิพฺพจนํ กาตพฺพํฯ ‘‘เตนา’’ติอาทินา สมาสํ ทสฺเสติฯ

มา ปิฏกสมฺปทาเนนาติ กาลามสุตฺเต, (อ. นิ. 3.66) สาฬฺหสุตฺเต (อ. นิ. 3.67) จ อาคตํ ปาฬิมาหฯ ตทฏฺฐกถายญฺจ ‘‘อมฺหากํ ปิฏกตนฺติยา สทฺธิํ สเมตีติ มา คณฺหิตฺถา’’ติ (อ. นิ. อฏฺฐ. 2.3.66) อตฺโถ วุตฺโตฯ อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรน ปน ‘‘ปาฬิสมฺปทานวเสน มา คณฺหถา’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) วุตฺตํฯ

กุทาลปิฏกมาทายาติ กุทาลญฺจ ปิฏกญฺจ อาทายฯ กุ วุจฺจติ ปถวี, ตสฺสา ทาลนโต วิทาลนโต อโยมยอุปกรณวิเสโส กุทาลํ นามฯ เตสํ เตสํ วตฺถูนํ ภาชนภาวโต ตาลปณฺณเวตฺตลตาทีหิ กโต ภาชนวิเสโส ปิฏกํ นามฯ อิทํ ปน มูลปณฺณาสเก กกจูปมสุตฺเต (ม. นิ. 1.227)ฯ

‘‘เตน…เป.… เญยฺยา’’ติ คาถาปทํ อุลฺลิงฺเคตฺวา ‘‘เตนา’’ติอาทินา วิวรติฯ สพฺพาทีหิ สพฺพนาเมหิ วุตฺตสฺส วา ลิงฺคมาทิยเต, วุจฺจมานสฺส วา, อิธ ปน วตฺติจฺฉาย วุตฺตสฺเสวาติ กตฺวา ‘‘วินโย จ โส ปิฏกญฺจา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ยถาวุตฺเตเนว นเยนา’’ติ อิมินา ‘‘เอวํ ทุวิธตฺเถน…เป.… กตฺวา’’ติ จ ‘‘ปริยตฺติภาวโต, ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส ภาชนโต จา’’ติ จ วุตฺตํ สพฺพมติทิสติฯ ตโยปีติ เอตฺถ อปิสทฺโท, ปิ-สทฺโท วา อวยวสมฺปิณฺฑนตฺโถฯ ‘‘อปี’’ติ อวตฺวา ‘‘ปี’’ติ วทนฺโต หิ อปิ-สทฺโท วิย ปิ-สทฺโทปิ วิสุํ นิปาโต อตฺถีติ ทสฺเสติฯ

กเถตพฺพานํ อตฺถานํ เทสกายตฺเตน อาณาทิวิธินา อติสชฺชนํ ปโพธนํ เทสนาฯ สาสิตพฺพปุคฺคลคเตน ยถาปราธาทิสาสิตพฺพภาเวน อนุสาสนํ วินยนํ สาสนํฯ กเถตพฺพสฺส สํวราสํวราทิโน อตฺถสฺส กถนํ วจนปฏิพทฺธตากรณํ กถา, อิทํ วุตฺตํ โหติ – เทสิตารํ ภควนฺตมเปกฺขิตฺวา เทสนา, สาสิตพฺพปุคฺคลวเสน สาสนํ, กเถตพฺพสฺส อตฺถสฺส วเสน กถาติ เอวมิเมสํ นานากรณํ เวทิตพฺพนฺติฯ เอตฺถ จ กิญฺจาปิ เทสนาทโย เทเสตพฺพาทินิรเปกฺขา น โหนฺติ, อาณาทโย ปน วิเสสโต เทสกาทิอธีนาติ ตํ ตํ วิเสสโยควเสน เทสนาทีนํ เภโท วุตฺโตฯ ยถา หิ อาณาวิธานํ วิเสสโต อาณารหาธีนํ ตตฺถ โกสลฺลโยคโต, เอวํ โวหารปรมตฺถวิธานานิ จ วิธายกาธีนานีติ อาณาทิวิธิโน เทสกายตฺตตา วุตฺตาฯ อปราธชฺฌาสยานุรูปํ วิย จ ธมฺมานุรูปมฺปิ สาสนํ วิเสสโต, ตถา วิเนตพฺพปุคฺคลาเปกฺขนฺติ สาสิตพฺพปุคฺคลวเสน สาสนํ วุตฺตํฯ สํวราสํวรนามรูปานํ วิย จ วินิพฺเพเฐตพฺพาย ทิฏฺฐิยา กถนํ สติ วาจาวตฺถุสฺมิํ, นาสตีติ วิเสสโต ตทธีนํ, ตสฺมา กเถตพฺพสฺส อตฺถสฺส วเสน กถา วุตฺตาฯ โหนฺติ เจตฺถ –

‘‘เทสกสฺส วเสเนตฺถ, เทสนา ปิฏกตฺตยํ;

สาสิตพฺพวเสเนตํ, สาสนนฺติ ปวุจฺจติฯ

กเถตพฺพสฺส อตฺถสฺส, วเสนาปิ กถาติ จ;

เทสนาสาสนกถา-เภทมฺเปวํ ปกาสเย’’ติฯ

ปทตฺตยมฺเปตํ สโมธาเนตฺวา ตาสํ เภโทติ กตฺวา เภทสทฺโท วิสุํ วิสุํ โยเชตพฺโพ ทฺวนฺทปทโต ปรํ สุยฺยมานตฺตา ‘‘เทสนาเภทํ, สาสนเภทํ, กถาเภทญฺจ ยถารหํ ปริทีปเย’’ติฯ เภทนฺติ จ นานตฺตํ, วิเสสํ วาฯ เตสุ ปิฏเกสุฯ สิกฺขา จ ปหานญฺจ คมฺภีรภาโว จ, ตญฺจ ยถารหํ ปริทีปเยฯ

ทุติยคาถาย ปริยตฺติเภทํ ปริยาปุณนสฺส ปการํ, วิเสสญฺจ วิภาวเยฯ ยหิํ วินยาทิเก ปิฏเกฯ ยํ สมฺปตฺติํ, วิปตฺติญฺจ ยถา ภิกฺขุ ปาปุณาติ, ตถา ตมฺปิ สพฺพํ ตหิํ วิภาวเยติ สมฺพนฺโธฯ อถ วา ยํ ปริยตฺติเภทํ สมฺปตฺติํ, วิปตฺติญฺจ ยหิํ ยถา ภิกฺขุ ปาปุณาติ, ตถา ตมฺปิ สพฺพํ ตหิํ วิภาวเยติ โยเชตพฺพํฯ ยถาติ จ เยหิ อุปารมฺภาทิเหตุปริยาปุณนาทิปฺปกาเรหิ, อุปารมฺภนิสฺสรณธมฺมโกสรกฺขณเหตุปริยาปุณนํ สุปฺปฏิปตฺติทุปฺปฏิปตฺตีติ เอเตหิ ปกาเรหีติ วุตฺตํ โหติฯ สนฺเตสุปิ จ อญฺเญสุ ตถา ปาปุณนฺเตสุ เชฏฺฐเสฏฺฐาสนฺนสทาสนฺนิหิตภาวโต, ยถานุสิฏฺฐํ สมฺมาปฏิปชฺชเนน ธมฺมาธิฏฺฐานภาวโต จ ภิกฺขูติ วุตฺตํฯ

ตตฺราติ ตาสุ คาถาสุฯ อยนฺติ อธุนา วกฺขมานา กถาฯ ปริทีปนาติ สมนฺตโต ปกาสนา, กิญฺจิมตฺตมฺปิ อเสเสตฺวา วิภชนาติ วุตฺตํ โหติฯ วิภาวนาติ เอวํ ปริทีปนายปิ สติ คูฬฺหํ ปฏิจฺฉนฺนมกตฺวา โสตูนํ สุวิญฺเญยฺยภาเวน อาวิภาวนาฯ สงฺเขเปน ปริทีปนา, วิตฺถาเรน วิภาวนาติปิ วทนฺติฯ อปิจ เอตํ ปททฺวยํ เหฏฺฐา วุตฺตานุรูปโต กถิตํ, อตฺถโต ปน เอกเมวฯ ตสฺมา ปริทีปนา ปฐมคาถาย, วิภาวนา ทุติยคาถายาติ โยเชตพฺพํฯ จ-สทฺเทน อุภยตฺถํ อญฺญมญฺญํ สมุจฺเจติฯ กสฺมา, วุจฺจนฺตีติ อาห ‘‘เอตฺถ หี’’ติอาทิฯ หีติ การเณ นิปาโต ‘‘อกฺขรวิปตฺติยํ หี’’ติอาทีสุ วิยฯ ยสฺมา, กสฺมาติ วา อตฺโถฯ

อาณํ ปเณตุํ [ฐเปตุํ (สารตฺถ. ฏี. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา)] อรหตีติ อาณารโห, สมฺมาสมฺพุทฺธตฺตา, มหาการุณิกตาย จ อวิปรีตหิโตปเทสกภาเวน ปมาณวจนตฺตา อาณารเหน ภควตาติ อตฺโถฯ โวหารปรมตฺถธมฺมานมฺปิ ตตฺถ สพฺภาวโต ‘‘อาณาพาหุลฺลโต’’ติ วุตฺตํ, เตน เยภุยฺยนยํ ทสฺเสติฯ อิโต ปเรสุปิ เอเสว นโยฯ วิเสเสน สตฺตานํ มนํ อวหรตีติ โวหาโร, ปญฺญตฺติ, ตสฺมิํ กุสโล, เตนฯ

ปจุโร พหุโล อปราโธ โทโส วีติกฺกโม เยสํ เต ปจุราปราธา, เสยฺยสกตฺเถราทโยฯ ยถาปราธนฺติ โทสานุรูปํฯ ‘‘อเนกชฺฌาสยา’’ติอาทีสุ อาสโยว อชฺฌาสโย, โส อตฺถโต ทิฏฺฐิ, ญาณญฺจ, ปเภทโต ปน จตุพฺพิโธ โหติฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐี จ, ขนฺติ เจวานุโลมิกา;

ยถาภูตญฺจ ยํ ญาณํ, เอตํ อาสยสทฺทิต’’นฺติฯ

ตตฺถ สพฺพทิฏฺฐีนํ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐีหิ สงฺคหิตตฺตา สพฺเพปิ ทิฏฺฐิคติกา สตฺตา อิมา เอว ทฺเว ทิฏฺฐิโย สนฺนิสฺสิตาฯ ยถาห ‘‘ทฺวยนิสฺสิโต โข ปนายํ กจฺจาน โลโก เยภุยฺเยน อตฺถิตญฺจ นตฺถิตญฺจา’’ติ, (สํ. นิ. 2.15) อตฺถิตาติ หิ สสฺสตคฺคาโห อธิปฺเปโต, นตฺถิตาติ อุจฺเฉทคฺคาโหฯ อยํ ตาว วฏฺฏนิสฺสิตานํ ปุถุชฺชนานํ อาสโยฯ วิวฏฺฏนิสฺสิตานํ ปน สุทฺธสตฺตานํ อนุโลมิกา ขนฺติ, ยถาภูตญาณนฺติ ทุวิโธ อาสโยฯ ตตฺถ จ อนุโลมิกา ขนฺติ วิปสฺสนาญาณํฯ ยถาภูตญาณํ ปน กมฺมสกตาญาณํฯ จตุพฺพิโธ เปโส อาสยนฺติ สตฺตา เอตฺถ นิวสนฺติ, จิตฺตํ วา อาคมฺม เสติ เอตฺถาติ อาสโย มิคาสโย วิยฯ ยถา มิโค โคจราย คนฺตฺวาปิ ปจฺจาคนฺตฺวา ตตฺเถว วนคหเน สยตีติ ตํ ตสฺส ‘‘อาสโย’’ติ วุจฺจติ, ตถา จิตฺตํ อญฺญถาปิ ปวตฺติตฺวา ยตฺถ ปจฺจาคมฺม เสติ, ตสฺส โส ‘‘อาสโย’’ติฯ กามราคาทโย สตฺต อนุสยาฯ มูสิกวิสํ วิย การณลาเภ อุปฺปชฺชมานารหา อนาคตา, อตีตา, ปจฺจุปฺปนฺนา จ ตํสภาวตฺตา ตถา วุจฺจนฺติฯ น หิ ธมฺมานํ กาลเภเทน สภาวเภโทติฯ จริยาติ ราคจริยาทิกา ฉ มูลจริยา, อนฺตรเภเทน อเนกวิธา, สํสคฺควเสน ปน เตสฏฺฐิ โหนฺติฯ อถ วา จริยาติ สุจริตทุจฺจริตวเสน ทุวิธํ จริตํฯ ตญฺหิ วิภงฺเค จริตนิทฺเทเส นิทฺทิฏฺฐํฯ

‘‘อธิมุตฺติ นาม ‘อชฺเชว ปพฺพชิสฺสามิ, อชฺเชว อรหตฺตํ คณฺหิสฺสามี’ติอาทินา ตนฺนินฺนภาเวน ปวตฺตมานํ สนฺนิฏฺฐาน’’นฺติ (สารตฺถ. ฏี. ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปน ‘‘อธิมุตฺติ นาม สตฺตานํ ปุพฺพจริยวเสน อภิรุจิ, สา ทุวิธา หีนปณีตเภเทนา’ติ (ที. นิ. ฏี. ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) วุตฺตํฯ ตถา หิ ยาย หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเกเยว สตฺเต เสวนฺติ, ปณีตาธิมุตฺติกา ปณีตาธิมุตฺติเกเยว ฯ สเจ หิ อาจริยุปชฺฌายา สีลวนฺโต น โหนฺติ, สทฺธิวิหาริกา สีลวนฺโต, เต อตฺตโน อาจริยุปชฺฌาเยปิ น อุปสงฺกมนฺติ, อตฺตนา สทิเส สารุปฺปภิกฺขูเยว อุปสงฺกมนฺติฯ สเจ อาจริยุปชฺฌายา สารุปฺปภิกฺขู, อิตเร อสารุปฺปา, เตปิ น อาจริยุปชฺฌาเย อุปสงฺกมนฺติ, อตฺตนา สทิเส อสารุปฺปภิกฺขูเยว อุปสงฺกมนฺติฯ ธาตุสํยุตฺตวเสน (สํ. นิ. 2.85 อาทโย) เจส อตฺโถ ทีเปตพฺโพฯ เอวมยํ หีนาธิมุตฺติกาทีนํ อญฺญมญฺโญ ปเสวนาทินิยมิตา อภิรุจิ อชฺฌาสยธาตุ ‘‘อธิมุตฺตี’’ติ เวทิตพฺพาฯ อเนกา อชฺฌาสยาทโย เต เยสํ อตฺถิ, อเนกา วา อชฺฌาสยาทโย เยสนฺติ ตถา ยถา ‘‘พหุกตฺตุโก, พหุนทิโก’’ติฯ ยถานุโลมนฺติ อชฺฌาสยาทีนํ อนุโลมํ อนติกฺกมฺม, เย เย วา อชฺฌาสยาทโย อนุโลมา, เตหิ เตหีติ อตฺโถฯ อาสยาทีนํ อนุโลมสฺส วา อนุรูปนฺติปิ วทนฺติฯ ฆนวินิพฺโภคาภาวโต ทิฏฺฐิมานตณฺหาวเสน ‘‘อหํ มม สนฺตก’’นฺติ เอวํ ปวตฺตสญฺญิโนฯ ยถาธมฺมนฺติ ‘‘นตฺเถตฺถ อตฺตา, อตฺตนิยํ วา, เกวลํ ธมฺมมตฺตเมเวต’’นฺติ เอวมาทินา ธมฺมสภาวานุรูปนฺติ อตฺโถฯ

สํวรณํ สํวโร, กายวาจาหิ อวีติกฺกโมฯ มหนฺโต สํวโร อสํวโรฯ วุฑฺฒิอตฺโถ หิ อยํ อ-กาโร ยถา ‘‘อเสกฺขา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ติกมาติกา 21) ตํโยคตาย จ ขุทฺทโก สํวโร ปาริเสสาทินเยน สํวโร, ตสฺมา ขุทฺทโก, มหนฺโต จ สํวโรติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘สํวรา สํวโร’’ติอาทิฯ ทิฏฺฐิวินิเวฐนาติ ทิฏฺฐิยา วิโมจนํ, อตฺถโต ปน ตสฺส อุชุวิปจฺจนิกา สมฺมาทิฏฺฐิอาทโย ธมฺมาฯ ตถา จาห ‘‘ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิปฏิปกฺขภูตา’’ติฯ นามสฺส, รูปสฺส, นามรูปสฺส จ ปริจฺฉินฺทนํ นามรูปปริจฺเฉโท, โส ปน ‘‘ราคาทิปฏิปกฺขภูโต’’ติ วจนโต ตถาปวตฺตเมว ญาณํฯ

‘‘ตีสุปี’’ติอาทินา อปรฑฺฒํ วิวรติฯ ตีสุปิ ตาสํ วจนสมฺภวโต ‘‘วิเสเสนา’’ติ วุตฺตํฯ ตเทตํ สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํฯ ตตฺร ‘‘ยายํ อธิสีลสิกฺขา, อยํ อิมสฺมิํ อตฺเถ อธิปฺเปตา สิกฺขา’’ติ วจนโต อาห ‘‘วินยปิฏเก อธิสีลสิกฺขา’’ติฯ สุตฺตนฺตปาฬิยํ ‘‘วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.226; สํ. นิ. 1.152; อ. นิ. 4.123) สมาธิเทสนาพาหุลฺลโต ‘‘สุตฺตนฺต ปิฏเก อธิจิตฺตสิกฺขา’’ติ วุตฺตํฯ นามรูปปริจฺเฉทสฺส อธิปญฺญาปทฏฺฐานโต, อธิปญฺญาย จ อตฺถาย ตทวเสสนามรูปธมฺมกถนโต อาห ‘‘อภิธมฺมปิฏเก อธิปญฺญาสิกฺขา’’ติฯ

กิเลสานนฺติ สํกฺเลสธมฺมานํ, กมฺมกิเลสานํ วา, อุภยาเปกฺขญฺเจตํ ‘‘โย กายวจีทฺวาเรหิ กิเลสานํ วีติกฺกโม, ตสฺส ปหานํ, ตสฺส ปฏิปกฺขตฺตา’’ติ จฯ ‘‘วีติกฺกโม’’ติ อยํ ‘‘ปฏิปกฺข’’นฺติ ภาวโยเค สมฺพนฺโธ, ‘‘สีลสฺสา’’ติ ปน ภาวปจฺจเยฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ อนุสยวเสน สนฺตาเน อนุวตฺตนฺตา กิเลสา การณลาเภ ปริยุฏฺฐิตาปิ สีลเภทภยวเสน วีติกฺกมิตุํ น ลภนฺตีติ อาห ‘‘วีติกฺกมปฏิปกฺขตฺตา สีลสฺสา’’ติฯ โอกาสาทานวเสน กิเลสานํ จิตฺเต กุสลปฺปวตฺติํ ปริยาทิยิตฺวา อุฏฺฐานํ ปริยุฏฺฐานํ, ตสฺส ปหานํ, จิตฺตสนฺตาเน อุปฺปตฺติวเสน กิเลสานํ ปริยุฏฺฐานสฺส ปหานนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘กิเลสาน’’นฺติ หิ อธิกาโร, ตํ ปน ปริยุฏฺฐานปฺปหานํ จิตฺตสมาทหนวเสน ภวตีติ อาห ‘‘ปริยุฏฺฐานปฏิปกฺขตฺตา สมาธิสฺสา’’ติฯ อปฺปหีนภาเวน สนฺตาเน อนุ อนุ สยนกา อนุรูปการณลาเภ อุปฺปชฺชนารหา ถามคตา กามราคาทโย สตฺต กิเลสา อนุสยา, เตสํ ปหานํ, เต ปน สพฺพโส อริยมคฺคปญฺญาย ปหียนฺตีติ อาห ‘‘อนุสยปฏิปกฺขตฺตา ปญฺญายา’’ติฯ

ทีปาโลเกน วิย ตมสฺส ทานาทิปุญฺญกิริยวตฺถุคเตน เตน เตน กุสลงฺเคน ตสฺส ตสฺส อกุสลสฺส ปหานํ ตทงฺคปฺปหานํฯ อิธ ปน อธิสีลสิกฺขาย วุตฺตฏฺฐานตฺตา เตน เตน สุสีลฺยงฺเคน ตสฺส ตสฺส ทุสฺสีลฺยงฺคสฺส ปหานํ ‘‘ตทงฺคปฺปหาน’’นฺติ คเหตพฺพํฯ อุปจารปฺปนาเภเทน สมาธินา ปวตฺตินิวารเณน ฆฏปฺปหาเรน วิย ชลตเล เสวาลสฺส เตสํ เตสํ นีวรณาทิธมฺมานํ วิกฺขมฺภนวเสน ปหานํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํฯ

จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ ภาวิตตฺตา ตํ ตํ มคฺควโต สนฺตาเน สมุทยปกฺขิกสฺส กิเลสคณสฺส อจฺจนฺตมปฺปวตฺติสงฺขาต สมุจฺฉินฺทนวเสน ปหานํ สมุจฺเฉทปฺปหานํฯ ทุฏฺฐุ จริตํ, สํกิเลเสหิ วา ทูสิตํ จริตํ ทุจฺจริตํฯ ตเทว ยตฺถ อุปฺปนฺนํ, ตํ สนฺตานํ สมฺมา กิลิสติ วิพาธติ, อุปตาเปติ จาติ สํกิเลโส, ตสฺส ปหานํฯ กายวจีทุจฺจริตวเสน ปวตฺตสํกิเลสสฺส ตทงฺควเสน ปหานํ วุตฺตํ สีลสฺส ทุจฺจริตปฏิปกฺขตฺตาฯ สิกฺขตฺตยานุสาเรน หิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตสตีติ ตณฺหา, สาว วุตฺตนเยน สํกิเลโส, ตสฺส วิกฺขมฺภนวเสน ปหานํ วุตฺตํ สมาธิสฺส กามจฺฉนฺทปฏิปกฺขตฺตาฯ ทิฏฺฐิเยว ยถาวุตฺตนเยน สํกิเลโส, ตสฺส สมุจฺเฉทวเสน ปหานํ วุตฺตํ ปญฺญาย อตฺตาทิวินิมุตฺตสภาว ธมฺมปฺปกาสนโตฯ

เอกเมกสฺมิญฺเจตฺถาติ เอเตสุ ตีสุ ปิฏเกสุ เอกเมกสฺมิํ ปิฏเก, จ-สทฺโท วากฺยารมฺเภ, ปกฺขนฺตเร วาฯ ปิ-สทฺโท, อปิ-สทฺโท วา อวยวสมฺปิณฺฑเน, เตน น เกวลํ จตุพฺพิธสฺเสว คมฺภีรภาโว, อถ โข ปจฺเจกํ ตทวยวานมฺปีติ สมฺปิณฺฑนํ กโรติฯ เอส นโย อีทิเสสุฯ อิทานิ เต สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตนฺตีติ ปาฬิฯ สา หิ อุกฺกฏฺฐานํ สีลาทิอตฺถานํ โพธนโต, สภาวนิรุตฺติภาวโต, พุทฺธาทีหิ ภาสิตตฺตา จ ปกฏฺฐานํ วจนานํ อาฬิ ปนฺตีติ ‘‘ปาฬี’’ติ วุจฺจติฯ

อิธ ปน วินยคณฺฐิปทการาทีนํ สทฺทวาทีนํ มเตน ปุพฺเพ ววตฺถาปิตา ปรมตฺถสทฺทปฺปพนฺธภูตา ตนฺติ ธมฺโม นามฯ อิติ-สทฺโท หิ นามตฺเถ, ‘‘ธมฺโม’’ติ วา วุจฺจติฯ ตสฺสาเยวาติ ตสฺสา ยถาวุตฺตาย เอว ตนฺติยา อตฺโถฯ มนสา ววตฺถาปิตายาติ อุคฺคหณ-ธารณาทิวสปฺปวตฺเตน มนสา ปุพฺเพ ววตฺถาปิตาย ยถาวุตฺตาย ปรมตฺถสทฺทปฺปพนฺธภูตาย ตสฺสา ตนฺติยาฯ เทสนาติ ปจฺฉา ปเรสมวโพธนตฺถํ เทสนาสงฺขาตา ปรมตฺถสทฺทปฺปพนฺธภูตา ตนฺติเยวฯ อปิจ ยถาวุตฺตตนฺติ สงฺขาตสทฺทสมุฏฺฐาปโก จิตฺตุปฺปาโท เทสนาฯ ตนฺติยา, ตนฺติอตฺถสฺส จาติ ยถาวุตฺตาย ทุวิธายปิ ตนฺติยา, ตทตฺถสฺส จ ยถาภูตาวโพโธติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เต หิ ภควตา วุจฺจมานสฺส อตฺถสฺส, โวหารสฺส จ ทีปโก สทฺโทเยว ตนฺติ นามาติ วทนฺติฯ

เตสํ ปน วาเท ธมฺมสฺสาปิ สทฺทสภาวตฺตา ธมฺมเทสนานํ โก วิเสโสติ เจ? เตสํ เตสํ อตฺถานํ โพธกภาเวน ญาโต, อุคฺคหณาทิวเสน จ ปุพฺเพ ววตฺถาปิโต ปรมตฺถสทฺทปฺปพนฺโธ ธมฺโม, ปจฺฉา ปเรสํ อวโพธนตฺถํ ปวตฺติโต ตํ ตทตฺถปฺปกาสโก สทฺโท เทสนาติ อยมิเมสํ วิเสโสติฯ อถ วา ยถาวุตฺตสทฺทสมุฏฺฐาปโก จิตฺตุปฺปาโท เทสนา เทสียติ สมุฏฺฐาปียติ สทฺโท เอเตนาติ กตฺวา มุสาวาทาทโย วิย ตตฺถาปิ หิ มุสาวาทาทิสมุฏฺฐาปิกา เจตนา มุสาวาทาทิสทฺเทหิ โวหรียตีติฯ กิญฺจาปิ อกฺขราวลิภูโต ปญฺญตฺติสทฺโทเยว อตฺถสฺส ญาปโก, ตถาปิ มูลการณภาวโต ‘‘อกฺขรสญฺญาโต’’ติอาทีสุ วิย ตสฺสาเยว อตฺโถติ ปรมตฺถสทฺโทเยว อตฺถสฺส ญาปกภาเวน วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘ตสฺสา ตนฺติยา เทสนา’’ติ จ สทิสโวหาเรน วุตฺตํ ยถา ‘‘อุปฺปนฺนา จ กุสลาธมฺมา ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตนฺตี’’ติฯ

อภิธมฺมคณฺฐิปทการาทีนํ ปน ปณฺณตฺติวาทีนํ มเตน สมฺมุติปรมตฺถเภทสฺส อตฺถสฺส อนุรูปวาจกภาเวน ปรมตฺถสทฺเทสุ เอกนฺเตน ภควตา มนสา ววตฺถาปิตา นามปญฺญตฺติปพนฺธภูตา ตนฺติ ธมฺโม นาม, ‘‘ธมฺโม’’ติ วา วุจฺจติฯ ตสฺสาเยวาติ ตสฺสา นามปญฺญตฺติภูตาย ตนฺติยา เอว อตฺโถฯ มนสา ววตฺถาปิตายาติ สมฺมุติปรมตฺถเภทสฺส อตฺถสฺสานุรูปวาจกภาเวน ปรมตฺถสทฺเทสุ ภควตา มนสา ววตฺถาปิตาย นามปณฺณตฺติปพนฺธภูตาย ตสฺสา ตนฺติยาฯ เทสนาติ ปเรสํ ปโพธเนน อติสชฺชนา วาจาย ปกาสนา วจีเภทภูตา ปรมตฺถสทฺทปฺปพนฺธสงฺขาตา ตนฺติฯ ตนฺติยา, ตนฺติอตฺถสฺส จาติ ยถาวุตฺตาย ทุพฺพิธายปิ ตนฺติยา, ตทตฺถสฺส จ ยถาภูตาวโพโธติ อตฺโถฯ เต หิ เอวํ วทนฺติ – สภาวตฺถสฺส, สภาวโวหารสฺส จ อนุรูปวเสเนว ภควตา มนสา ววตฺถาปิตา ปณฺณตฺติ อิธ ‘‘ตนฺตี’’ติ วุจฺจติฯ ยทิ จ สทฺทวาทีนํ มเตน สทฺโทเยว อิธ ตนฺติ นาม สิยาฯ ตนฺติยา, เทสนาย จ นานตฺเตน ภวิตพฺพํ, มนสา ววตฺถาปิตาย จ ตนฺติยา วจีเภทกรณมตฺตํ ฐเปตฺวา เทสนาย นานตฺตํ นตฺถิฯ ตถา หิ เทสนํ ทสฺเสนฺเตน มนสา ววตฺถาปิตาย ตนฺติยา เทสนาติ วจีเภทกรณมตฺตํ วินา ตนฺติยา สห เทสนาย อนญฺญตา วุตฺตาฯ ตถา จ อุปริ ‘‘เทสนาติ ปญฺญตฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา เทสนาย อนญฺญภาเวน ตนฺติยาปิ ปณฺณตฺติภาโว กถิโต โหติฯ

อปิจ ยทิ ตนฺติยา อญฺญาเยว เทสนา สิยา, ‘‘ตนฺติยา จ ตนฺติอตฺถสฺส จ เทสนาย จ ยถาภูตาวโพโธ’’ติ วตฺตพฺพํ สิยาฯ เอวํ ปน อวตฺวา ‘‘ตนฺติยา จ ตนฺติอตฺถสฺส จ ยถาภูตาวโพโธ’’ติ วุตฺตตฺตา ตนฺติยา, เทสนาย จ อนญฺญภาโว ทสฺสิโต โหติฯ เอวญฺจ กตฺวา อุปริ ‘‘เทสนา นาม ปญฺญตฺตี’’ติ ทสฺเสนฺเตน เทสนาย อนญฺญภาวโต ตนฺติยา ปณฺณตฺติภาโว กถิโต โหตีติฯ ตทุภยมฺปิ ปน ปรมตฺถโต สทฺโทเยว ปรมตฺถวินิมุตฺตาย สมฺมุติยา อภาวา, อิมเมว จ นยํ คเหตฺวา เกจิ อาจริยา ‘‘ธมฺโม จ เทสนา จ ปรมตฺถโต สทฺโท เอวา’’ติ โวหรนฺติ, เตปิ อนุปวชฺชาเยวฯ ยถา กามาวจรปฏิสนฺธิวิปากา ‘‘ปริตฺตารมฺมณา’’ติ วุจฺจนฺติ, เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ กามาวจรปฏิสนฺธิวิปากา ‘‘นิพฺพตฺติตปรมตฺถวิสยาเยวา’’ติ สกฺกา วตฺตุํ อิตฺถิปุริสาทิอาการปริวิตกฺกปุพฺพกานํ ราคาทิอกุสลานํ, เมตฺตาทิกุสลานญฺจ อารมฺมณํ คเหตฺวาปิ สมุปฺปชฺชนโตฯ ปรมตฺถธมฺมมูลกตฺตา ปนสฺส ปริกปฺปสฺส ปรมตฺถวิสยตา สกฺกา ปญฺญเปตุํ, เอวมิธาปิ ทฏฺฐพฺพนฺติ จฯ เอวมฺปิ ปณฺณตฺติวาทีนํ มตํ โหตุ, สทฺทวาทีนํ มเตปิ ธมฺมเทสนานํ นานตฺตํ วุตฺตนเยเนว อาจริยธมฺมปาลตฺเถรา ทีหิ ปกาสิตนฺติฯ โหติ เจตฺถ –

‘‘สทฺโท ธมฺโม เทสนา จ, อิจฺจาหุ อปเร ครู;

ธมฺโม ปณฺณตฺติ สทฺโท ตุ, เทสนา วาติ จาปเร’’ติฯ

ตีสุปิ เจเตสุ เอเต ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธาติ เอตฺถ ตนฺติอตฺโถ, ตนฺติเทสนา, ตนฺติอตฺถปฏิเวโธ จาติ อิเม ตโย ตนฺติวิสยา โหนฺตีติ วินยปิฏกาทีนํ อตฺถเทสนาปฏิเวธาธารภาโว ยุตฺโต, ปิฏกานิ ปน ตนฺติเยวาติ เตสํ ธมฺมาธารภาโว กถํ ยุชฺเชยฺยาติ? ตนฺติสมุทายสฺส อวยวตนฺติยา อาธารภาวโตฯ สมุทาโย หิ อวยวสฺส ปริกปฺปนามตฺตสิทฺเธน อาธารภาเวน วุจฺจติ ยถา ‘‘รุกฺเข สาขา’’ติฯ เอตฺถ จ ธมฺมาทีนํ ทุกฺโขคาหภาวโต เตหิ ธมฺมาทีหิ วินยาทโย คมฺภีราติ วินยาทีนมฺปิ จตุพฺพิโธ คมฺภีรภาโว วุตฺโตเยว, ตสฺมา ธมฺมาทโย เอว ทุกฺโขคาหตฺตา คมฺภีรา, น วินยาทโยติ น โจเทตพฺพเมตํ สมุเขน, วิสยวิสยีมุเขน จ วินยาทีนญฺเญว คมฺภีรภาวสฺส วุตฺตตฺตาฯ ธมฺโม หิ วินยาทโย เอว อภินฺนตฺตาฯ

เตสํ วิสโย อตฺโถ วาจกภูตานํ เตสเมว วาจฺจภาวโต, วิสยิโน เทสนาปฏิเวธา ธมฺมตฺถวิสยภาวโตติฯ ตตฺถ ปฏิเวธสฺส ทุกฺกรภาวโต ธมฺมตฺถานํ, เทสนาญาณสฺส ทุกฺกรภาวโต เทสนาย จ ทุกฺโขคาหภาโว เวทิตพฺโพ, ปฏิเวธสฺส ปน อุปฺปาเทตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา, ตพฺพิสยญาณุปฺปตฺติยา จ ทุกฺกรภาวโต ทุกฺโขคาหตา เวทิตพฺพาฯ ธมฺมตฺถเทสนานํ คมฺภีรภาวโต ตพฺพิสโย ปฏิเวโธปิ คมฺภีโร ยถา ตํ คมฺภีรสฺส อุทกสฺส ปมาณคฺคหเณ ทีเฆน ปมาเณน ภวิตพฺพํ, เอวํสมฺปทมิทนฺติ (วชิร. ฏี. ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) วชิรพุทฺธิตฺเถโรฯ ปิฏกาวยวานํ ธมฺมาทีนํ วุจฺจมาโน คมฺภีรภาโว ตํสมุทายสฺส ปิฏกสฺสาปิ วุตฺโตเยว, ตสฺมา ตถา น โจเทตพฺพนฺติปิ วทนฺติ, วิจาเรตพฺพเมตํ สพฺเพสมฺปิ เตสํ ปิฏกาวยวาสมฺภวโตฯ มหาสมุทฺโท ทุกฺโขคาโห, อลพฺภเนยฺยปติฏฺโฐ วิย จาติ สมฺพนฺโธฯ อตฺถวสา หิ วิภตฺติวจนลิงฺคปริณาโมติฯ ทุกฺเขน โอคยฺหนฺติ, ทุกฺโข วา โอคาโห อนฺโต ปวิสนเมเตสูติ ทุกฺโขคาหาฯ น ลภิตพฺโพติ อลพฺภนีโย, โสเยว อลพฺภเนยฺโย, ลภียเต วา ลพฺภนํ, ตํ นารหตีติ อลพฺภเนยฺโยฯ ปติฏฺฐหนฺติ เอตฺถ โอกาเสติ ปติฏฺโฐ, ปติฏฺฐหนํ วา ปติฏฺโฐ, อลพฺภเนยฺโย โส เยสุ เต อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐาฯ เอกเทเสน โอคาหนฺเตหิปิ มนฺทพุทฺธีหิ ปติฏฺฐา ลทฺธุํ น สกฺกาเยวาติ ทสฺเสตุํ เอตํ ปุน วุตฺตํฯ ‘‘เอว’’นฺติอาทิ นิคมนํฯ

อิทานิ เหตุเหตุผลาทีนมฺปิ วเสน คมฺภีรภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปโร นโย’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เหตูติ ปจฺจโยฯ โส จ อตฺตโน ผลํ ทหติ วิทหตีติ ธมฺโม ท-การสฺส ธ-การํ กตฺวาฯ ธมฺมสทฺทสฺส เจตฺถ เหตุปริยายตา กถํ วิญฺญายตีติ อาห ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทิฯ วุตฺตํ ปฏิสมฺภิทาวิภงฺเค (วิภ. 718)ฯ นนุ จ ‘‘เหตุมฺหิ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติ เอเตน วจเนน ธมฺมสฺส เหตุภาโว กถํ วิญฺญายตีติ? ‘‘ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติ เอตสฺส สมาสปทสฺส อวยวปทตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘เหตุมฺหิ ญาณ’’นฺติ วุตฺตตฺตาฯ ‘‘ธมฺเม ปฏิสมฺภิทา ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติ เอตฺถ หิ ‘‘ธมฺเม’’ติ เอตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘เหตุมฺหี’’ติ วุตฺตํ, ‘‘ปฏิสมฺภิทา’’ติ เอตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘ญาณ’’นฺติฯ ตสฺมา เหตุธมฺมสทฺทา เอกตฺถา, ญาณปฏิสมฺภิทา สทฺทา จาติ อิมมตฺถํ วทนฺเตน สาธิโต ธมฺมสฺส เหตุภาโวติฯ

ตถา ‘‘เหตุผเล ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ เอเตน วจเนน สาธิโต อตฺถสฺส เหตุผลภาโวติ ทฏฺฐพฺโพฯ เหตุโน ผลํ เหตุผลํ, ตญฺจ เหตุอนุสาเรน อรียติ อธิคมียตีติ อตฺโถติ วุจฺจติฯ

เทสนาติ ปญฺญตฺตีติ เอตฺถ สทฺทวาทีนํ วาเท อตฺถพฺยญฺชนกา อวิปรีตาภิลาปธมฺมนิรุตฺติภูตา ปรมตฺถสทฺทปฺปพนฺธสงฺขาตา ตนฺติ ‘‘เทสนา’’ติ วุจฺจติ, เทสนา นามาติ วา อตฺโถฯ เทสียติ อตฺโถ เอตายาติ หิ เทสนาฯ ปกาเรน ญาปียติ อตฺโถ เอตาย, ปการโต วา ญาเปตีติ ปญฺญตฺติฯ ตเมว สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ยถาธมฺมํ ธมฺมาภิลาโปติ อธิปฺปาโย’’ติ วุตฺตํฯ ยถาธมฺมนฺติ เอตฺถ ปน ธมฺมสทฺโท เหตุํ, เหตุผลญฺจ สพฺพํ สงฺคณฺหาติฯ สภาววาจโก เหส ธมฺมสทฺโท, น ปริยตฺติเหตุอาทิวาจโก, ตสฺมา โย โย อวิชฺชาสงฺขาราทิธมฺโม, ตสฺมิํ ตสฺมินฺติ อตฺโถฯ เตสํ เตสํ อวิชฺชาสงฺขาราทิธมฺมานํ อนุรูปํ วา ยถาธมฺมํฯ เทสนาปิ หิ ปฏิเวโธ วิย อวิปรีตสวิสยวิภาวนโต ธมฺมานุรูปํ ปวตฺตติ, ตโตเยว จ อวิปรีตาภิลาโปติ วุจฺจติฯ ธมฺมาภิลาโปติ หิ อตฺถพฺยญฺชนโก อวิปรีตาภิลาโป ธมฺมนิรุตฺติภูโต ตนฺติสงฺขาโต ปรมตฺถสทฺทปฺปพนฺโธฯ โส หิ อภิลปฺปติ อุจฺจารียตีติ อภิลาโป, ธมฺโม อวิปรีโต สภาวภูโต อภิลาโป ธมฺมาภิลาโปติ วุจฺจติ, เอเตน ‘‘ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. 718) เอตฺถ วุตฺตํ ธมฺมนิรุตฺติํ ทสฺเสติ สทฺทสภาวตฺตา เทสนายฯ ตถา หิ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาย ปริตฺตารมฺมณาทิภาโว ปฏิสมฺภิทาวิภงฺคปาฬิยํ (วิภ. 718) วุตฺโตฯ ตทฏฺฐกถาย จ ‘‘ตํ สภาวนิรุตฺติํ สทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา’’ติอาทินา (วิภ. อฏฺฐ. 718) ตสฺสา สทฺทารมฺมณตา ทสฺสิตาฯ ‘‘อิมสฺส อตฺถสฺส อยํ สทฺโท วาจโก’’ติ หิ วจนวจนตฺเถ ววตฺถเปตฺวา ตํ ตํ วจนตฺถวิภาวนวเสน ปวตฺติโต สทฺโท ‘‘เทสนา’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘อธิปฺปาโย’’ติ เอเตน ‘‘เทสนาติ ปญฺญตฺตี’’ติ เอตํ วจนํ ธมฺมนิรุตฺตาภิลาปํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ตโต วินิมุตฺตํ ปญฺญตฺติํ สนฺธายาติ ทสฺเสติ อเนกธา อตฺถสมฺภเว อตฺตนา อธิปฺเปตตฺถสฺเสว วุตฺตตฺตาติ อยํ สทฺทวาทีนํ วาทโต วินิจฺฉโยฯ

ปญฺญตฺติวาทีนํ วาเท ปน สมฺมุติปรมตฺถเภทสฺส อตฺถสฺสานุรูปวาจกภาเวน ปรมตฺถสทฺเทสุ ภควตา มนสา ววตฺถาปิตา ตนฺติสงฺขาตา นามปญฺญตฺติ เทสนา นาม, ‘‘เทสนา’’ติ วา วุจฺจตีติ อตฺโถฯ

ตเทว มูลการณภูตสฺส สทฺทสฺส ทสฺสนวเสน การณูปจาเรน ทสฺเสตุํ ‘‘ยถาธมฺมํ ธมฺมาภิลาโปติ อธิปฺปาโย’’ติ วุตฺตํฯ กิญฺจาปิ หิ ‘‘ธมฺมาภิลาโป’’ติ เอตฺถ อภิลปฺปติ อุจฺจารียตีติ อภิลาโปติ สทฺโท วุจฺจติ, น ปณฺณตฺติ, ตถาปิ สทฺเท วุจฺจมาเน ตทนุรูปํ โวหารํ คเหตฺวา เตน โวหาเรน ทีปิตสฺส อตฺถสฺส ชานนโต สทฺเท กถิเต ตทนุรูปา ปณฺณตฺติปิ การณูปจาเรน กถิตาเยว โหติฯ อปิจ ‘‘ธมฺมาภิลาโปติ อตฺโถ’’ติ อวตฺวา ‘‘ธมฺมาภิลาโปติ อธิปฺปาโย’’ติ วุตฺตตฺตา เทสนา นาม สทฺโท น โหตีติ ทีปิตเมวฯ เตน หิ อธิปฺปายมตฺตเมว มูลการณสทฺทวเสน กถิตํ, น อิธ คเหตพฺโพ ‘‘เทสนา’’ติ เอตสฺส อตฺโถติ อยํ ปญฺญตฺติวาทีนํ วาทโต วินิจฺฉโยฯ อตฺถนฺตรมาห ‘‘อนุโลม…เป.… กถน’’นฺติ, เอเตน เหฏฺฐา วุตฺตํ เทสนาสมุฏฺฐาปกํ จิตฺตุปฺปาทํ ทสฺเสติฯ กถียติ อตฺโถ เอเตนาติ หิ กถนํฯ อาทิสทฺเทน นีตเนยฺยาทิกา ปาฬิคติโย, เอกตฺตาทินนฺทิยาวตฺตาทิกา ปาฬินิสฺสิตา จ นยา สงฺคหิตาฯ

สยเมว ปฏิวิชฺฌติ, เอเตน วา ปฏิวิชฺฌนฺตีติ ปฏิเวโธ, ญาณํฯ ตเทว อภิสเมติ, เอเตน วา อภิสเมนฺตีติ อภิสมโยติปิ วุจฺจติฯ อิทานิ ตํ ปฏิเวธํ อภิสมยปฺปเภทโต, อภิสมยาการโต, อารมฺมณโต, สภาวโต จ ปากฏํ กาตุํ ‘‘โส จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ หิ โลกิยโลกุตฺตโรติ ปเภทโต, วิสยโต, อสมฺโมหโตติ อาการโต, ธมฺเมสุ, อตฺเถสุ, ปญฺญตฺตีสูติ อารมฺมณโต, อตฺถานุรูปํ, ธมฺมานุรูปํ, ปญฺญตฺติปถานุรูปนฺติ สภาวโต จ ปากฏํ กโรติฯ ตตฺถ วิสยโต อตฺถาทิอนุรูปํ ธมฺมาทีสุ อวโพโธ นาม อวิชฺชาทิธมฺมารมฺมโณ, สงฺขาราทิอตฺถารมฺมโณ, ตทุภยปญฺญาปนารมฺมโณ จ โลกิโย อภิสมโยฯ อสมฺโมหโต อตฺถาทิอนุรูปํ ธมฺมาทีสุ อวโพโธ นาม นิพฺพานารมฺมโณ มคฺคสมฺปยุตฺโต ยถาวุตฺตธมฺมตฺถปญฺญตฺตีสุ สมฺโมหวิทฺธํสโน โลกุตฺตโร อภิสมโยฯ ตถา หิ ‘‘อยํ เหตุ, อิทมสฺส ผลํ, อยํ ตทุภยานุรูโป โวหาโร’’ติ เอวํ อารมฺมณกรณวเสน โลกิยญาณํ วิสยโต ปฏิวิชฺฌติ, โลกุตฺตรญาณํ ปน เตสุ เหตุเหตุผลาทีสุ สมฺโมหสฺสญาเณน สมุจฺฉินฺนตฺตา อสมฺโมหโต ปฏิวิชฺฌติฯ

โลกุตฺตโร ปน ปฏิเวโธ วิสยโต นิพฺพานสฺส, อสมฺโมหโต จ อิตรสฺสาติปิ วทนฺติ เอเกฯ

อตฺถานุรูปํ ธมฺเมสูติ ‘‘อวิชฺชา เหตุ, สงฺขารา เหตุสมุปฺปนฺนา, สงฺขาเร อุปฺปาเทติ อวิชฺชา’’ติ เอวํ การิยานุรูปํ การเณสูติ อตฺโถฯ อถ วา ‘‘ปุญฺญาภิสงฺขารอปุญฺญาภิสงฺขารอาเนญฺชาภิสงฺขาเรสุ ตีสุ อปุญฺญาภิสงฺขารสฺส อวิชฺชา สมฺปยุตฺตปจฺจโย, อิตเรสํ ยถานุรูป’’นฺติอาทินา การิยานุรูปํ การเณสุ ปฏิเวโธติปิ อตฺโถฯ ธมฺมานุรูปํ อตฺเถสูติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทินา (ม. นิ. 3.126; สํ. นิ. 2.1; อุทา. 1; วิภ. 225) การณานุรูปํ การิเยสุฯ ฉพฺพิธาย ปญฺญตฺติยา ปโถ ปญฺญตฺติปโถ, ตสฺส อนุรูปํ ตถา, ปญฺญตฺติยา วุจฺจมานธมฺมานุรูปํ ปญฺญตฺตีสุ อวโพโธติ อตฺโถฯ อภิสมยโต อญฺญมฺปิ ปฏิเวธตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตส’’นฺติอาทิมาหฯ ปฏิวิชฺฌียตีติ ปฏิเวโธติ หิ ตํตํรูปาทิธมฺมานํ อวิปรีตสภาโว วุจฺจติฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ปิฏเก, ปาฬิปเทเส วาฯ สลกฺขณสงฺขาโตติ รุปฺปนนมนผุสนาทิสกสกลกฺขณสงฺขาโตฯ

ยถาวุตฺเตหิ ธมฺมาทีหิ ปิฏกานํ คมฺภีรภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทานี’’ติอาทิมาหฯ ธมฺมชาตนฺติ การณปฺปเภโท, การณเมว วาฯ อตฺถชาตนฺติ การิยปฺปเภโท, การิยเมว วาฯ ยา จายํ เทสนาติ สมฺพนฺโธฯ ตทตฺถวิชานนวเสน อภิมุโข โหติฯ โย เจตฺถาติ โย เอตาสุ ตํ ตํ ปิฏกาคตาสุ ธมฺมตฺถเทสนาสุ ปฏิเวโธ, โย จ เอเตสุ ปิฏเกสุ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อวิปรีตสภาโวติ อตฺโถฯ สมฺภริตพฺพโต กุสลเมว สมฺภาโร, โส สมฺมา อนุปจิโต เยหิ เต อนุปจิตกุสลสมฺภารา, ตโตว ทุปฺปญฺเญหิ, นิปฺปญฺเญหีติ อตฺโถฯ น หิ ปญฺญวโต, ปญฺญาย วา ทุฏฺฐุภาโว ทูสิตภาโว จ สมฺภวตีติ นิปฺปญฺญตฺตาเยว ทุปฺปญฺญา ยถา ‘‘ทุสฺสีโล’’ติ (อ. นิ. 5.213; 10.75; ปารา. 295; ธ. ป. 308)ฯ เอตฺถ จ อวิชฺชาสงฺขาราทีนํ ธมฺมตฺถานํ ทุปฺปฏิวิชฺฌตาย ทุกฺโขคาหตา, เตสํ ปญฺญาปนสฺส ทุกฺกรภาวโต ตํเทสนาย, อภิสมยสงฺขาตสฺส ปฏิเวธสฺส อุปฺปาทนวิสยีกรณานํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา, อวิปรีตสภาวสงฺขาตสฺส ปฏิเวธสฺส ทุพฺพิญฺเญยฺยตาย ทุกฺโขคาหตา เวทิตพฺพาฯ

เอวมฺปีติ ปิ-สทฺโท ปุพฺเพ วุตฺตํ ปการนฺตรํ สมฺปิณฺเฑติฯ เอวํ ปฐมคาถาย อนูนํ ปริปุณฺณํ ปริทีปิตตฺถภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอตฺตาวตา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘สิทฺเธ หิ สตฺยารมฺโภ อตฺถนฺตรวิญฺญาปนาย วา โหติ, นิยมาย วา’’ติ อิมินา ปุนารมฺภวจเนน อนูนํ ปริปุณฺณํ ปริทีปิตตฺถภาวํ ทสฺเสติฯ เอตฺตาวตาติ ปริจฺเฉทตฺเถ นิปาโต, เอตฺตเกน วจนกฺกเมนาติ อตฺโถฯ เอตํ วา ปริมาณํ ยสฺสาติ เอตฺตาวํ, เตน, เอตปริมาณวตา สทฺทตฺถกฺกเมนาติ อตฺโถฯ ‘‘สทฺเท หิ วุตฺเต ตทตฺโถปิ วุตฺโตเยว นามา’’ติ วทนฺติฯ วุตฺโต สํวณฺณิโต อตฺโถ ยสฺสาติ วุตฺตตฺถาฯ

เอตฺถาติ เอติสฺสา คาถายฯ เอวํ อตฺโถ, วินิจฺฉโยติ วา เสโสฯ ตีสุ ปิฏเกสูติ เอตฺถ ‘‘เอเกกสฺมิ’’นฺติ อธิการโต, ปกรณโต วา เวทิตพฺพํฯ ‘‘เอกเมกสฺมิญฺเจตฺถา’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถา) หิ เหฏฺฐา วุตฺตํฯ อถ วา วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกตฺตา สทฺทปฏิปตฺติยา นิทฺธารณมิธ อวตฺตุกาเมน อาธาโรเยว วุตฺโตฯ น เจตฺถ โจเทตพฺพํ ‘‘ตีสุเยว ปิฏเกสุ ติวิโธ ปริยตฺติเภโท ทฏฺฐพฺโพ สิยา’’ติ สมุทายวเสน วุตฺตสฺสาปิ วากฺยสฺส อวยวาธิปฺปายสมฺภวโตฯ ทิสฺสติ หิ อวยววากฺยนิปฺผตฺติ ‘‘พฺราหฺมณาทโย ภุญฺชนฺตู’’ติอาทีสุ, ตสฺมา อลมติปปญฺเจนฯ ยถา อตฺโถ น วิรุชฺฌติ, ตถาเยว คเหตพฺโพติฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ ปริยตฺติเภโทติ ปริยาปุณนํ ปริยตฺติฯ ปริยาปุณนวาจโก เหตฺถ ปริยตฺติสทฺโท, น ปน ปาฬิปริยาโย, ตสฺมา ปริยาปุณนปฺปกาโรติ อตฺโถฯ อถ วา ตีหิ ปกาเรหิ ปริยาปุณิตพฺพา ปาฬิโย เอว ‘‘ปริยตฺตี’’ติ วุจฺจนฺติฯ ตถา เจว อภิธมฺมฏฺฐกถาย สีหฬคณฺฐิปเท วุตฺตนฺติ วทนฺติฯ เอวมฺปิ หิ อลคทฺทูปมาปริยาปุณนโยคโต ‘‘อลคทฺทูปมา ปริยตฺตี’’ติ ปาฬิปิ สกฺกา วตฺตุํฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘ทุคฺคหิตา อุปารมฺภาทิเหตุ ปริยาปุฏา อลคทฺทูปมา’’ติ ปรโต นิทฺเทสวจนมฺปิ อุปปนฺนํ โหติฯ ตตฺถ หิ ปาฬิเยว ‘‘ทุคฺคหิตา, ปริยาปุฏา’’ติ จ วตฺตุํ ยุตฺตาฯ

อลคทฺโท อลคทฺทคฺคหณํ อุปมา เอติสฺสาติ อลคทฺทูปมาฯ อลคทฺทสฺส คหณญฺเหตฺถ อลคทฺทสทฺเทน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อาปูปิโกติ เอตฺถ อาปูป-สทฺเทน อาปูปขาทนํ วิย, เวณิโกติ เอตฺถ วีณาสทฺเทน วีณาวาทนคฺคหณํ วิย จฯ

อลคทฺทคฺคหเณน หิ ปริยตฺติ อุปมียติ , น อลคทฺเทนฯ ‘‘อลคทฺทคฺคหณูปมา’’ติ วา วตฺตพฺเพ มชฺเฌปทโลปํ กตฺวา ‘‘อลคทฺทูปมา’’ติ วุตฺตํ ‘‘โอฏฺฐมุโข’’ติอาทีสุ วิยฯ อลคทฺโทติ จ อาสีวิโส วุจฺจติฯ คโทติ หิ วิสสฺส นามํ, ตญฺจ ตสฺส อลํ ปริปุณฺณํ อตฺถิ, ตสฺมา อลํ ปริยตฺโต ปริปุณฺโณ คโท อสฺสาติ อลคทฺโท อนุนาสิกโลปํ, ท-การาคมญฺจ กตฺวา, อลํ วา ชีวิตหรเณ สมตฺโถ คโท ยสฺสาติ อลคทฺโท วุตฺตนเยนฯ วฏฺฏทุกฺขโต นิสฺสรณํ อตฺโถ ปโยชนเมติสฺสาติ นิสฺสรณตฺถาฯ ภณฺฑาคาเร นิยุตฺโต ภณฺฑาคาริโก, ราชรตนานุปาลโก, โส วิยาติ ตถา, ธมฺมรตนานุปาลโก ขีณาสโวฯ อญฺญมตฺถมนเปกฺขิตฺวา ภณฺฑาคาริกสฺเสว สโต ปริยตฺติ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติฯ

ทุคฺคหิตาติ ทุฏฺฐุ คหิตาฯ ตเทว สรูปโต นิยเมตุํ ‘‘อุปารมฺภาทิเหตุ ปริยาปุฏา’’ติ อาห, อุปารมฺภอิติวาทปฺปโมกฺขาทิเหตุ อุคฺคหิตาติ อตฺโถฯ ลาภสกฺการาทิเหตุ ปริยาปุณนมฺปิ เอตฺเถว สงฺคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ วุตฺตญฺเหตํ อลคทฺทสุตฺตฏฺฐกถายํ –

‘‘โย พุทฺธวจนํ อุคฺคเหตฺวา ‘เอวํ จีวราทีนิ วา ลภิสฺสามิ, จตุปริสมชฺเฌ วา มํ ชานิสฺสนฺตี’ติ ลาภสกฺการเหตุ ปริยาปุณาติ, ตสฺส สา ปริยตฺติ อลคทฺทปริยตฺติ นามฯ เอวํ ปริยาปุณนโต หิ พุทฺธวจนํ อปริยาปุณิตฺวา นิทฺโทกฺกมนํ วรตร’’นฺติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 2.239)ฯ

นนุ จ อลคทฺทคฺคหณูปมา ปริยตฺติ ‘‘อลคทฺทูปมา’’ติ วุจฺจติ, เอวญฺจ สติ สุคฺคหิตาปิ ปริยตฺติ ‘‘อลคทฺทูปมา’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ ตตฺถาปิ อลคทฺทคฺคหณสฺส อุปมาภาเวน ปาฬิยํ วุตฺตตฺตาฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส อลคทฺทตฺถิโก อลคทฺทคเวสี อลคทฺทปริเยสนํ จรมาโน, โส ปสฺเสยฺย มหนฺตํ อลคทฺทํ, ตเมนํ อชปเทน ทณฺเฑน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคณฺเหยฺย , อชปเทน ทณฺเฑน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคหิตฺวา คีวาย สุคฺคหิตํ คณฺเหยฺยฯ

กิญฺจาปิ โส ภิกฺขเว, อลคทฺโท ตสฺส ปุริสสฺส หตฺถํ วา พาหํ วา อญฺญตรํ วา องฺคปจฺจงฺคํ โภเคหิ ปลิเวเฐยฺย ฯ อถ โข โส เนว ตโตนิทานํ มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํฯ ตํ กิสฺส เหตุ, สุคฺคหิตตฺตา ภิกฺขเว, อลคทฺทสฺสฯ เอวเมว โข ภิกฺขเว, อิเธกจฺเจ กุลปุตฺตา ธมฺมํ ปริยาปุณนฺติ สุตฺตํ เคยฺย’’นฺติอาทิ (ม. นิ. 1.239)ฯ

ตสฺมา อิธ ทุคฺคหิตา เอว ปริยตฺติ อลคทฺทูปมาติ อยํ วิเสโส กุโต วิญฺญายติ, เยน ทุคฺคหิตา อุปารมฺภาทิเหตุ ปริยาปุฏา ‘‘อลคทฺทูปมา’’ติ วุจฺจตีติ? สจฺจเมตํ, อิทํ ปน ปาริเสสญาเยน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา หิ นิสฺสรณตฺถภณฺฑาคาริกปริยตฺตีนํ วิสุํ คหิตตฺตา ปาริเสสโต อลคทฺทสฺส ทุคฺคหณูปมาเยว ปริยตฺติ ‘‘อลคทฺทูปมา’’ติ วิญฺญายติฯ อลคทฺทสฺส สุคฺคหณูปมา หิ ปริยตฺติ นิสฺสรณตฺถา วา โหติ, ภณฺฑาคาริกปริยตฺติ วาฯ ตสฺมา สุวุตฺตเมตํ ‘‘ทุคฺคหิตา…เป.… ปริยตฺตี’’ติฯ อิทานิ ตมตฺถํ ปาฬิยา สาเธนฺโต ‘‘ยํ สนฺธายา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยนฺติ ยํ ปริยตฺติทุคฺคหณํฯ มชฺฌิมนิกาเย มูลปณฺณาสเก อลคทฺทสุตฺเต (ม. นิ. 1.239) ภควตา วุตฺตํฯ

อลคทฺทตฺถิโกติ อาสีวิเสน, อาสีวิสํ วา อตฺถิโก, อลคทฺทํ คเวสติ ปริเยสติ สีเลนาติ อลคทฺทคเวสีฯ อลคทฺทปริเยสนํ จรมาโนติ อาสีวิสปริเยสนตฺถํ จรมาโนฯ ตทตฺเถ เหตํ ปจฺจตฺตวจนํ, อุปโยควจนํ วา, อลคทฺทปริเยสนฏฺฐานํ วา จรมาโนฯ อลคทฺทํ ปริเยสนฺติ เอตฺถาติ หิ อลคทฺทปริเยสนํฯ ตเมนนฺติ ตํ อลคทฺทํฯ โภเคติ สรีเรฯ ‘‘โภโค ตุ ผณิโน ตนู’’ติ หิ วุตฺตํฯ ภุชียติ กุฏิลํ กรียตีติ โภโคฯ ตสฺสาติ ปุริสสฺสฯ หตฺเถ วา พาหาย วาติ สมฺพนฺโธฯ มณิพนฺธโต ปฏฺฐาย ยาว อคฺคนขา หตฺโถฯ สทฺธิํ อคฺคพาหาย อวเสสา พาหา, กตฺถจิ ปน กปฺปรโต ปฏฺฐาย ยาว อคฺคนขา ‘‘หตฺโถ’’ติ วุตฺตํ พาหาย วิสุํ อนาคตตฺตาฯ วุตฺตลกฺขณํ หตฺถญฺจ พาหญฺจ ฐเปตฺวา อวเสสํ สรีรํ องฺคปจฺจงฺคํฯ ตโตนิทานนฺติ ตนฺนิทานํ, ตํการณาติ อตฺโถฯ ตํ หตฺถาทีสุ ฑํสนํ นิทานํ การณํ เอตสฺสาติ ‘‘ตนฺนิทาน’’นฺติ หิ วตฺตพฺเพ ‘‘ตโตนิทาน’’นฺติ ปุริมปเท ปจฺจตฺตตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํ กตฺวา, ตสฺส จ โลปมกตฺวา นิทฺเทโส, เหตฺวตฺเถ จ ปจฺจตฺตวจนํฯ การณตฺเถ นิปาตปทเมตนฺติปิ วทนฺติฯ อปิจ ‘‘ตโตนิทาน’’นฺติ เอตํ ‘‘มรณํ วา มรณมตฺตํ วา ทุกฺข’’นฺติ เอตฺถ วุตฺตนเยน วิเสสนํฯ

ตํ กิสฺส เหตูติ ยํ วุตฺตํ หตฺถาทีสุ ฑํสนํ, ตนฺนิทานญฺจ มรณาทิอุปคมนํ , ตํ กิสฺส เหตุ เกน การเณนาติ เจ? ตสฺส ปุริสสฺส อลคทฺทสฺส ทุคฺคหิตตฺตาฯ

อิธาติ อิมสฺมิํ สาสเนฯ โมฆปุริสาติ คุณสารรหิตตาย ตุจฺฉปุริสาฯ ธมฺมนฺติ ปาฬิธมฺมํฯ ปริยาปุณนฺตีติ อุคฺคณฺหนฺติ, สชฺฌายนฺติ เจว วาจุคฺคตํ กโรนฺตา ธาเรนฺติ จาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ธมฺม’’นฺติ สามญฺญโต วุตฺตเมว สรูเปน ทสฺเสติ ‘‘สุตฺต’’นฺติอาทินาฯ น หิ สุตฺตาทินวงฺคโต อญฺโญ ธมฺโม นาม อตฺถิฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘เตสํ ธมฺมาน’’นฺติฯ อตฺถนฺติ เจตฺถ สมฺพนฺธีนิทฺเทโส เอโส, อตฺถนฺติ จ ยถาภูตํ ภาสิตตฺถํ, ปโยชนตฺถญฺจ สามญฺญนิทฺเทเสน, เอกเสสนเยน วา วุตฺตํฯ ยญฺหิ ปทํ สุติสามญฺเญน อเนกธา อตฺถํ ทีเปติ, ตํ สามญฺญนิทฺเทเสน, เอกเสสนเยน วาติ สพฺพตฺถ เวทิตพฺพํฯ น อุปปริกฺขนฺตีติ น ปริคฺคณฺหนฺติ น วิจาเรนฺติฯ อิกฺขสทฺทสฺส หิ ทสฺสนงฺเกสุ อิธ ทสฺสนเมว อตฺโถ, ตสฺส จ ปริคฺคณฺหนจกฺขุโลจเนสุ ปริคฺคณฺหนเมว, ตญฺจ วิจารณา ปริยาทานวเสน ทุพฺพิเธสุ วิจารณาเยว, สา จ วีมํสาเยว, น วิจาโร, วีมํสา จ นาเมสา ภาสิตตฺถวีมํสา, ปโยชนตฺถวีมํสา จาติ อิธ ทุพฺพิธาว อธิปฺเปตา, ตาสุ ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน สีลํ กถิตํ, อิมสฺมิํ สมาธิ, อิมสฺมิํ ปญฺญา, มยญฺจ ตํ ปูเรสฺสามา’’ติ เอวํ ภาสิตตฺถวีมํสญฺเจว ‘‘สีลํ สมาธิสฺส การณํ, สมาธิ วิปสฺสนายา’’ติอาทินา ปโยชนตฺถวีมํสญฺจ น กโรนฺตีติ อตฺโถฯ อนุปปริกฺขตนฺติ อนุปปริกฺขนฺตานํ เตสํ โมฆปุริสานํฯ น นิชฺฌานกฺขมนฺตีติ นิชฺฌานํ นิสฺเสเสน เปกฺขนํ ปญฺญํ น ขมนฺติฯ เฌ-สทฺโท หิ อิธ เปกฺขเนเยว, น จินฺตนฌาปเนสุ, ตญฺจ ญาณเปกฺขนเมว, น จกฺขุเปกฺขนํ, อารมฺมณูปนิชฺฌานเมว วา, น ลกฺขณูปนิชฺฌานํ, ตสฺมา ปญฺญาย ทิสฺวา โรเจตฺวา คเหตพฺพา น โหนฺตีติ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพฯ นิสฺเสเสน ฌายเต เปกฺขเตติ หิ นิชฺฌานํฯ สนฺธิวเสน อนุสฺวารโลโป นิชฺฌานกฺขมนฺตีติ, ‘‘นิชฺฌานํ ขมนฺตี’’ติปิ ปาโฐ, เตน อิมมตฺถํ ทีเปติ ‘‘เตสํ ปญฺญาย อตฺถสฺส อนุปปริกฺขนโต เต ธมฺมา น อุปฏฺฐหนฺติ, อิมสฺมิํ ฐาเน สีลํ, สมาธิ, วิปสฺสนา, มคฺโค, วฏฺฏํ, วิวฏฺฐํ กถิตนฺติ เอวํ ชานิตุํ น สกฺกา โหนฺตี’’ติฯ

อุปารมฺภานิสํสา เจวาติ ปเรสํ วาเท โทสาโรปนานิสํสา จ หุตฺวาฯ

ภุโส อารมฺภนญฺหิ ปเรสํ วาเท โทสาโรปนํ อุปารมฺโภ, ปริยตฺติํ นิสฺสาย ปรวมฺภนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตถา เหส ‘‘ปรวชฺชานุปนยนลกฺขโณ’’ติ วุตฺโตฯ อิติ วาทปฺปโมกฺขานิสํสา จาติ อิติ เอวํ เอตาย ปริยตฺติยา วาทปฺปโมกฺขานิสํสา อตฺตโน อุปริ ปเรหิ อาโรปิตสฺส วาทสฺส นิคฺคหสฺส อตฺตโต, สกวาทโต วา ปโมกฺขปโยชนา จ หุตฺวาฯ อิติ สทฺโท อิทมตฺเถ, เตน ‘‘ปริยาปุณนฺตี’’ติ เอตฺถ ปริยาปุณนํ ปรามสติฯ วทนฺติ นิคฺคณฺหนฺติ เอเตนาติ วาโท, โทโส, ปมุจฺจนํ, ปมุจฺจาปนํ วา ปโมกฺโข, อตฺตโน อุปริ อาโรปิตสฺส ปโมกฺโข อานิสํโส เยสํ ตถาฯ อาโรปิตวาโท หิ ‘‘วาโท’’ติ วุตฺโต ยถา ‘‘เทเวน ทตฺโต ทตฺโต’’ติฯ วาโทติ วา อุปวาโทนินฺทา ยถาวุตฺตนเยเนว สมาโสฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ปเรหิ สกวาเท โทเส อาโรปิเต, นินฺทาย วา อาโรปิตาย ตํ โทสํ, นินฺทํ วา เอวญฺจ เอวญฺจ โมเจสฺสามาติ อิมินา จ การเณน ปริยาปุณนฺตีติฯ อถ วา โส โส วาโท อิติ วาโท อิติ-สทฺทสฺส สห วิจฺฉาย ต-สทฺทตฺเถ ปวตฺตตฺตาฯ อิติวาทส ปโมกฺโข ยถาวุตฺตนเยน, โส อานิสํโส เยสํ ตถา, ตํ ตํ วาทปโมจนานิสํสา หุตฺวาติ อตฺโถฯ ยสฺส จตฺถายาติ ยสฺส จ สีลาทิปูรณสฺส, มคฺคผลนิพฺพานภูตสฺส วา อนุปาทาวิโมกฺขสฺส อตฺถายฯ อเภเทปิ เภทโวหาโร เอโส ยถา ‘‘ปฏิมาย สรีร’’นฺติ, เภทฺยเภทกํ วา เอตํ ยถา ‘‘กถินสฺสตฺถาย อาภตํ ทุสฺส’’นฺติฯ ‘‘ตญฺจสฺส อตฺถ’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ จ-สทฺโท อวธารเณ, เตน ตทตฺถาย เอว ปริยาปุณนํ สมฺภวติ, นาญฺญตฺถายาติ วินิจฺฉิโนติฯ ธมฺมํ ปริยาปุณนฺตีติ หิ ชาติอาจารวเสน ทุวิธาปิ กุลปุตฺตา ญาเยน ธมฺมํ ปริยาปุณนฺตีติ อตฺโถฯ ตญฺจสฺส อตฺถํ นานุโภนฺตีติ อสฺส ธมฺมสฺส สีลาทิปูรณสงฺขาตํ, มคฺคผลนิพฺพานภูตํ วา อนุปาทาวิโมกฺขสงฺขาตํ อตฺถํ เอเต ทุคฺคหิตคาหิโน นานุโภนฺติ น วินฺทนฺติเยวฯ

อปโร นโย – ยสฺส อุปารมฺภสฺส, อิติวาทปฺปโมกฺขสฺส วา อตฺถาย เย โมฆปุริสา ธมฺมํ ปริยาปุณนฺติ, เต ปเรหิ ‘‘อยมตฺโถ น โหตี’’ติ วุตฺเต ทุคฺคหิตตฺตาเยว ‘‘ตทตฺโถว โหตี’’ติ ปฏิปาทนกฺขมา น โหนฺติ, ตสฺมา ปรสฺส วาเท อุปารมฺภํ อาโรเปตุํ อตฺตโน วาทํ ปโมเจตุญฺจ อสกฺโกนฺตาปิ ตํ อตฺถํ นานุโภนฺติ จ น วินฺทนฺติเยวาติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อิธาปิ หิ จ-สทฺโท อวธารณตฺโถวฯ

‘‘เตส’’นฺติอาทีสุ เตสํ เต ธมฺมา ทุคฺคหิตตฺตา อุปารมฺภมานทพฺพมกฺขปลาสาทิเหตุภาเวน ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ ทุคฺคหิตาติ หิ เหตุคพฺภวจนํฯ เตนาห ‘‘ทุคฺคหิตตฺตา ภิกฺขเว, ธมฺมาน’’นฺติ (ม. นิ. 1.238)ฯ เอตฺถ จ การเณ ผลโวหารวเสน ‘‘เต ธมฺมา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺตี’ติ วุตฺตํ ยถา ‘‘ฆตมายุ, ทธิ พล’’นฺติฯ ตถา หิ กิญฺจาปิ น เต ธมฺมา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ, ตถาปิ วุตฺตนเยน ปริยาปุณนฺตานํ สชฺฌายนกาเล, วิวาทกาเล จ ตมฺมูลกานํ อุปารมฺภาทีนํ อเนเกสํ อกุสลานํ อุปฺปตฺติสมฺภวโต ‘‘เต…เป.… สํวตฺตนฺตี’’ติ วุจฺจติฯ ตํ กิสฺส เหตูติ เอตฺถ นฺติ ยถาวุตฺตสฺสตฺถสฺส อนนุภวนํ, เตสญฺจ ธมฺมานํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนํ ปรามสติฯ กิสฺสาติ สามิวจนํ เหตฺวตฺเถ, ตถา เหตูติ ปจฺจตฺตวจนญฺจฯ

ยา ปนาติ เอตฺถ กิริยา ปาฬิวเสน วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ กิริยาปกฺเข ยา สุคฺคหิตาติ อเภเทปิ เภทโวหาโร ‘‘จาริกํ ปกฺกมติ, จาริกํ จรมาโน’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.254, 300) วิยฯ ตเทวตฺถํ วิวรติ ‘‘สีลกฺขนฺธาที’’ติอาทินา, อาทิสทฺเทน เจตฺถ สมาธิวิปสฺสนาทีนํ สงฺคโหฯ โย หิ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา สีลสฺส อาคตฏฺฐาเน สีลํ ปูเรตฺวา, สมาธิโน อาคตฏฺฐาเน สมาธิํ คพฺภํ คณฺหาเปตฺวา, วิปสฺสนาย อาคตฏฺฐาเน วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา, มคฺคผลานํ อาคตฏฺฐาเน ‘‘มคฺคํ ภาเวสฺสามิ, ผลํ สจฺฉิกริสฺสามี’’ติ อุคฺคณฺหาติ, ตสฺเสว สา ปริยตฺติ นิสฺสรณตฺถา นาม โหติฯ ยนฺติ ยํ ปริยตฺติสุคฺคหณํฯ วุตฺตํ อลคทฺทสุตฺเตฯ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย สํวตฺตนฺตีติ สีลาทีนํ อาคตฏฺฐาเน สีลาทีนิ ปูเรนฺตานมฺปิ อรหตฺตํ ปตฺวา ปริสมชฺเฌ ธมฺมํ เทเสตฺวา ธมฺมเทสนาย ปสนฺเนหิ อุปนีเต จตฺตาโร ปจฺจเย ปริภุญฺชนฺตานมฺปิ ปเรสํ วาเท สหธมฺเมน อุปารมฺภํ อาโรเปนฺตานมฺปิ สกวาทโต ปเรหิ อาโรปิตโทสํ ปริหรนฺตานมฺปิ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย สํวตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ ตถา หิ น เกวลํ สุคฺคหิตปริยตฺติํ นิสฺสาย มคฺคภาวนาผลสจฺฉิกิริยาทีนิเยว, อปิ ตุ ปรวาทนิคฺคหสกวาทปติฏฺฐาปนานิปิ อิชฺฌนฺติฯ ตถา จ วุตฺตํ ปรินิพฺพานสุตฺตา ทีสุ ‘‘อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทเสสฺสนฺตี’’ติอาทิ (ที. นิ. 2.68)ฯ

ยํ ปนาติ เอตฺถาปิ วุตฺตนเยน ทุวิเธน อตฺโถฯ ทุกฺขปริชาเนน ปริญฺญาตกฺขนฺโธฯ สมุทยปฺปหาเนน ปหีนกิเลโสฯ ปฏิวิทฺธารหตฺตผลตาย ปฏิวิทฺธากุปฺโปฯ อกุปฺปนฺติ จ อรหตฺตผลสฺเสตํ นามฯ สติปิ หิ จตฺตุนฺนํ มคฺคานํ, จตุนฺนญฺจ ผลานํ อวินสฺสนภาเว สตฺตนฺนํ เสกฺขานํ สกสกนามปริจฺจาเคน อุปรูปริ นามนฺตรปฺปตฺติโต เตสํ มคฺคผลาติ ‘‘อกุปฺปามิ’’ติ น วุจฺจนฺติฯ อรหา ปน สพฺพทาปิ อรหาเยว นามาติ ตสฺเสว ผลํ ปุคฺคลนามวเสน ‘‘อกุปฺป’’นฺติ วุตฺตํ, อิมินา จ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ขีณาสวสฺเสว ปริยตฺติ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติ นามา’’ติฯ ตสฺส หิ อปริญฺญาตํ, อปฺปหีนํ อภาวิตํ, อสจฺฉิกตํ วา นตฺถิ, ตสฺมา โส พุทฺธวจนํ ปริยาปุณนฺโตปิ ตนฺติธารโก ปเวณีปาลโก วํสานุรกฺขโกว หุตฺวา ปริยาปุณาติ, เตเนวาห ‘‘ปเวณีปาลนตฺถายา’’ติอาทิฯ ปเวณี เจตฺถ ธมฺมสนฺตติ ธมฺมสฺส อวิจฺเฉเทน ปวตฺติฯ พุทฺธสฺส ภควโต วํโสติ จ ยถาวุตฺตปเวณีเยวฯ

นนุ จ ยทิ ปเวณีปาลนตฺถาย พุทฺธวจนสฺส ปริยาปุณนํ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติ, อถ กสฺมา ‘‘ขีณาสโว’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ เอกจฺจสฺส หิ ปุถุชฺชนสฺสาปิ อยํ นโย ลพฺภติฯ ตถา หิ เอกจฺโจ ปุถุชฺชโน ภิกฺขุ ฉาตกภยาทินา คนฺถธุเรสุ เอกสฺมิํ ฐาเน วสิตุมสกฺโกนฺเตสุ สยํ ภิกฺขาจาเรน อติกิลมมาโน ‘‘อติมธุรํ พุทฺธวจนํ มา นสฺสตุ, ตนฺติํ ธาเรสฺสามิ, วํสํ ฐเปสฺสามิ, ปเวณิํ ปาเลสฺสามี’’ติ ปริยาปุณาติฯ ตสฺมา ตสฺสาปิ ปริยตฺติ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติ นาม กสฺมา น โหตีติ? วุจฺจเต – เอวํ สนฺเตปิ หิ ปุถุชฺชนสฺส ปริยตฺติ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติ นาม น โหติฯ กิญฺจาปิ หิ ปุถุชฺชโน ‘‘ปเวณิํ ปาเลสฺสามี’’ติ อชฺฌาสเยน ปริยาปุณาติ, อตฺตโน ปน ภวกนฺตารโต อวิติณฺณตฺตา ตสฺส สา ปริยตฺติ นิสฺสรณตฺถาเยว นาม โหติ, ตสฺมา ปุถุชฺชนสฺส ปริยตฺติ อลคทฺทุปมา วา โหติ, นิสฺสรณตฺถา วาฯ สตฺตนฺนํ เสกฺขานํ นิสฺสรณตฺถาวฯ ขีณาสวานํ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติเยวาติ เวทิตพฺพํฯ ขีณาสโว หิ ภณฺฑาคาริก สทิสตฺตา ‘‘ภณฺฑาคาริโก’’ติ วุจฺจติฯ

ยถา หิ ภณฺฑาคาริโก อลงฺการภณฺฑํ ปฏิสาเมตฺวา ปสาธนกาเล ตทุปิยํ อลงฺการภณฺฑํ รญฺโญ อุปนาเมตฺวา ตํ อลงฺกโรติ, เอวํ ขีณาสโวปิ ธมฺมรตนภณฺฑํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา โมกฺขาธิคมาย ภพฺพรูเป สเหตุเก สตฺเต ปสฺสิตฺวา ตทนุรูปํ ธมฺมเทสนํ วฑฺเฒตฺวา มคฺคงฺคโพชฺฌงฺคาทิสงฺขาเตน โลกุตฺตเรน อลงฺกาเรน อลงฺกโรตีติฯ

เอวํ ติสฺโส ปริยตฺติโย วิภชิตฺวา อิทานิ ตีสุปิ ปิฏเกสุ ยถารหํ สมฺปตฺติวิปตฺติโย นิทฺธาเรตฺวา วิภชนฺโต ‘‘วินเย ปนา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘สีลสมฺปทํ นิสฺสาย ติสฺโส วิชฺชา ปาปุณาตี’’ติอาทีสุ ยสฺมา สีลํ วิสุชฺฌมานํ สติสมฺปชญฺญพเลน, กมฺมสฺสกตาญาณพเลน จ สํกิเลสมลโต วิสุชฺฌติ, ปาริปูริญฺจ คจฺฉติ, ตสฺมา สีลสมฺปทา สิชฺฌมานา อุปนิสฺสยสมฺปตฺติภาเวน สติพลํ, ญาณพลญฺจ ปจฺจุปฏฺฐเปตีติ ตสฺสา วิชฺชตฺตยูปนิสฺสยตา เวทิตพฺพา สภาคเหตุสมฺปาทนโตฯ สติพเลน หิ ปุพฺเพนิวาสวิชฺชาสิทฺธิฯ สมฺปชญฺญพเลน สพฺพกิจฺเจสุ สุทิฏฺฐการิตาปริจเยน จุตูปปาตญาณานุพทฺธาย ทุติยวิชฺชาย สิทฺธิฯ วีติกฺกมาภาเวน สํกิเลสปฺปหานสพฺภาวโต วิวฏฺฏูปนิสฺสยตาวเสน อชฺฌาสยสุทฺธิยา ตติยวิชฺชาสิทฺธิฯ ปุเรตรสิทฺธานํ สมาธิปญฺญานํ ปาริปูริํ วินา สีลสฺส อาสวกฺขยญาณูปนิสฺสยตา สุกฺขวิปสฺสกขีณาสเวหิ ทีเปตพฺพาฯ ‘‘สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ (สํ. นิ. 3.5; 5.1071; เนตฺติ. 40; มิ. ป. 14) วจนโต สมาธิสมฺปทา ฉฬภิญฺญตาย อุปนิสฺสโยฯ ‘‘โยคา เว ชายเต ภูรี’’ติ (ธ. ป. 282) วจนโต ปุพฺพโยเคน ครุวาสเทสภาสาโกสลฺลอุคฺคหณปริปุจฺฉาทีหิ จ ปริภาวิตา ปญฺญาสมฺปทา ปฏิสมฺภิทาปฺปเภทสฺส อุปนิสฺสโยฯ เอตฺถ จ ‘‘สีลสมฺปทํ นิสฺสายา’’ติ วุตฺตตฺตา ยสฺส สมาธิวิชมฺภนภูตา อนวเสสา ฉ อภิญฺญา น อิชฺฌนฺติ, ตสฺส อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสน น สมาธิสมฺปทา อตฺถีติ สติปิ วิชฺชานํ อภิญฺเญกเทสภาเว สีลสมฺปทาสมุทาคตา เอว ติสฺโส วิชฺชา คหิตา, ยถา จ ปญฺญาสมฺปทาสมุทาคตา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนสฺส มคฺเคเนว อิชฺฌนฺติ มคฺคกฺขเณเยว ตาสํ ปฏิลทฺธตฺตาฯ เอวํ สีลสมฺปทาสมุทาคตา ติสฺโส วิชฺชา, สมาธิสมฺปทาสมุทาคตา จ ฉ อภิญฺญา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนสฺส มคฺเคเนว อิชฺฌนฺตีติ มคฺคาธิคเมเนว ตาสํ อธิคโม เวทิตพฺโพฯ ปจฺเจกพุทฺธานํ, สมฺมาสมฺพุทฺธานญฺจ ปจฺเจกโพธิสมฺมาสมฺโพธิสมธิคมสทิสา หิ อิเมสํ อริยานํ อิเม วิเสสาธิคมาติฯ

ตาสํเยว จ ตตฺถ ปเภทวจนโตติ เอตฺถ ‘‘ตาสํเยวา’’ติ อวธารณํ ปาปุณิตพฺพานํ ฉฬภิญฺญาจตุปฏิสมฺภิทานํ วินเย ปเภทวจนาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เวรญฺชกณฺเฑ (ปารา. 12) หิ ติสฺโส วิชฺชาว วิภตฺตาติฯ จสทฺเทน สมุจฺจินนญฺจ ตาสํ เอตฺถ เอกเทสวจนํ สนฺธาย วุตฺตํ อภิญฺญาปฏิสมฺภิทานมฺปิ เอกเทสานํ ตตฺถ วุตฺตตฺตาฯ ทุติเย ‘‘ตาสํเยวา’’ติ อวธารณํ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา อเปกฺขิตฺวา กตํ, น ติสฺโส วิชฺชาฯ ตา หิ ฉสุ อภิญฺญาสุ อนฺโตคธตฺตา สุตฺเต วิภตฺตาเยวาติฯ จ-สทฺเทน จ ปฏิสมฺภิทานเมกเทสวจนํ สมุจฺจิโนติฯ ตติเย ‘‘ตาสญฺจา’’ติ จ-สทฺเทน เสสานมฺปิ ตตฺถ อตฺถิภาวํ ทีเปติฯ อภิธมฺเม หิ ติสฺโส วิชฺชา, ฉ อภิญฺญา, จตสฺโส จ ปฏิสมฺภิทา วุตฺตาเยวฯ ปฏิสมฺภิทานํ ปน อญฺญตฺถ ปเภทวจนาภาวํ, ตตฺเถว จ สมฺมา วิภตฺตภาวํ ทีเปตุกาโม เหฏฺฐา วุตฺตนเยน อวธารณมกตฺวา ‘‘ตตฺเถวา’’ติ ปริวตฺเตตฺวา อวธารณํ ฐเปติฯ ‘‘อภิธมฺเม ปน ติสฺโส วิชฺชา, ฉ อภิญฺญา, จตสฺโส จ ปฏิสมฺภิทา อญฺเญ จ สมฺมปฺปธานาทโย คุณวิเสสา วิภตฺตาฯ กิญฺจาปิ วิภตฺตา, วิเสสโต ปน ปญฺญาชาติกตฺตา จตสฺโสว ปฏิสมฺภิทา ปาปุณาตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘ตาสญฺจ ตตฺเถวา’ติ อวธารณวิปลฺลาโส กโต’’ติ วชิรพุทฺธิตฺเถโรฯ ‘‘เอว’’นฺติอาทิ นิคมนํฯ

สุโข สมฺผสฺโส เอเตสนฺติ สุขสมฺผสฺสานิ, อนุญฺญาตานิเยว ตาทิสานิ อตฺถรณปาวุรณาทีนิ, เตสํ ผสฺสสามญฺญโต สุโข วา สมฺผสฺโส ตถา, อนุญฺญาโต โส เยสนฺติ อนุญฺญาตสุขสมฺผสฺสานิ, ตาทิสานิ อตฺถรณปาวุรณาทีนิ เตสํ ผสฺเสน สมานตายฯ อุปาทินฺนกผสฺโส อิตฺถิผสฺโส, เมถุนธมฺโมเยวฯ วุตฺตํ อริฏฺเฐน นาม คทฺธพาธิปุพฺเพน ภิกฺขุนา (ม. นิ. 234; ปาจิ. 417)ฯ

โส หิ พหุสฺสุโต ธมฺมกถิโก กมฺมกิเลสวิปากอุปวาทอาณาวีติกฺกมวเสน ปญฺจวิเธสุ อนฺตรายิเกสุ อาณาวีติกฺกมนฺตรายิกํ น ชานาติ, เสสนฺตรายิเกเยว ชานาติ, ตสฺมา โส รโหคโต เอวํ จินฺเตสิ ‘‘อิเม อคาริกา ปญฺจ กามคุเณ ปริภุญฺชนฺตา โสตาปนฺนาปิ สกทาคามิโนปิ อนาคามิโนปิ โหนฺติ, ภิกฺขูปิ มนาปิกานิ จกฺขุวิญฺเญยฺยานิ รูปานิ ปสฺสนฺติ …เป.… กายวิญฺเญยฺเย โผฏฺฐพฺเพ ผุสนฺติ, มุทุกานิ อตฺถรณปาวุรณานิ ปริภุญฺชนฺติ, เอตํ สพฺพมฺปิ วฏฺฏติ, กสฺมา อิตฺถีนํเยว รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพา น วฏฺฏนฺติ, เอเตปิ วฏฺฏนฺติเยวา’’ติ อนวชฺเชน ปจฺจยปริโภครเสน สาวชฺชํ กามคุณปริโภครสํ สํสนฺทิตฺวา สฉนฺทราคปริโภคญฺจ นิจฺฉนฺทราคปริโภคญฺจ เอกํ กตฺวา ถุลฺลวาเกหิ สทฺธิํ อติสุขุมสุตฺตํ ฆเฏนฺโต วิย, สาสเปน สทฺธิํ สิเนรุโน สทิสตํ อุปสํหรนฺโต วิย จ ปาปกํ ทิฏฺฐิคตํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘กิํ ภควตา มหาสมุทฺทํ พนฺธนฺเตน วิย มหตา อุสฺสาเหน ปฐมปาราชิกํ ปญฺญตฺตํ, นตฺถิ เอตฺถ โทโส’’ติ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สทฺธิํ ปฏิวิรุชฺฌนฺโต เวสารชฺชญาณํ ปฏิพาหนฺโต อริยมคฺเค ขาณุกณฺฏกาทีนิ ปกฺขิปนฺโต ‘‘เมถุนธมฺเม โทโส นตฺถี’’ติ ชินจกฺเก ปหารมทาสิ, เตนาห ‘‘ตถาห’’นฺติอาทิฯ

อนติกฺกมนตฺเถน อนฺตราเย นิยุตฺตา, อนฺตรายํ วา ผลํ อรหนฺติ, อนฺตรายสฺส วา กรณสีลาติ อนฺตรายิกา, สคฺคโมกฺขานํ อนฺตรายกราติ วุตฺตํ โหติฯ เต จ กมฺมกิเลสวิปากอุปวาทอาณาวีติกฺกมวเสน ปญฺจวิธาฯ วิตฺถาโร อริฏฺฐสิกฺขาปทวณฺณนาทีสุ (ปาจิ. อฏฺฐ. 417) คเหตพฺโพฯ อยํ ปเนตฺถ ปทตฺถสมฺพนฺโธ – เย อิเม ธมฺมา อนฺตรายิกา อิติ ภควตา วุตฺตา เทสิตา เจว ปญฺญตฺตา จ, เต ธมฺเม ปฏิเสวโต ปฏิเสวนฺตสฺส ยถา เยน ปกาเรน เต ธมฺมา อนฺตรายาย สคฺคโมกฺขานํ อนฺตรายกรณตฺถํ นาลํ สมตฺถา น โหนฺติ, ตถา เตน ปกาเรน อหํ ภควตา เทสิตํ ธมฺมํ อาชานามีติฯ ตโต ทุสฺสีลภาวํ ปาปุณาตีติ ตโต อนวชฺชสญฺญิภาวเหตุโต วีติกฺกมิตฺวา ทุสฺสีลภาวํ ปาปุณาติฯ

จตฺตาโร…เป.…อาทีสูติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน –

‘‘จตฺตาโรเม ภิกฺขเว, ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิํฯ กตเม จตฺตาโร? อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน โน ปรหิตาย, ปรหิตาย ปฏิปนฺโน โน อตฺตหิตาย, เนวตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน โน ปรหิตาย, อตฺตหิตาย เจว ปฏิปนฺโน ปรหิตาย จ…เป.… อิเม โข ภิกฺขเว…เป.… โลกสฺมิ’’นฺติ (อ. นิ. 4.96) –

เอวมาทินา ปุคฺคลเทสนาปฏิสญฺญุตฺตสุตฺตนฺตปาฬิํ นิทสฺเสติฯ อธิปฺปายนฺติ ‘‘อยํ ปุคฺคลเทสนาโวหารวเสน, น ปรมตฺถโต’’ติ เอวํ ภควโต อธิปฺปายํฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘ทุเว สจฺจานิ อกฺขาสิ, สมฺพุทฺโธ วทตํ วโร;

สมฺมุติํ ปรมตฺถญฺจ, ตติยํ นูปลพฺภติฯ

สงฺเกตวจนํ สจฺจํ, โลกสมฺมุติการณา;

ปรมตฺถวจนํ สจฺจํ, ธมฺมานํ ภูตการณาฯ

ตสฺมา โวหารกุสลสฺส, โลกนาถสฺส สตฺถุโน;

สมฺมุติํ โวหรนฺตสฺส, มุสาวาโท น ชายตี’’ติฯ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.57; อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.170; อิติวุ. อฏฺฐ. 24);

น หิ โลกสมฺมุติํ พุทฺธา ภควนฺโต วิชหนฺติ, โลกสมญฺญาย โลกนิรุตฺติยา โลกาภิลาเป ฐิตาเยว ธมฺมํ เทเสนฺติฯ อปิจ ‘‘หิโรตฺตปฺปทีปนตฺถํ, กมฺมสฺสกตาทีปนตฺถ’’นฺติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.57; อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.202; อิติวุ. อฏฺฐ. 24; กถา. อนุฏี. 1) เอวมาทีหิปิ อฏฺฐหิ การเณหิ ภควา ปุคฺคลกถํ กเถตี’’ติ เอวํ อธิปฺปายมชานนฺโตฯ อยมตฺโถ อุปริ อาวิ ภวิสฺสติฯ ทุคฺคหิตํ คณฺหาตีติ ‘‘ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ, ยถา ตเทวิทํ วิญฺญาณํ สนฺธาวติ สํสรติ อนญฺญ’’นฺติอาทินา (ม. นิ. 1.144) ทุคฺคหิตํ กตฺวา คณฺหาติ, วิปรีตํ คณฺหาตีติ วุตฺตํ โหติฯ ทุคฺคหิตนฺติ หิ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส กิริยายวิเสสนภาเวน นปุํสกลิงฺเคน นิทฺทิสิตพฺพตฺตาฯ อยญฺหิ ภาวนปุํสกปทสฺส ปกติ, ยทิทํ นปุํสกลิงฺเคน นิทฺทิสิตพฺพตฺตา, ภาวปฺปฏฺฐานตา, สกมฺมากมฺมกิริยานุโยคํ ปจฺจตฺโตปโยควจนตา จฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ทุคฺคหิตํ กตฺวา’’ติฯ ยนฺติ ทุคฺคหิตคาหํฯ มชฺฌิมนิกาเย มูลปณฺณาสเก มหาตณฺหาสงฺขยสุตฺเต (ม. นิ. 1.144) ตถาวาทีนํ สาธินามกํ เกวฏฺฏปุตฺตํ ภิกฺขุํ อารพฺภ ภควตา วุตฺตํฯ อตฺตนา ทุคฺคหิเตน ธมฺเมนาติ ปาฐเสโส, มิจฺฉาสภาเวนาติ อตฺโถฯ อถ วา ทุคฺคหณํ ทุคฺคหิตํ, อตฺตนาติ จ สามิอตฺเถ กรณวจนํ, วิภตฺติยนฺตปติรูปกํ วา อพฺยยปทํ, ตสฺมา อตฺตโน ทุคฺคหเณน วิปรีตคาเหนาติ อตฺโถฯ อพฺภาจิกฺขตีติ อพฺภกฺขานํ กโรติฯ อตฺตโน กุสลมูลานิ ขนนฺโต อตฺตานํ ขนติ นามฯ ตโตติ ทุคฺคหิตภาวเหตุโตฯ

ธมฺมจินฺตนฺติ ธมฺมสภาววิจารํฯ อติธาวนฺโตติ ฐาตพฺพมริยาทายํ อฏฺฐตฺวา ‘‘จิตฺตุปฺปาทมตฺเตนปิ ทานํ โหติ, สยเมว จิตฺตํ อตฺตโน อารมฺมณํ โหติ, สพฺพมฺปิ จิตฺตํ สภาวธมฺมารมฺมณเมว โหตี’’ติ จ เอวมาทินา อติกฺกมิตฺวา ปวตฺตยมาโนฯ จินฺเตตุมสกฺกุเณยฺยานิ , อนรหรูปานิ วา อจินฺเตยฺยานิ นาม, ตานิ ทสฺเสนฺโต ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อจินฺเตยฺยานีติ เตสํ สภาวทสฺสนํฯ น จินฺเตตพฺพานีติ ตตฺถ กตฺตพฺพกิจฺจทสฺสนํฯ ‘‘ยานี’’ติอาทิ ตสฺส เหตุทสฺสนํฯ ยานิ จินฺเตนฺโต อุมฺมาทสฺส จิตฺตกฺเขปสฺส, วิฆาตสฺส วิเหสสฺส จ ภาคี อสฺส, อจินฺเตยฺยานิ อิมานิ จตฺตาริ น จินฺเตตพฺพานิ, อิมานิ วา จตฺตาริ อจินฺเตยฺยานิ นาม น จินฺเตตพฺพานิ, ยานิ วา…เป.… อสฺส, ตสฺมา น จินฺเตตพฺพานิ อจินฺเตตพฺพภูตานิ อิมานิ จตฺตาริ อจินฺเตยฺยานิ นามาติ โยชนาฯ อิติ-สทฺเทน ปน –

‘‘กตมานิ จตฺตาริ? พุทฺธานํ ภิกฺขเว พุทฺธวิสโย อจินฺเตยฺโย น จินฺเตตพฺโพ, ยํ จินฺเตนฺโต อุมฺมาทสฺส วิฆาตสฺส ภาคี อสฺสฯ ฌายิสฺส ภิกฺขเว ฌานวิสโย อจินฺเตยฺโย…เป.… กมฺมวิปาโก ภิกฺขเว อจินฺเตยฺโย…เป.… โลกจินฺตา ภิกฺขเว อจินฺเตยฺยา…เป.… อิมานิ…เป.… อสฺสา’’ติ (อ. นิ. 4.77) –

จตุรงฺคุตฺตเร วุตฺตํ อจินฺเตยฺยสุตฺตํ อาทิํ กตฺวา สพฺพํ อจินฺเตยฺยภาวทีปกํ ปาฬิํ สงฺคณฺหาติฯ กามํ อจินฺเตยฺยานิ ฉ อสาธารณญาณาทีนิ, ตานิ ปน อนุสฺสรนฺตสฺส กุสลุปฺปตฺติเหตุภาวโต จินฺเตตพฺพานิ, อิมานิ ปน เอวํ น โหนฺติ อผลภาวโต, ตสฺมา น จินฺเตตพฺพานิฯ ‘‘ทุสฺสีลฺย…เป.… ปเภท’’นฺติ อิมินา วิปตฺติํ สรูปโต ทสฺเสติฯ ‘‘กถํ? ปิฏกวเสนา’’ติอาทิวจนสมฺพชฺฌเนน ปุพฺพาปรสมฺพนฺธํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ นานปฺปการโต’’ติอาทิมาหฯ ปุพฺพาปรสมฺพนฺธวิรหิตญฺหิ วจนํ พฺยากุลํฯ โสตูนญฺจ อตฺถวิญฺญาปกํ น โหติ, ปุพฺพาปรญฺญูนเมว จ ตถาวิจาริตวจนํ วิสโยฯ ยถาห –

‘‘ปุพฺพาปรญฺญู อตฺถญฺญู, นิรุตฺติปทโกวิโท;

สุคฺคหีตญฺจ คณฺหาติ, อตฺถญฺโจ’ ปปริกฺขตี’’ติฯ (เถรคา. 1031);

เตสนฺติ ปิฏกานํฯ เอตนฺติ พุทฺธวจนํฯ

สีลกฺขนฺธวคฺคมหาวคฺคปาถิกวคฺคสงฺขาเตหิ ตีหิ วคฺเคหิ สงฺคโห เอเตสนฺติ ติวคฺคสงฺคหานิฯ คาถาย ปน ยสฺส นิกายสฺส สุตฺตคณนโต จตุตฺติํเสว สุตฺตนฺตาฯ วคฺคสงฺคหวเสน ตโย วคฺคา อสฺส สงฺคหสฺสาติ ติวคฺโค สงฺคโหฯ ปฐโม เอส นิกาโย ทีฆนิกาโยติ อนุโลมิโก อปจฺจนีโก, อตฺถานุโลมนโต อตฺถานุโลมนามิโก วา, อนฺวตฺถนาโมติ อตฺโถฯ ตตฺถ ‘‘ติวคฺโค สงฺคโห’’ติ เอตํ ‘‘ยสฺสา’’ติ อนฺตริเกปิ สมาโสเยว โหติ, น วากฺยนฺติ ทฏฺฐพฺพํ ‘‘นวํ ปน ภิกฺขุนา จีวรลาเภนา’’ติ (ปาจิ. 368) เอตฺถ ‘‘นวํจีวรลาเภนา’’ติ ปทํ วิยฯ ตถา หิ อฏฺฐกถาจริยา วณฺณยนฺติ ‘‘อลพฺภีติ ลโภ, ลโภ เอว ลาโภฯ กิํ อลพฺภิ? จีวรํฯ กีทิสํ? นวํ, อิติ ‘นวจีวรลาเภนา’ติ วตฺตพฺเพ อนุนาสิกโลปํ อกตฺวา ‘นวํจีวรลาเภนา’ติ วุตฺตํ, ปฏิลทฺธนวจีวเรนาติ อตฺโถฯ มชฺเฌ ฐิตปททฺวเย ปนาติ นิปาโตฯ ภิกฺขุนาติ เยน ลทฺธํ, ตสฺส นิทสฺสน’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 368)ฯ อิธาปิ สทฺทโต, อตฺถโต จ วากฺเย ยุตฺติยาอภาวโต สมาโสเยว สมฺภวติฯ ‘‘ติวคฺโค’’ติ ปทญฺหิ ‘‘สงฺคโห’’ติ เอตฺถ ยทิ กรณํ, เอวํ สติ กรณวจนนฺตเมว สิยาฯ ยทิ จ ปททฺวยเมตํ ตุลฺยาธิกรณํ, ตถา จ สติ นปุํสกลิงฺคเมว สิยา ‘‘ติโลก’’นฺติอาทิปทํ วิยฯ ตถา ‘‘ติวคฺโค’’ติ เอตสฺส ‘‘สงฺคโห’’ติ ปทมนฺตเรน อญฺญตฺถาสมฺพนฺโธ น สมฺภวติ, ตตฺถ จ ตาทิเสน วากฺเยน สมฺพชฺฌนํ น ยุตฺตํ, ตสฺมา สมาเนปิ ปทนฺตรนฺตริเก สทฺทตฺถาวิโรธภาโวเยว สมาสตาการณนฺติ สมาโส เอว ยุตฺโตฯ ตโย วคฺคา อสฺส สงฺคหสฺสาติ หิ ติวคฺโคสงฺคโห อการสฺส โอการาเทสํ, โอการาคมํ วา กตฺวา ยถา ‘‘สตฺตาหปรินิพฺพุโต, อจิรปกฺกนฺโต, มาสชาโต’’ติอาทิ, อสฺส สงฺคหสฺสาติ จ สงฺคหิตสฺส อสฺส นิกายสฺสาติ อตฺโถฯ อปเร ปน ‘‘ตโย วคฺคา ยสฺสาติ กตฺวา ‘สงฺคโห’ติ ปเทน ตุลฺยาธิกรณเมว สมฺภวติ, สงฺคโหติ จ คณนาฯ ฏีกาจริเยหิ (สารตฺถ. ฏี. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) ปน ‘ตโย วคฺคา อสฺส สงฺคหสฺสา’ติ ปททฺวยสฺส ตุลฺยาธิกรณตาเยว ทสฺสิตา’’ติ วทนฺติ, ตทยุตฺตเมว สงฺขฺยาสงฺเขฺยยฺยานํ มิสฺสกตฺตา, อปากฏตฺตา จฯ

อตฺถานุโลมิกตฺตํ วิภาเวตุมาห ‘‘กสฺมา’’ติอาทิฯ

คุโณปจาเรน, ตทฺธิตวเสน วา ทีฆ-สทฺเทน ทีฆปฺปมาณานิ สุตฺตานิเยว คหิตานิ , นิกายสทฺโท จ รุฬฺหิวเสน สมูหนิวาสตฺเถสุ วตฺตตีติ ทสฺเสติ ‘‘ทีฆปฺปมาณาน’’นฺติอาทินาฯ สงฺเกตสิทฺธตฺตา วจนียวาจกานํ ปโยคโต ตทตฺเถสุ ตสฺส สงฺเกตสิทฺธตํ ญาเปนฺโต ‘‘นาห’’นฺติอาทิมาหฯ เอกนิกายมฺปีติ เอกสมูหมฺปิฯ เอวํ จิตฺตนฺติ เอวํ วิจิตฺตํฯ ยถยิทนฺติ ยถา อิเม ติรจฺฉานคตา ปาณาฯ โปณิกา, จิกฺขลฺลิกา จ ขตฺติยา, เตสํ นิวาโส ‘‘โปณิกนิกาโย จิกฺขลฺลิกนิกาโย’’ติ วุจฺจติฯ เอตฺถาติ นิกายสทฺทสฺส สมูหนิวาสานํ วาจกภาเวฯ สาธกานีติ อธิปฺเปตสฺสตฺถสฺส สาธนโต อุทาหรณานิ วุจฺจนฺติฯ ‘‘สมานีตานี’’ติ ปาฐเสเสน เจตสฺส สมฺพนฺโธ, สกฺขีนิ วา ยถาวุตฺตนเยน สาธกานิฯ ยญฺหิ นิทฺธาเรตฺวา อธิปฺเปตตฺถํ สาเธนฺติ , ตํ ‘‘สกฺขี’’ติ วทนฺติฯ ตถา หิ มโนรถปูรณิยํ วุตฺตํ ‘‘ปญฺจครุชาตกํ (ชา. 1.1.132) ปน สกฺขิภาวตฺถาย อาหริตฺวา กเถตพฺพ’’นฺติ (อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.5) สาสนโตติ สาสนปโยคโต, สาสเน วาฯ โลกโตติ โลกิยปโยคโต, โลเก วาฯ อิทํ ปน ปิฏกตฺตเย น วิชฺชติ, ตสฺมา เอวํ วุตฺตนฺติ วทนฺติฯ เอตฺถ จ ปฐมมุทาหรณํ สาสนโต สาธกวจนํ, ทุติยํ โลกโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

มูลปริยาย วคฺคาทิวเสน ปญฺจทสวคฺคสงฺคหานิฯ อฑฺเฒน ทุติยํ ทิยฑฺฒํ, ตเทว สตํ, เอกสตํ, ปญฺญาส จ สุตฺตานีติ วุตฺตํ โหติฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ นิกาเยฯ ปญฺจทสวคฺคปริคฺคโหติ ปญฺจทสหิ วคฺเคหิ ปริคฺคหิโต สงฺคหิโตฯ

สํยุชฺชนฺติ เอตฺถาติ สํยุตฺตํ, เกสํ สํยุตฺตํ? สุตฺตวคฺคานํฯ ยถา หิ พฺยญฺชนสมุทาเย ปทํ, ปทสมุทาเย จ วากฺยํ, วากฺยสมุทาเย สุตฺตํ, สุตฺตสมุทาเย วคฺโคติ สมญฺญา, เอวํ วคฺคสมุทาเย สํยุตฺตสมญฺญาฯ เทวตาย ปุจฺฉิเตน กถิตสุตฺตวคฺคาทีนํ สํยุตฺตตฺตา เทวตาสํยุตฺตาทิภาโว (สํ. นิ. 1.1), เตนาห ‘‘เทวตาสํยุตฺตาทิวเสนา’’ติอาทิฯ ‘‘สุตฺตนฺตานํ สหสฺสานิ สตฺต สุตฺตสตานิ จา’’ติ ปาเฐ สุตฺตนฺตานํ สตฺต สหสฺสานิ, สตฺต สุตฺตสตานิ จาติ โยเชตพฺพํฯ ‘‘สตฺต สุตฺตสหสฺสานิ, สตฺต สุตฺตสตานิ จา’’ติปิ ปาโฐฯ สํยุตฺตสงฺคโหติ สํยุตฺตนิกายสฺส สงฺคโห คณนาฯ

เอเกเกหิ องฺเคหิ อุปรูปริ อุตฺตโร อธิโก เอตฺถาติ องฺคุตฺตโรติ อาห ‘‘เอเกกองฺคาติเรกวเสนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ หิ เอเกกโต ปฏฺฐาย ยาว เอกาทส องฺคานิ กถิตานิฯ องฺคนฺติ จ ธมฺมโกฏฺฐาโสฯ

ปุพฺเพติ สุตฺตนฺตปิฏกนิทฺเทเสฯ วุตฺตเมว ปการนฺตเรน สงฺขิปิตฺวา อวิเสเสตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ฐเปตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘สกลํ วินยปิฏก’’นฺติอาทินา วุตฺตเมว หิ อิมินา ปการนฺตเรน สงฺขิปิตฺวา ทสฺเสติฯ อปิจ ยถาวุตฺตโต อวสิฏฺฐํ ยํ กิญฺจิ ภควตา ทินฺนนเย ฐตฺวา เทสิตํ, ภควตา จ อนุโมทิตํ เนตฺติเปฏโกปเทสาทิกํ, ตํ สพฺพมฺปิ เอตฺเถว ปริยาปนฺนนฺติ อนวเสสปริยาทานวเสน ทสฺเสตุํ เอวํ วุตฺตนฺติปิ ทฏฺฐพฺพํฯ สิทฺเธปิ หิ สติ อารมฺโภ อตฺถนฺตรวิญฺญาปนาย วา โหติ, นิยมาย วาติฯ เอตฺถ จ ยถา ‘‘ทีฆปฺปมาณาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, เอวํ ‘‘ขุทฺทกปฺปมาณาน’’นฺติอาทิมวตฺวา สรูปสฺเสว กถนํ วินยาภิธมฺมาทีนํ ทีฆปฺปมาณานมฺปิ ตทนฺโตคธตายาติ ทฏฺฐพฺพํ, เตน จ วิญฺญายติ ‘‘น สพฺพตฺถ ขุทฺทกปริยาปนฺเนสุ ตสฺส อนฺวตฺถสมญฺญตา, ทีฆนิกายาทิสภาววิปรีตภาวสามญฺเญน ปน กตฺถจิ ตพฺโพหารตา’’ติฯ ตทญฺญนฺติ เตหิ จตูหิ นิกาเยหิ อญฺญํ, อวเสสนฺติ อตฺโถฯ

นวปฺปเภทนฺติ เอตฺถ กถํ ปเนตํ นวปฺปเภทํ โหติฯ ตถา หิ นวหิ องฺเคหิ ววตฺถิเตหิ อญฺญมญฺญสงฺกรรหิเตหิ ภวิตพฺพํ, ตถา จ สติ อสุตฺตสภาวาเนว เคยฺยงฺคาทีนิ สิยุํ, อถ สุตฺตสภาวาเนว เคยฺยงฺคาทีนิ, เอวํ สติ สุตฺตนฺติ วิสุํ สุตฺตงฺคเมว น สิยา, เอวํ สนฺเต อฏฺฐงฺคํ สาสนนฺติ อาปชฺชติฯ อปิจ ‘‘สคาถกํ สุตฺตํ เคยฺยํ, นิคฺคาถกํ สุตฺตํ เวยฺยากรณ’’นฺติ (ที. นิ. อฏฺฐ., ปารา. อฏฺฐ. ปฐมมหาสงฺคีติกถา) อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ สุตฺตญฺจ นาม สคาถกํ วา สิยา, นิคฺคาถกํ วา, ตสฺมา องฺคทฺวเยเนว ตทุภยํ สงฺคหิตนฺติ ตทุภยวินิมุตฺตํ สุตฺตํ อุทานาทิวิเสสสญฺญารหิตํ นตฺถิ, ยํ สุตฺตงฺคํ สิยา, อถาปิ กถญฺจิ วิสุํ สุตฺตงฺคํ สิยา, มงฺคลสุตฺตาทีนํ (ขุ. ปา. 1; สุ. นิ. 261) สุตฺตงฺคสงฺคโห น สิยา คาถาภาวโต ธมฺมปทาทีนํ วิยฯ เคยฺยงฺคสงฺคโห วา สิยา สคาถกตฺตา สคาถาวคฺคสฺส วิยฯ ตถา อุภโตวิภงฺคาทีสุ สคาถกปฺปเทสานนฺติ? วุจฺจเต –

สุตฺตนฺติ สามญฺญวิธิ, วิเสสวิธโย ปเร;

สนิมิตฺตา นิรุฬฺหตฺตา, สหตาญฺเญน นาญฺญโตฯ (ที. นิ. ฏี. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถา);

ยถาวุตฺตสฺส โทสสฺส, นตฺถิ เอตฺถาวคาหณํ;

ตสฺมา อสงฺกรํเยว, นวงฺคํ สตฺถุสาสนํฯ (สารตฺถ. ฏี. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถา);

สพฺพสฺสาปิ หิ พุทฺธวจนสฺส สุตฺตนฺติ อยํ สามญฺญวิธิฯ ตถา หิ ‘‘เอตฺตกํ ตสฺส ภควโต สุตฺตาคตํ สุตฺตปริยาปนฺนํ, (ปาจิ. อฏฺฐ. 655, 1242) สาวตฺถิยา สุตฺตวิภงฺเค, (จูฬว. 456) สกวาเท ปญฺจ สุตฺตสตานี’’ติอาทิ (ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา) วจนโต วินยาภิธมฺมปริยตฺติ วิเสเสสุปิ สุตฺตโวหาโร ทิสฺสติฯ เตเนว จ อายสฺมา มหากจฺจายโน เนตฺติยํ อาห ‘‘นววิธสุตฺตนฺตปริเยฏฺฐี’’ติ (เนตฺติ. สงฺคหวารวณฺณนา) ตตฺถ หิ สุตฺตาทิวเสน นวงฺคสฺส สาสนสฺส ปริเยฏฺฐิ ปริเยสนา อตฺถวิจารณา ‘‘นววิธ สุตฺตนฺตปริเยฏฺฐี’’ติ วุตฺตาฯ ตเทกเทเสสุ ปน ปเร เคยฺยาทโย สนิมิตฺตา วิเสสวิธโย เตน เตน นิมิตฺเตน ปติฏฺฐิตาฯ ตถา หิ เคยฺยสฺส สคาถกตฺตํ ตพฺภาวนิมิตฺตํฯ โลเกปิ หิ สสิโลกํ สคาถกํ จุณฺณิยคนฺถํ ‘‘เคยฺย’’นฺติ วทนฺติ, คาถาวิรเห ปน สติ ปุจฺฉํ กตฺวา วิสฺสชฺชนภาโว เวยฺยากรณสฺส ตพฺภาวนิมิตฺตํฯ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนญฺหิ ‘‘พฺยากรณ’’นฺติ วุจฺจติ, พฺยากรณเมว เวยฺยากรณํฯ เอวํ สนฺเต สคาถกาทีนมฺปิ ปุจฺฉํ กตฺวา วิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺตานํ เวยฺยากรณภาโว อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ เคยฺยาทิสญฺญานํ อโนกาสภาวโตฯ สโอกาสวิธิโต หิ อโนกาสวิธิ พลวาฯ อปิจ ‘‘คาถาวิรเห สตี’’ติ วิเสสิตตฺตาฯ ยถาธิปฺเปตสฺส หิ อตฺถสฺส อนธิปฺเปตโต พฺยวจฺเฉทกํ วิเสสนํฯ ตถา หิ ธมฺมปทาทีสุ เกวลคาถาพนฺเธสุ, สคาถกตฺเตปิ โสมนสฺสญาณมยิกคาถาปฏิสญฺญุตฺเตสุ, ‘‘วุตฺตํ เหต’’นฺติอาทิวจน สมฺพนฺเธสุ, อพฺภุตธมฺมปฏิสํยุตฺเตสุ จ สุตฺตวิเสเสสุ ยถากฺกมํ คาถาอุทานอิติวุตฺตก อพฺภุตธมฺมสญฺญา ปติฏฺฐิตาฯ

เอตฺถ หิ สติปิ สญฺญานฺตรนิมิตฺตโยเค อโนกาสสญฺญานํ พลวภาเวเนว คาถาทิสญฺญา ปติฏฺฐิตา, ตถา สติปิ คาถาพนฺธภาเว ภควโต อตีตาสุ ชาตีสุ จริยานุภาวปฺปกาสเกสุ ชาตกสญฺญา ปติฏฺฐิตา, สติปิ ปญฺหาวิสฺสชฺชนภาเว , สคาถกตฺเต จ เกสุจิ สุตฺตนฺเตสุ เวทสฺส ลภาปนโต เวทลฺลสญฺญา ปติฏฺฐิตา, เอวํ เตน เตน สคาถกตฺตาทินา นิมิตฺเตน เตสุ เตสุ สุตฺตวิเสเสสุ เคยฺยาทิสญฺญา ปติฏฺฐิตาติ วิเสสวิธโย สุตฺตงฺคโต ปเร เคยฺยาทโย, ยํ ปเนตฺถ เคยฺยงฺคาทินิมิตฺตรหิตํ, ตํ สุตฺตงฺคเมว วิเสสสญฺญาปริหาเรน สามญฺญสญฺญาย ปวตฺตนโตฯ นนุ จ เอวํ สนฺเตปิ สคาถกํ สุตฺตํ เคยฺยํ, นิคฺคาถกํ สุตฺตํ เวยฺยากรณนฺติ ตทุภยวินิมุตฺตสฺส สุตฺตสฺส อภาวโต วิสุํ สุตฺตงฺคเมว น สิยาติ โจทนา ตทวตฺถา เอวาติ? น ตทวตฺถา โสธิตตฺตาฯ โสธิตญฺหิ ปุพฺเพ คาถาวิรเห สติ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนภาโว เวยฺยากรณสฺส ตพฺภาวนิมิตฺตนฺติฯ

ยญฺจ วุตฺตํ ‘‘คาถาภาวโต มงฺคลสุตฺตาทีนํ (ขุ. ปา. 1; สุ. นิ. 261) สุตฺตงฺคสงฺคโห น สิยา’’ติ, ตมฺปิ น, นิรุฬฺหตฺตาฯ นิรุฬฺโห หิ มงฺคลสุตฺตาทีนํ สุตฺตภาโวฯ น หิ ตานิ ธมฺมปทพุทฺธวํสาทโย วิย คาถาภาเวน สญฺญิตานิ, อถ โข สุตฺตภาเวเนวฯ เตเนว หิ อกถายํ ‘‘สุตฺตนามก’’นฺติ นามคฺคหณํ กตํฯ ยญฺจ ปน วุตฺตํ ‘‘สคาถกตฺตา เคยฺยงฺคสงฺคโห วา สิยา’’ติ, ตมฺปิ นตฺถิฯ กสฺมาติ เจ? ยสฺมา สหตาญฺเญน, ตสฺมาฯ สหภาโว หิ นาม อตฺตโต อญฺเญน โหติฯ สห คาถาหีติ จ สคาถกํ, น จ มงฺคลสุตฺตาทีสุ คาถาวินิมุตฺโต โกจิ สุตฺตปเทโส อตฺถิ, โย ‘‘สห คาถาหี’’ติ วุจฺเจยฺย, นนุ จ คาถาสมุทาโย ตเทกเทสาหิ คาถาหิ อญฺโญ โหติ, ยสฺส วเสน ‘‘สห คาถาหี’’ติ สกฺกา วตฺตุนฺติ? ตํ นฯ น หิ อวยววินิมุตฺโต สมุทาโย นาม โกจิ อตฺถิ, โย ตเทกเทเสหิ สห ภเวยฺยฯ กตฺถจิ ปน ‘‘ทีฆสุตฺตงฺกิตสฺสา’’ติอาทีสุ สมุทาเยกเทสานํ วิภาควจนํ โวหารมตฺตํ ปติ ปริยายวจนเมว, อยญฺจ นิปฺปริยาเยน ปเภทวิภาคทสฺสนกถาติ ฯ ยมฺปิ วุตฺตํ ‘‘อุภโตวิภงฺคาทีสุ สคาถกปฺปเทสานํ เคยฺยงฺคสงฺคโห สิยา’’ติ, ตมฺปิ น, อญฺญโตฯ อญฺญาเยว หิ ตา คาถา ชาตกาทิปริยาปนฺนตฺตาฯ ตาทิสาเยว หิ การณานุรูเปน ตตฺถ เทสิตา, อโต น ตาหิ อุภโตวิภงฺคาทีนํ เคยฺยงฺคภาโวติฯ เอวํ สุตฺตาทินวงฺคานํ อญฺญมญฺญสงฺกราภาโว เวทิตพฺโพติฯ

อิทานิ เอตานิ นวงฺคานิ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาหฯ นิทฺเทโส นาม สุตฺตนิปาเต –

‘‘กามํ กามยมานสฺส, ตสฺส เจ ตํ สมิชฺฌติ;

อทฺธา ปีติมโน โหติ, ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉตี’’ติอาทินาฯ (สุ. นิ. 772); –

อาคตสฺส อฏฺฐกวคฺคสฺส;

‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก, (อิจฺจายสฺมา อชิโต);

เกนสฺสุ น ปกาสติ;

กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสิ,

กิํสุ ตสฺส มหพฺภย’’นฺติอาทินาฯ (สุ. นิ. 1038); –

อาคตสฺส ปารายนวคฺคสฺส;

‘‘สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ,

อวิเหฐยํ อญฺญตรมฺปิ เตสํ;

น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต สหายํ,

เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติอาทินาฯ (สุ. นิ. 35); –

อาคตสฺส ขคฺควิสาณสุตฺตสฺส จ อตฺถวิภาควเสน สตฺถุกปฺเปน อายสฺมตา ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถเรน กโต นิทฺเทโส, โย ‘‘มหานิทฺเทโส, จูฬนิทฺเทโส’’ติ วุจฺจติฯ เอวมิธ นิทฺเทสสฺส สุตฺตงฺคสงฺคโห ภทนฺตพุทฺธโธสาจริเยน ทสฺสิโต, ตถา อญฺญตฺถาปิ วินยฏฺฐกถาทีสุ , อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรนาปิ เนตฺติปฺปกรณฏฺฐกถายํฯ อปเร ปน นิทฺเทสสฺส คาถาเวยฺยากรณงฺเคสุ ทฺวีสุ สงฺคหํ วทนฺติฯ วุตฺตญฺเหตํ นิทฺเทสฏฺฐกถายํ อุปเสนตฺเถเรน –

‘‘โส ปเนส วินยปิฏกํ…เป.… อภิธมฺมปิฏกนฺติ ตีสุ ปิฏเกสุ สุตฺตนฺตปิฏกปริยาปนฺโน, ทีฆนิกาโย…เป.… ขุทฺทกนิกาโยติ ปญฺจสุ นิกาเยสุ ขุทฺทกมหานิกายปริยาปนฺโน, สุตฺตํ…เป.… เวทลฺลนฺติ นวสุ สตฺถุสาสนงฺเคสุ ยถาสมฺภวํ คาถงฺคเวยฺยากรณงฺคทฺวยสงฺคหิโต’’ติ (มหานิ. อฏฺฐ. คนฺถารมฺภกถา)ฯ

เอตฺถ ตาว กตฺถจิ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนสพฺภาวโต นิทฺเทเสกเทสสฺส เวยฺยากรณงฺคสงฺคโห ยุชฺชตุ, อคาถาภาวโต คาถงฺคสงฺคโห กถํ ยุชฺเชยฺยาติ วีมํสิตพฺพเมตํฯ ธมฺมาปทาทีนํ วิย หิ เกวลํ คาถาพนฺธภาโว คาถงฺคสฺส ตพฺภาวนิมิตฺตํฯ ธมฺมปทาทีสุ หิ เกวลํ คาถาพนฺเธสุ คาถาสมญฺญา ปติฏฺฐิตา, นิทฺเทเส จ น โกจิ เกวโล คาถาพนฺทปฺปเทโส อุปลพฺภติฯ สมฺมาสมฺพุทฺเธน ภาสิตานํเยว หิ อฏฺฐกวคฺคาทิสงฺคหิตานํ คาถานํ นิทฺเทสมตฺตํ ธมฺมเสนาปตินา กตํฯ อตฺถวิภชนตฺถํ อานีตาปิ หิ ตา อฏฺฐกวคฺคาทิสงฺคหิตา นิทฺทิสิตพฺพา มูลคาถาโย สุตฺตนิปาตปริยาปนฺนตฺตา อญฺญาเยวาติ น นิทฺเทสสงฺขฺยํ คจฺฉนฺติ อุภโตวิภงฺคาทีสุ อาคตาปิ ตํ โวหารมลภมานา ชาตกาทิปริยาปนฺนา คาถาโย วิย, ตสฺมา การณนฺตรเมตฺถ คเวสิตพฺพํ, ยุตฺตตรํ วา คเหตพฺพํฯ

นาลกสุตฺตํ นาม ธมฺมจกฺกปฺปวตฺติต ทิวสโต สตฺตเม ทิวเส นาลกตฺเถรสฺส ‘‘โมเนยฺยํ เต อุปญฺญิสฺส’’นฺติอาทินา (สุ. นิ. 706) ภควตา ภาสิตํ โมเนยฺย ปฏิปทาปริทีปกํ สุตฺตํฯ ตุวฏฺฏกสุตฺตํ นาม มหาสมยสุตฺตนฺตเทสนาย สนฺนิปติเตสุ เทเวสุ ‘‘กา นุ โข อรหตฺตปฺปตฺติยา ปฏิปตฺตี’’ติ อุปฺปนฺนจิตฺตานํ เอกจฺจานํ เทวตานํ ตมตฺถํ ปกาเสตุํ นิมฺมิตพุทฺเธน อตฺตานํ ปุจฺฉาเปตฺวา ‘‘มูลํ ปปญฺจสงฺขายา’’ติอาทินา (สุ. นิ. 922) ภควตา ภาสิตํ สุตฺตํฯ เอวมิธ สุตฺตนิปาเต อาคตานํ มงฺคลสุตฺตาทีนํ สุตฺตงฺคสงฺคโห ทสฺสิโต, ตตฺเถว อาคตานํ อสุตฺตนามิกานํ สุทฺธิกคาถานํ คาถงฺคสงฺคหญฺจ ทสฺสยิสฺสติ, เอวํ สติ สุตฺตนิปาตฏฺฐกถารมฺเภ –

‘‘คาถาสตสมากิณฺโณ, เคยฺยพฺยากรณงฺกิโต;

กสฺมา สุตฺตนิปาโตติ, สงฺขเมส คโตติ เจ’’ติฯ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.คนฺถารมฺภกถา); –

สกลสฺสาปิ สุตฺตนิปาตสฺส เคยฺยเวยฺยากรณงฺคสงฺคโห กสฺมา โจทิโตติ? นายํ วิโรโธฯ

เกวลญฺหิ ตตฺถ โจทเกน สคาถกตฺตํ, กตฺถจิ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนตฺตญฺจ คเหตฺวา โจทนามตฺตํ กตํ, อญฺญถา สุตฺตนิปาเต นิคฺคาถกสฺส สุตฺตสฺเสว อภาวโต เวยฺยากรณงฺคสงฺคโห น โจเทตพฺโพ สิยา, ตสฺมา โจทกสฺส วจนเมตํ อปฺปมาณนฺติ อิธ, อญฺญาสุ จ วินยฏฺฐกถาทีสุ วุตฺตนเยเนว ตสฺส สุตฺตงฺคคาถงฺคสงฺคโห ทสฺสิโตติฯ สุตฺตนฺติ จุณฺณิยสุตฺตํฯ วิเสเสนาติ ราสิภาเวน ฐิตํ สนฺธายาหฯ สคาถาวคฺโค เคยฺยนฺติ สมฺพนฺโธฯ

‘‘อฏฺฐหิ องฺเคหิ อสงฺคหิตํ นาม ปฏิสมฺภิทาที’’ติ ตีสุปิ กิร คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ อปเร ปน ปฏิสมฺภิทามคฺคสฺส เคยฺยเวยฺยากรณงฺคทฺวยสงฺคหํ วทนฺติฯ วุตฺตญฺเหตํ ตทฏฺฐกถายํ ‘‘นวสุ สตฺถุสาสนงฺเคสุ ยถาสมฺภวํ เคยฺยเวยฺยากรณงฺคทฺวยสงฺคหิต’’นฺติ (ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 1.คนฺถารมฺภกถา), เอตฺถาปิ เคยฺยงฺคสงฺคหิตภาโว วุตฺตนเยน วีมํสิตพฺโพฯ โน สุตฺตนามิกาติ อสุตฺตนามิกา สงฺคีติกาเล สุตฺตสมญฺญาย อปญฺญาตาฯ ‘‘สุทฺธิกคาถา นาม วตฺถุคาถา’’ติ ตีสุปิ กิร คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํ, วตฺถุคาถาติ จ ปารายนวคฺคสฺส นิทานมาโรเปนฺเตน อายสฺมตา อานนฺทตฺเถเรน สงฺคีติกาเล วุตฺตา ฉปฺปญฺญาส คาถาโย, นาลกสุตฺตสฺส นิทานมาโรเปนฺเตน เตเนว ตทา วุตฺตา วีสติมตฺตา คาถาโย จ วุจฺจนฺติฯ สุตฺตนิปาตฏฺฐกถายํ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 2.685) ปน ‘‘ปรินิพฺพุเต ภควติ สงฺคีติํ กโรนฺเตนายสฺมตา มหากสฺสเปน ตเมว โมเนยฺยปฏิปทํ ปุฏฺโฐ อายสฺมา อานนฺโท เยน, ยทา จ สมาทปิโต นาลกตฺเถโร ภควนฺตํ ปุจฺฉิ, ตํ สพฺพํ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตุกาโม ‘อานนฺทชาเต’ติอาทิกา (สุ. นิ. 684) วีสติ วตฺถุคาถาโย วตฺวา วิสฺสชฺเชสิ, ตํ สพฺพมฺปิ ‘นาลกสุตฺต’’นฺติ วุจฺจตี’’ติ อาคตตฺตา นาลกสุตฺตสฺส วตฺถุคาถาโย นาลกสุตฺตคฺคหเณเนว คหิตาติ ปารายนวคฺคสฺส วตฺถุคาถาโย อิธ สุทฺธิกคาถาติ คเหตพฺพํฯ ตตฺเถว จ ปารายนวคฺเค อชิตมาณวกาทีนํ โสฬสนฺนํ พฺราหฺมณานํ ปุจฺฉาคาถา, ภควโต วิสฺสชฺชนคาถา จ ปาฬิยํ สุตฺตนาเมน อวตฺวา ‘อชิตมาณวกปุจฺฉา, ติสฺสเมตฺเตยฺยมาณวกปุจฺฉา’’ติอาทินา (สุ. นิ. 1038) อาคตตฺตา, จุณฺณิยคนฺเถ หิ อสมฺมิสฺสตฺตา จ ‘‘โน สุตฺตนามิกา สุทฺธิกคาถา นามา’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ

‘‘โสมนสฺสญาณมยิกคาถาปฏิสํยุตฺตา’’ติ เอเตน อุทานฏฺเฐน อุทานนฺติ อนฺวตฺถสญฺญตํ ทสฺเสติ (อุทา. อฏฺฐ. คนฺถารมฺภกถา) กิมิทํ อุทานํ นาม? ปีติเวคสมุฏฺฐาปิโต อุทาหาโรฯ ยถา หิ ยํ เตลาทิ มินิตพฺพวตฺถุ มานํ คเหตุํ น สกฺโกติ, วิสฺสนฺทิตฺวา คจฺฉติ, ตํ ‘‘อวเสสโก’’ติ วุจฺจติฯ

ยญฺจ ชลํ ตฬากํ คเหตุํ น สกฺโกติ, อชฺโฌตฺถริตฺวา คจฺฉติ, ตํ ‘‘มโหโฆ’ติ วุจฺจติ, เอวเมว ยํ ปีติเวคสมุฏฺฐาปิตํ วิตกฺกวิปฺผารํ อนฺโตหทยํ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกติ, โส อธิโก หุตฺวา อนฺโต อสณฺฐหิตฺวา พหิ วจีทฺวาเรน นิกฺขนฺโต ปฏิคฺคาหกนิรเปกฺโข อุทาหารวิเสโส ‘‘อุทาน’’นฺติ วุจฺจติ (อุทา. อฏฺฐ. คนฺถารมฺภกถา) ‘‘อุท โมเท กีฬายญฺจา’’ติ หิ อกฺขรจินฺตกา วทนฺติ, อิทญฺจ เยภุยฺเยน วุตฺตํ ธมฺมสํเวควเสน อุทิตสฺสาปิ ‘‘สเจ ภายถ ทุกฺขสฺสา’’ติอาทิอุทานสฺส (อุทา. 44) อุทานปาฬิยํ อาคตตฺตา, ตถา‘‘คาถาปฏิสํยุตฺตา’’ติ อิทมฺปิ เยภุยฺเยเนว ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว, ตทายตนํ, ยตฺถ เนว ปถวี, น อาโป’’ติอาทิกสฺส (อุทา. 71) จุณฺณิยวากฺยวเสน อุทิตสฺสาปิ ตตฺถ อาคตตฺตาฯ นนุ จ อุทานํ นาม ปีติโสมนสฺสสมุฏฺฏาปิโต, ธมฺมสํเวคสมุฏฺฐาปิโต วา ธมฺมปฏิคฺคาหกนิรเปกฺโข คาถาพนฺธวเสน, จุณฺณิยวากฺยวเสน จ ปวตฺโต อุทาหาโร, ตถา เจว สพฺพตฺถ อาคตํ, อิธ กสฺมา ‘‘ภิกฺขเว’’ติ อามนฺตนํ วุตฺตนฺติ? เตสํ ภิกฺขูนํ สญฺญาปนตฺถํ เอว, น ปฏิคฺคาหกกรณตฺถํฯ นิพฺพานปฏิสํยุตฺตญฺหิ ภควา ธมฺมํ เทเสตฺวา นิพฺพานคุณานุสฺสรเณน อุปฺปนฺนปีติโสมนสฺเสน อุทานํ อุทาเนนฺโต ‘‘อยํ นิพฺพานธมฺโม กถมปจฺจโย อุปลพฺภตี’’ติ เตสํ ภิกฺขูนํ เจโตปริวิตกฺกมญฺญาย เตสํ ตมตฺถํ ญาเปตุกาเมน ‘‘ตทายตน’’นฺติ วุตฺตํ, น ปน เอกนฺตโต เต ปฏิคฺคาหเก กตฺวาติ เวทิตพฺพนฺติฯ

ตยิทํ สพฺพญฺญุพุทฺธภาสิตํ ปจฺเจกพุทฺธภาสิตํ สาวกภาสิตนฺติ ติพฺพิธํ โหติฯ ตตฺถ ปจฺเจกพุทฺธภาสิตํ –

‘‘สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ,

อวิเหฐยํ อญฺญตรมฺปิ เตส’’นฺติฯ อาทินา (สุ. นิ. 35) –

ขคฺควิสาณสุตฺเต อาคตํฯ สาวกภาสิตมฺปิ –

‘‘สพฺโพ ราโค ปหีโน เม,

สพฺโพ โทโส สมูหโต;

สพฺโพ เม วิหโต โมโห,

สีติภูโตสฺมิ นิพฺพุโต’’ติฯ อาทินา (เถรคา. 79) –

เถรคาถาสุ ,

‘‘กาเยน สํวุตา อาสิํ, วาจาย อุท เจตสา;

สมูลํ ตณฺหมพฺพุยฺห, สีติภูตามฺหิ นิพฺพุตา’’ติฯ (เถรีคา. 15); –

เถรีคาถาสุ จ อาคตํฯ อญฺญานิปิ สกฺกาทีหิ เทเวหิ ภาสิตานิ ‘‘อโห ทานํ ปรมทานํ, กสฺสเป สุปฺปติฏฺฐิต’’นฺติอาทีนิ (อุทา. 27)ฯ โสณทณฺฑพฺราหฺมณาทีหิ มนุสฺเสหิ จ ภาสิตานิ ‘‘นโม ตสฺส ภควโต’’ติอาทีนิ (ที. นิ. 2.371; ม. นิ. 1.290; 2.290, 357; สํ. นิ. 1187; 2.38; อ. นิ. 5.194) ติสฺโส สงฺคีติโย อารุฬฺหานิ อุทานานิ สนฺติ เอว, ตานิ สพฺพานิปิ อิธ น อธิปฺเปตานิฯ ยํ ปน สมฺมาสมฺพุทฺเธน สามํ อาหจฺจภาสิตํ ชินวจนภูตํ, ตเทว ธมฺมสงฺคาหเกหิ ‘‘อุทาน’’นฺติ สงฺคีตํ, ตเทว จ สนฺธาย ภควตา ปริยตฺติธมฺมํ นวธา วิภชิตฺวา อุทฺทิสนฺเตน ‘‘อุทาน’’นฺติ วุตฺตํฯ

ยา ปน ‘‘อเนกชาติสํสาร’’นฺติอาทิกา (ธ. ป. 153) คาถา ภควตา โพธิมูเล อุทานวเสน ปวตฺติตา, อเนกสตสหสฺสานํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ อุทานภูตา จ, ตา อปรภาเค ธมฺมภณฺฑาคาริกสฺส ภควตา เทสิตตฺตา ธมฺมสงฺคาหเกหิ อุทานปาฬิยํ สงฺคหํ อนาโรเปตฺวา ธมฺมปเท สงฺคหิตา, ยญฺจ ‘‘อญฺญาสิ วต โภ โกณฺฑญฺโญ อญฺญาสิ วต โภ โกณฺฑญฺโญ’’ติ (สํ. นิ. 5.1081; มหาว. 17; ปฏิ. ม. 2.30) อุทานวจนํ ทสสหสฺสิโลกธาตุยา เทวมนุสฺสานํ ปเวทนสมตฺถนิคฺโฆสวิปฺผารํ ภควตา ภาสิตํ, ตทปิ ปฐมโพธิยํ สพฺเพสํ เอว ภิกฺขูนํ สมฺมาปฏิปตฺติปจฺจเวกฺขณเหตุกํ ‘‘อาราธยิํสุ วต มํ ภิกฺขู เอกํ สมย’’นฺติอาทิวจนํ (ม. นิ. 1.225) วิย ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตนฺตเทสนาปริโยสาเน อตฺตนาปิ อธิคตธมฺเมกเทสสฺส ยถาเทสิตสฺส อริยมคฺคสฺส สพฺพปฐมํ สาวเกสุ เถเรน อธิคตตฺตา อตฺตโน ปริสฺสมสฺส สผลภาวปจฺจเวกฺขณเหตุตํ ปีติโสมนสฺสชนิตํ อุทาหารมตฺตํ, น ปน ‘‘ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา’’ติอาทิวจนํ วิย (มหาว. 1; อุทา. 1) ปวตฺติยา, นิวตฺติยา วา ปกาสนนฺติ ธมฺมสงฺคาหเกหิ อุทานปาฬิยํ น สงฺคีตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อุทานปาฬิยํ ปน อฏฺฐสุ วคฺเคสุ ทส ทส กตฺวา อสีติเยว สุตฺตนฺตา สงฺคีตาฯ ตถา หิ ตทฏฺฐกถายํ วุตฺตํ –

‘‘อสีติเยว สุตฺตนฺตา, วคฺคา อฏฺฐ สมาสโต’’ติฯ (อุทา. อฏฺฐ. คนฺถารมฺภกถา)ฯ

อิธ ปน ‘‘ทฺเวอสีติ สุตฺตนฺตา’’ติ วุตฺตํ, ตํ อุทานปาฬิยา น สเมติ, ตสฺมา ‘‘อสีติ สุตฺตนฺตา’’ติ ปาเฐน ภวิตพฺพํฯ อปิจ น เกวลํ อิเธว, อถ โข อญฺญาสุปิ (วิ. อฏฺฐ. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถา) วินยาภิธมฺมฏฺฐกถาสุ (ธ. สํ. นิทานกถา) ตถาเยว วุตฺตตฺตา ‘‘อปฺปกํ ปน อูนมธิกํ วา คณนูปคํ น โหตี’’ติ ปริยาเยน อเนกํเสน วุตฺตํ สิยาฯ ยถา วา ตถา วา อนุมาเนน คณนเมว หิ ตตฺถ ตตฺถ อูนาธิกสงฺขฺยา, อิตรถา ตาเยว น สิยุนฺติปิ วทนฺติ, ปจฺฉา ปมาทเลขวจนํ วา เอตํฯ

วุตฺตญฺเหตํ ภควตาติอาทินยปฺปวตฺตาติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ‘‘วุตฺตญฺเหตํ ภควตา, วุตฺตมรหตาติ เม สุตํฯ เอกธมฺมํ ภิกฺขเว, ปชหถ, อหํ โว ปาฏิโภโค อนาคามิตายฯ กตมํ เอกธมฺมํ? โลภํ ภิกฺขเว, เอกธมฺมํ ปชหถ, อหํ โว ปาฏิโภโค อนาคามิตายา’’ติ (อิติวุ. 1) เอวมาทินา เอกทุกติกจตุกฺกนิปาตวเสน วุตฺตํ ทฺวาทสุตฺตรสตสุตฺตสมูหํ สงฺคณฺหาติฯ ตถา หิ อิติวุตฺตกปาฬิยเมว อุทานคาถาหิ ทฺวาทสุตฺตรสตสุตฺตานิ คเณตฺวา สงฺคีตานิ, ตทฏฺฐกถายมฺปิ (อิติวุ. อฏฺฐ. นิทานวณฺณนา) ตถาเยว วุตฺตํฯ ตสฺมา ‘‘ทฺวาทสุตฺตรสตสุตฺตนฺตา’’ อิจฺเจว ปาเฐน ภวิตพฺพํ, ยถาวุตฺตนเยน วา อเนกํสโต วุตฺตนฺติปิ วตฺตุํ สกฺกา, ตถาปิ อีทิเส ฐาเน ปมาณํ ทสฺเสนฺเตน ยาถาวโตว นิยเมตฺวา ทสฺเสตพฺพนฺติ ‘‘ทสุตฺตรสตสุตฺตนฺตา’’ติ อิทํ ปจฺฉา ปมาทเลขเมวาติ คเหตพฺพนฺติ วทนฺติฯ อิติ เอวํ ภควตา วุตฺตํ อิติวุตฺตํฯ อิติวุตฺตนฺติ สงฺคีตํ อิติวุตฺตกํฯ รุฬฺหินามํ วา เอตํ ยถา ‘‘เยวาปนกํ, นตุมฺหากวคฺโค’’ติ, วุตฺตญฺเหตํ ภควตา, วุตฺตมรหตาติ เม สุตนฺติ นิทานวจเนน สงฺคีตํ ยถาวุตฺตสุตฺตสมูหํฯ

ชาตํ ภูตํ ปุราวุตฺถํ ภควโต ปุพฺพจริตํ กายติ กเถติ ปกาเสติ เอเตนาติ ชาตกํ, ตํ ปน อิมานีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อปณฺณกชาตกาทีนี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘ปญฺญาสาธิกานิ ปญฺจชาตกสตานี’’ติ อิทํ อปฺปกํ ปน อูนมธิกํ วา คณนูปคํ น โหตีติ กตฺวา อเนกํเสน, โวหารสุขตามตฺเตน จ วุตฺตํฯ เอกํสโต หิ สตฺตจตฺตาลีสาธิกานิเยว ยถาวุตฺตคณนโต ตีหิ อูนตฺตาฯ ตถา หิ เอกนิปาเต ปญฺญาสสตํ, ทุกนิปาเต สตํ, ติกนิปาเต ปญฺญาส, ตถา จตุกฺกนิปาเต, ปญฺจกนิปาเต ปญฺจวีส, ฉกฺกนิปาเต วีส, สตฺตนิปาเต เอกวีส, อฏฺฐนิปาเต ทส, นวนิปาเต ทฺวาทส, ทสนิปาเต โสฬส, เอกาทสนิปาเต นว, ทฺวาทสนิปาเต ทส, ตถา เตรสนิปาเต, ปกิณฺณกนิปาเต เตรส, วีสตินิปาเต จุทฺทส, ติํสนิปาเต ทส, จตฺตาลีสนิปาเต ปญฺจ, ปณฺณาสนิปาเต ตีณิ, สฏฺฐินิปาเต ทฺเว, ตถา สตฺตตินิปาเต, อสีตินิปาเต ปญฺจ, มหานิปาเต ทสาติ สตฺตจตฺตาลีสาธิกาเนว ปญฺจ ชาตกสตานิ สงฺคีตานีติฯ

อพฺภุโต ธมฺโม สภาโว วุตฺโต ยตฺถาติ อพฺภุตธมฺมํ, ตํ ปนิทนฺติ อาห ‘‘จตฺตาโรเม’’ติอาทิฯ อาทิสทฺเทน เจตฺถ –

‘‘จตฺตาโรเม ภิกฺขเว, อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา อานนฺเทฯ กตเม จตฺตาโร? สเจ ภิกฺขเว, ภิกฺขุปริสา อานนฺทํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมติ, ทสฺสเนนปิ สา อตฺตมนา โหติฯ ตตฺร เจ อานนฺโท, ธมฺมํ ภาสติ, ภาสิเตนปิ สา อตฺตมนา โหติ, อติตฺตาว ภิกฺขเว ภิกฺขุปริสา โหติ, อถ อานนฺโท ตุณฺหี ภวติฯ สเจ ภิกฺขเว, ภิกฺขุนีปริสา…เป.… อุปาสกปริสา…เป.… อุปาสิกา – ปริสา…เป.… ตุณฺหี ภวติฯ อิเม โข ภิกฺขเว…เป.… อานนฺเท’’ติ (อ. นิ. 4.129) –

เอวมาทินยปฺปวตฺตํ ตตฺถ ตตฺถ ภาสิตํ สพฺพมฺปิ อจฺฉริยพฺภุตธมฺมปฏิสํยุตฺตํ สุตฺตนฺตํ สงฺคณฺหาติฯ

จูฬเวทลฺลาทีสุ (ม. นิ. 1.460) วิสาเขน นาม อุปาสเกน ปุฏฺฐาย ธมฺมทินฺนาย นาม ภิกฺขุนิยา ภาสิตํ สุตฺตํ จูฬเวทลฺลํ นามฯ มหาโกฏฺฐิกตฺเถเรน ปุจฺฉิเตน อายสฺมตา สาริปุตฺตตฺเถเรน ภาสิตํ มหาเวทลฺลํ (ม. นิ. 1.449) นามฯ

สมฺมาทิฏฺฐิสุตฺตมฺปิ (ม. นิ. 1.89) ภิกฺขูหิ ปุฏฺเฐน เตเนว ภาสิตํ, เอตานิ มชฺฌิมนิกายปริยาปนฺนานิฯ สกฺกปญฺหํ (ที. นิ. 2.344) ปน สกฺเกน ปุฏฺโฐ ภควา อภาสิ, ตํ ทีฆนิกายปริยาปนฺนํฯ มหาปุณฺณมสุตฺตํ (ม. นิ. 3.85) ปน ตทหุโปสเถ ปนฺนรเส ปุณฺณมาย รตฺติยา อญฺญตเรน ภิกฺขุนา ปุฏฺเฐน ภควตา ภาสิตํ, ตํ มชฺฌิมนิกายปริยาปนฺนํฯ เอวมาทโย สพฺเพปิ ตตฺถ ตตฺถาคตา เวทญฺจ ตุฏฺฐิญฺจ ลทฺธา ลทฺธา ปุจฺฉิตสุตฺตนฺตา ‘‘เวทลฺล’’นฺติ เวทิตพฺพํฯ เวทนฺติ ญาณํฯ ตุฏฺฐินฺติ ยถาภาสิตธมฺมเทสนํ วิทิตฺวา ‘‘สาธุ อยฺเย สาธาวุโส’’ติอาทินา อพฺภนุโมทนวสปฺปวตฺตํ ปีติโสมนสฺสํฯ ลทฺธา ลทฺธาติ ลภิตฺวา ลภิตฺวา, ปุนปฺปุนํ ลภิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ, เอเตน เวทสทฺโท ญาเณ, โสมนสฺเส จ เอกเสสนเยน, สามญฺญนิทฺเทเสน วา ปวตฺตติ, เวทมฺหิ นิสฺสิตํ ตสฺส ลภาปนวเสนาติ เวทลฺลนฺติ จ ทสฺเสติฯ

เอวํ องฺควเสน สกลมฺปิ พุทฺธวจนํ วิภชิตฺวา อิทานิ ธมฺมกฺขนฺธวเสน วิภชิตุกาโม ‘‘กถ’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ธมฺมกฺขนฺธวเสนาติ ธมฺมราสิวเสนฯ ‘‘ทฺวาสีตี’’ติ อยํ คาถา วุตฺตตฺถาวฯ เอวํ ปริทีปิตธมฺมกฺขนฺธวเสนาติ โคปกโมคฺคลฺลาเนน นาม พฺราหฺมเณน ปุฏฺเฐน โคปกโมคฺคลฺลานสุตฺเต (ม. นิ. 3.79) อตฺตโน คุณปฺปกาสนตฺถํ วา เถรคาถายํ (เถรคา. 1017 อาทโย) อายสฺมตา อานนฺทตฺเถเรน สมนฺตโต ทีปิตธมฺมกฺขนฺธวเสน อิมินา เอวํ เตน อปริทีปิตาปิ ธมฺมกฺขนฺธา สนฺตีติ ปกาเสติ, ตสฺมา กถาวตฺถุปฺปกรณ มาธุริยสุตฺตาทีนํ (ม. นิ. 2.317) วิมานวตฺถาทีสุ เกสญฺจิ คาถานญฺจ วเสน จตุราสีติสหสฺสโตปิ ธมฺมกฺขนฺธานํ อธิกตา เวทิตพฺพาฯ

เอตฺถ จ สุภสุตฺตํ (ที. นิ. 1.444), โคปกโมคฺคลฺลานสุตฺตญฺจ ปรินิพฺพุเต ภควติ อานนฺทตฺเถเรน ภาสิตตฺตา จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺเสสุ อนฺโตคธํ โหติ, น โหตีติ? ปฏิสมฺภิทาคณฺฐิปเท ตาว อิทํ วุตฺตํ ‘‘สยํ วุตฺตธมฺมกฺขนฺธานมฺปิ ภิกฺขุโต คหิเตเยว สงฺคเหตฺวา เอวมาหาติ ทฏฺฐพฺพ’’นฺติ, ภควตา ปน ทินฺนนเย ฐตฺวา ภาสิตตฺตา ‘‘สยํ วุตฺตมฺปิ เจตํ สุตฺตทฺวยํ ภควโต คหิเตเยว สงฺคเหตฺวา วุตฺต’’นฺติ เอวมฺปิ วตฺตุํ ยุตฺตตรํ วิย ทิสฺสติฯ

ภควตา หิ ทินฺนนเย ฐตฺวา สาวกา ธมฺมํ เทเสนฺติ, เตเนว สาวกภาสิตมฺปิ กถาวตฺถาทิกํ พุทฺธภาสิตํ นาม ชาตํ , ตโตเยว จ อตฺตนา ภาสิตมฺปิ สุภสุตฺตาทิกํ สงฺคีติมาโรเปนฺเตน อายสฺมตา อานนฺทตฺเถเรน ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติ วุตฺตํฯ

เอกานุสนฺธิกํ สุตฺตํ สติปฏฺฐานาทิฯ สติปฏฺฐานสุตฺตญฺหิ ‘‘เอกายโน อยํ ภิกฺขเว, มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา’’ติอาทินา (ที. นิ. 2.373; ม. นิ. 1.106; สํ. นิ. 3.367-384) จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน อารภิตฺวา เตสํเยว วิภาคทสฺสนวเสน ปวตฺตตฺตา ‘‘เอกานุสนฺธิก’’นฺติ วุจฺจติฯ อเนกานุสนฺธิกํ ปรินิพฺพานสุตฺตาทิ (ที. นิ. 2.131 อาทโย) ปรินิพฺพานสุตฺตญฺหิ นานาฐาเนสุ นานาธมฺมเทสนานํ วเสน ปวตฺตตฺตา ‘‘อเนกานุสนฺธิก’’นฺติ วุจฺจติฯ

‘‘กติ ฉินฺเท กติ ชเห, กติ จุตฺตริ ภาวเย;

กติ สงฺคาติโค ภิกฺขุ, ‘โอฆติณฺโณ’ติ วุจฺจตี’’ติฯ (สํ. นิ. 1.5); –

เอวมาทินา ปญฺหาปุจฺฉนํ คาถาพนฺเธสุ เอโก ธมฺมกฺขนฺโธฯ

‘‘ปญฺจ ฉินฺเท ปญฺจ ชเห, ปญฺจ จุตฺตริ ภาวเย;

ปญฺจ สงฺคาติโค ภิกฺขุ, ‘โอฆติณฺโณ’ติ วุจฺจตี’’ติฯ (สํ. นิ. 1.5); –

เอวมาทินา จ วิสฺสชฺชนํ เอโก ธมฺมกฺขนฺโธฯ

ติกทุกภาชนํ ธมฺมสงฺคณิยํ นิกฺเขปกณฺฑอฏฺฐกถากณฺฑวเสน คเหตพฺพํฯ ตสฺมา ยํ กุสลตฺติกมาติกาปทสฺส (ธ. ส. 1) วิภชนวเสน นิกฺเขปกณฺเฑ วุตฺตํ –

‘‘กตเม ธมฺมา กุสลา? ตีณิ กุสลมูลานิ…เป.… อิเม ธมฺมา กุสลาฯ กตเม ธมฺมา อกุสลา? ตีณิ อกุสลมูลานิ…เป.… อิเม ธมฺมา อกุสลาฯ กตเม ธมฺมา อพฺยากตา’’? กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา…เป.… อิเม ธมฺมา อพฺยากตา’’ติ (ธ. ส. 187),

อยเมโก ธมฺมกฺขนฺโธฯ เอส นโย เสสตฺติกทุกปทวิภชเนสุปิฯ ยทปิ อฏฺฐกถากณฺเฑ วุตฺตํ –

‘‘กตเม ธมฺมา กุสลา? จตูสุ ภูมีสุ กุสลํฯ อิเม ธมฺมา กุสลาฯ กตเม ธมฺมา อกุสลา? ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทาฯ อิเม ธมฺมา อกุสลาฯ

กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? จตูสุ ภูมีสุ วิปาโก ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากตํ รูปญฺจ นิพฺพานญฺจฯ อิเม ธมฺมา อพฺยากตา’’ติ (ธ. ส. 1386),

อยํ กุสลตฺติกมาติกาปทสฺส วิภชนวเสน ปวตฺโต เอโก ธมฺมกฺขนฺโธฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ จิตฺตวารภาชนํ ปน จิตฺตุปฺปาทกณฺฑ วเสน (ธ. ส. 1) คเหตพฺพํฯ ยญฺหิ ตตฺถ วุตฺตํ กุสลจิตฺตวิภชนตฺถํ –

‘‘กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมิํ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป.… ตสฺมิํ สมเย ผสฺโส โหติ…เป.… อวิกฺเขโป โหตี’’ติ (ธ. ส. 1),

อยเมโก ธมฺมกฺขนฺโธฯ เอวํ เสสจิตฺตวารวิภชเนสุฯ เอโก ธมฺมกฺขนฺโธติ (เอกเมโก ธมฺมกฺขนฺโธ ฉฬ อฏฺฐ.) จ เอเกโก ธมฺมกฺขนฺโธติ อตฺโถฯ ‘‘เอกเมกํ ติกทุกภาชนํ, เอกเมกํ จิตฺตวารภาชน’’นฺติ จ วจนโต หิ ‘‘เอเกโก’’ติ อวุตฺเตปิ อยมตฺโถ สามตฺถิยโต วิญฺญายมาโนว โหติฯ

วตฺถุ นาม สุทินฺนกณฺฑาทิฯ มาติกา นาม ‘‘โย ปน ภิกฺขุ ภิกฺขูนํ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน’’ติอาทินา (ปารา. 44) ตสฺมิํ ตสฺมิํ อชฺฌาจาเร ปญฺญตฺตํ อุทฺเทส สิกฺขาปทํฯ ปทภาชนิยนฺติ ตสฺส ตสฺส สิกฺขาปทสฺส ‘‘โย ปนาติ โย ยาทิโส’’ติอาทิ (ปารา. 45) นยปฺปวตฺตํ ปทวิภชนํฯ อนฺตราปตฺตีติ ‘‘ปฏิลาตํ อุกฺขิปติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. 355) เอวมาทินา สิกฺขาปทนฺตเรสุ ปญฺญตฺตา อาปตฺติฯ อาปตฺตีติ ตํตํสิกฺขาปทานุรูปํ วุตฺโต ติกจฺเฉทมุตฺโต อาปตฺติวาโรฯ อนาปตฺตีติ ‘‘อนาปตฺติ อชานนฺตสฺส อสาทิยนฺตสฺส ขิตฺตจิตฺตสฺส เวทนาฏฺฏสฺส อาทิกมฺมิกสฺสา’’ติอาทิ (ปารา. 66) นยปฺปวตฺโต อนาปตฺติวาโรฯ ติกจฺเฉโทติ ‘‘ทสาหาติกฺกนฺเต อติกฺกนฺตสญฺญี นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ, ทสาหาติกฺกนฺเต เวมติโก…เป.… ทสาหาติกฺกนฺเต อนติกฺกนฺตสญฺญี นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปารา. 468) เอวมาทินยปฺปวตฺโต ติกปาจิตฺติย-ติก-ทุกฺกฏาทิเภโท ติกปริจฺเฉโทฯ ตตฺถาติ เตสุ วตฺถุมาติกาทีสุฯ

เอวํ อเนกนยสมลงฺกตํ สงฺคีติปฺปการํ ทสฺเสตฺวา ‘‘อยํ ธมฺโม, อยํ วินโย…เป.… อิมานิ จตุราสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานี’’ติ พุทฺธวจนํ ธมฺมวินยาทิเภเทน ววตฺถเปตฺวา สงฺคายนฺเตน มหากสฺสปปฺปมุเขน วสีคเณน อเนกจฺฉริยปาตุภาวปฏิมณฺฑิตาย สงฺคีติยา อิมสฺส ทีฆาคมสฺส ธมฺมภาโว, มชฺฌิมพุทฺธวจนาทิภาโว จ ววตฺถาปิโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวเมต’’นฺติอาทิมาหฯ สาธารณวจเนน ทสฺสิเตปิ หิ ‘‘ยทตฺถํ สํวณฺเณตุํ อิทมารภติ, โสเยว ปธานวเสน ทสฺสิโต’’ติ อาจริเยหิ อยํ สมฺพนฺโธ วุตฺโตฯ อปโร นโย – เหฏฺฐา วุตฺเตสุ เอกวิธาทิเภทภินฺเนสุ ปกาเรสุ ธมฺมวินยาทิภาโว สงฺคีติการเก เหว สงฺคีติกาเล ววตฺถาปิโต, น ปจฺฉา กปฺปนมตฺตสิทฺโธติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวเมต’’นฺติอาทิมาหาติปิ วตฺตพฺโพฯ น เกวลํ ยถาวุตฺตปฺปการเมว ววตฺถาเปตฺวา สงฺคีตํ, อถ โข อญฺญมฺปีติ ทสฺเสติ ‘‘น เกวลญฺจา’’ติอาทินาฯ อุทานสงฺคโห นาม ปฐมปาราชิกาทีสุ อาคตานํ วินีตวตฺถุอาทีนํ สงฺเขปโต สงฺคหทสฺสนวเสน ธมฺมสงฺคาหเกหิ ฐปิตา –

‘‘มกฺกฏี วชฺชิปุตฺตา จ, คิหี นคฺโค จ ติตฺถิยา;

ทาริกุปฺปลวณฺณา จ, พฺยญฺชเนหิ ปเร ทุเว’’ติฯ อาทิกา (ปารา. 66); –

คาถาโยฯ วุจฺจมานสฺส หิ วุตฺตสฺส วา อตฺถสฺส วิปฺปกิณฺณภาเวน ปวตฺติตุํ อทตฺวา อุทฺธํ ทานํ รกฺขณํ อุทานํ, สงฺคหวจนนฺติ อตฺโถฯ สีลกฺขนฺธวคฺคมูลปริยายวคฺคาทิวเสน วคฺคสงฺคโหฯ วคฺโคติ หิ ธมฺมสงฺคาหเกเหว กตา สุตฺตสมุทายสฺส สมญฺญาฯ อุตฺตริมนุสฺสเปยฺยาลนีลเปยฺยาลาทิวเสน เปยฺยาลสงฺคโหฯ ปาตุํ รกฺขิตุํ, วิตฺถาริตุํ วา อลนฺติ หิ เปยฺยาลํ, สงฺขิปิตฺวา ทสฺสนวจนํฯ องฺคุตฺตรนิกายาทีสุ นิปาตสงฺคโห, คาถงฺคาทิวเสน นิปาตนํฯ สมุทายกรณญฺหิ นิปาโตฯ เทวตาสํยุตฺตาทิวเสน (สํ. นิ. 1.1) สํยุตฺตสงฺคโหฯ วคฺคสมุทาเย เอว ธมฺมสงฺคาหเกหิ กตา สํยุตฺตสมญฺญาฯ มูลปณฺณาสกาทิวเสน ปณฺณาสสงฺคโห, ปญฺญาส ปญฺญาส สุตฺตานิ คเณตฺวา สงฺคโหติ วุตฺตํ โหติฯ อาทิสทฺเทน ตสฺสํ ตสฺสํ ปาฬิยํ ทิสฺสมานํ สงฺคีติการกวจนํ สงฺคณฺหาติฯ อุทานสงฺคห…เป.… ปณฺณาสสงฺคหาทีหิ อเนกวิธํ ตถาฯ

สตฺตหิ มาเสหีติ กิริยาปวคฺเค ตติยา ‘‘เอกาเหเนว พาราณสิํ ปายาสิฯ นวหิ มาเสหิ วิหารํ นิฏฺฐาเปสี’’ติอาทีสุ วิยฯ กิริยาย อาสุํ ปรินิฏฺฐาปนญฺหิ กิริยาปวคฺโคฯ

ตทา อเนกจฺฉริยปาตุภาวทสฺสเนน สาธูนํ ปสาทชนนตฺถมาห ‘‘สงฺคีติปริโยสาเน จสฺสา’’ติอาทิฯ อสฺส พุทฺธวจนสฺส สงฺคีติปริโยสาเน สญฺชาตปฺปโมทา วิย, สาธุการํ ททมานา วิย จ สงฺกมฺปิ…เป.… ปาตุรเหสุนฺติ สมฺพนฺโธฯ วิยาติ หิ อุภยตฺถ โยเชตพฺพํฯ ปวตฺตเน, ปวตฺตนาย วา สมตฺถํ ปวตฺตนสมตฺถํฯ อุทกปริยนฺตนฺติ ปถวีสนฺธารกอุทกปริโยสานํ กตฺวา, สห เตน อุทเกน, ตํ วา อุทกํ อาหจฺจาติ วุตฺตํ โหติ, เตน เอกเทสกมฺปนํ นิวาเรติฯ สงฺกมฺปีติ อุทฺธํ อุทฺธํ คจฺฉนฺตี สุฏฺฐุ กมฺปิฯ สมฺปกมฺปีติ อุทฺธมโธ จ คจฺฉนฺตี สมฺมา ปกาเรน กมฺปิฯ สมฺปเวธีติ จตูสุ ทิสาสุ คจฺฉนฺตี สุฏฺฐุ ภิยฺโย ปเวธิฯ เอวํ เอเตน ปทตฺตเยน ฉปฺปการํ ปถวีจลนํ ทสฺเสติฯ อถ วา ปุรตฺถิมโต, ปจฺฉิมโต จ อุนฺนมนโอนมนวเสน สงฺกมฺปิฯ อุตฺตรโต, ทกฺขิณโต จ อุนฺนมนโอนมนวเสน สมฺปกมฺปิฯ มชฺฌิมโต, ปริยนฺตโต จ อุนฺนมนโอนมนวเสน สมฺปเวธิฯ เอวมฺปิ ฉปฺปการํ ปถวีจลนํ ทสฺเสติ, ยํ สนฺธาย อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํ –-

‘‘ปุรตฺถิมโต อุนฺนมติ ปจฺฉิมโต โอนมติ, ปจฺฉิมโต อุนฺนมติ ปุรตฺถิมโต โอนมติ, อุตฺตรโต อุนฺนมติ ทกฺขิณโต โอนมติ, ทกฺขิณโต อุนฺนมติ อุตฺตรโต โอนมติ , มชฺฌิมโต อุนฺนมติ ปริยนฺตโต โอนมติ, ปริยนฺตโต อุนฺนมติ มชฺฌิมโต โอนมตีติ เอวํ ฉปฺปการํ…เป.… อกมฺปิตฺถา’’ติ (พุ. วํ. อฏฺฐ. 71)ฯ

อจฺฉรํ ปหริตุํ ยุตฺตานิ อจฺฉริยานิ, ปุปฺผวสฺสเจลุกฺเขปาทีนิ อญฺญายปิ สา สมญฺญาย ปากฏาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยา โลเก’’ติอาทิฯ ยา ปฐมมหาสงฺคีติ ธมฺมสงฺคาหเกหิ มหากสฺสปาทีหิ ปญฺจหิ สเตหิ เยน กตา สงฺคีตา, เตน ปญฺจ สตานิ เอติสฺสาติ ‘‘ปญฺจสตา’’ติ จ เถเรเหว กตตฺตา เถรา มหากสฺสปาทโย เอติสฺสา, เถเรหิ วา กตาติ ‘‘เถริกา’’ติ จ โลเก ปวุจฺจติ, อยํ ปฐมมหาสงฺคีติ นามาติ สมฺพนฺโธฯ

เอวํ ปฐมมหาสงฺคีติ ทสฺเสตฺวา ยทตฺถํ สา อิธ ทสฺสิตา, อิทานิ ตํ นิทานํ นิคมนวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมิสฺสา’’ติอาทิมาหฯ อาทินิกายสฺสาติ สุตฺตนฺตปิฏกปริยาปนฺเนสุ ปญฺจสุ นิกาเยสุ อาทิภูตสฺส ทีฆนิกายสฺสฯ ขุทฺทกปริยาปนฺโน หิ วินโย ปฐมํ สงฺคีโตฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สุตฺตนฺต ปิฏเก’’ติฯ เตนาติ ตถาวุตฺตตฺตา, อิมินา ยถาวุตฺตปฐมมหาสงฺคีติยํ ตถาวจนเมว สนฺธาย มยา เหฏฺฐา เอวํ วุตฺตนฺติ ปุพฺพาปรสมฺพนฺธํ, ยถาวุตฺตวิตฺถารวจนสฺส วา คุณํ ทสฺเสตีติฯ

อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย ปรมสุขุมคมฺภีรทุรนุโพธตฺถปริทีปนาย สุวิมลวิปุลปญฺญาเวยฺยตฺติยชนนาย อชฺชวมทฺทวโสรจฺจสทฺธาสติธิติพุทฺธิขนฺติ วีริยาทิธมฺมสมงฺคินา สาฏฺฐกเถ ปิฏกตฺตเย อสงฺคาสํหีรวิสารทญาณจารินา อเนกปฺปเภทสกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหินา มหาคณินา มหาเวยฺยากรเณน ญาณาภิวํสธมฺมเสนาปตินามเถเรน มหาธมฺมราชาธิราชครุนา กตาย สาธุวิลาสินิยา นาม ลีนตฺถปกาสนิยา พาหิรนิทานวณฺณนาย ลีนตฺถปกาสนาฯ

นิทานกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

1. พฺรหฺมชาลสุตฺตํ

ปริพฺพาชกกถาวณฺณนา

[1] เอตฺตาวตา จ ปรมสณฺหสุขุมคมฺภีรทุทฺทสาเนกวิธนยสมลงฺกตํ พฺรหฺมชาลสฺส สาธารณโต พาหิรนิทานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อพฺภนฺตรนิทานํ สํวณฺเณนฺโต อตฺถาธิคมสฺส สุนิกฺขิตฺตปทมูลกตฺตา, สุนิกฺขิตฺตปทภาวสฺส จ ‘‘อิทเมว’’นฺติ สภาววิภาวเนน ปทวิภาเคน สาเธตพฺพตฺตา ปฐมํ ตาว ปทวิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ เอว’’นฺติอาทิมาหฯ ปทวิภาเคน หิ ‘‘อิทํ นาม เอตํ ปท’’นฺติ วิชานเนน ตํตํปทานุรูปํ ลิงฺควิภตฺติ วจน กาลปโยคาทิกํ สมฺมาปติฏฺฐาปนโต ยถาวุตฺตสฺส ปทสฺส สุนิกฺขิตฺตตา โหติ, ตาย จ อตฺถสฺส สมธิคมิยตาฯ ยถาห ‘‘สุนิกฺขิตฺตสฺส ภิกฺขเว – ปทพฺยญฺชนสฺส อตฺโถปิ สุนโยโหตี’’ติอาทิฯ อปิจ สมฺพนฺธโต, ปทโต, ปทวิภาคโต, ปทตฺถโต อนุโยคโต, ปริหารโต จาติ ฉหากาเรหิ อตฺถวณฺณนา กาตพฺพาฯ ตตฺถ สมฺพนฺโธ นาม เทสนาสมฺพนฺโธ, ยํ โลกิยา ‘‘อุมฺมุคฺฆาโต’’ติปิ วทนฺติ, โส ปน ปาฬิยา นิทานปาฬิวเสน, นิทานปาฬิยา จ สงฺคีติวเสน เวทิตพฺโพฯ ปฐมมหาสงฺคีติํ ทสฺเสนฺเตน หิ นิทานปาฬิยา สมฺพนฺโธ ทสฺสิโต, ตสฺมา ปทาทิวเสเนว สํวณฺณนํ กโรนฺโต ‘‘เอว’’นฺติอาทิมาหฯ เอตฺถ จ ‘‘เอวนฺติ นิปาตปทนฺติอาทินา ปทโต, ปทวิภาคโต จ สํวณฺณนํ กโรติ ปทานํ ตพฺพิเสสานญฺจ ทสฺสิตตฺตาฯ ปทวิภาโคติ หิ ปทานํ วิเสโสเยว อธิปฺเปโต, น ปทวิคฺคโหฯ ปทานิ จ ปทวิภาโค จ ปทวิภาโคฯ อถ วา ปทวิภาโค จ ปทวิคฺคโห จ ปทวิภาโคติ เอกเสสวเสน ปทปทวิคฺคหาปิ ปทวิภาคสทฺเทน วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปทวิคฺคหโต ปน ‘‘ภิกฺขูนํ สงฺโฆ’’ติอาทินา อุปริ สํวณฺณนํ กริสฺสติ, ตถา ปทตฺถานุโยคปริหาเรหิปิฯ เอวนฺติ เอตฺถ ลุตฺตนิทฺทิฏฺฐอิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ อนฺตราสทฺท จ สทฺทาทีนมฺปิ สงฺคหิตตฺตา, นยคฺคหเณน วา เต คหิตาฯ เตนาห ‘‘เมติอาทีนิ นามปทานี’’ติฯ อิตรถา หิ อนฺตราสทฺทํ จ สทฺทาทีนมฺปิ นิปาตภาโว วตฺตพฺโพ สิยาฯ เมติอาทีนีติ เอตฺถ ปน อาทิ-สทฺเทน ยาว ปฏิสทฺโท , ตาว ตทวสิฏฺฐาเยว สทฺทา สงฺคหิตาฯ ปฏีติ อุปสคฺคปทํ ปติสทฺทสฺส การิยภาวโตฯ

อิทานิ อตฺถุทฺธารกฺกเมน ปทตฺถโต สํวณฺณนํ กโรนฺโต ‘‘อตฺถโต ปนา’’ติอาทิมาหฯ อิมสฺมิํ ปน ฐาเน โสตูนํ สํวณฺณนานยโกสลฺลตฺถํ สํวณฺณนาปฺปการา วตฺตพฺพาฯ กถํ?

เอกนาฬิกา กถา จ, จตุรสฺสา ตถาปิ จ;

นิสินฺนวตฺติกา เจว, ติธา สํวณฺณนํ วเทฯ

ตตฺถ ปาฬิํ วตฺวา เอเกกปทสฺส อตฺถกถนํ เอกาย นาฬิยา มินิตสทิสตฺตา, เอเกกํ วา ปทํ นาฬํ มูลํ, เอกเมกํ ปทํ วา นาฬิกา อตฺถนิคฺคมนมคฺโค เอติสฺสาติ กตฺวา เอกนาฬิกา นามฯ ปฏิปกฺขํ ทสฺเสตฺวา, ปฏิปกฺขสฺส จ อุปมํ ทสฺเสตฺวา, สปกฺขํ ทสฺเสตฺวา, สปกฺขสฺส จ อุปมํ ทสฺเสตฺวา, กถนํ จตูหิ ภาเคหิ วุตฺตตฺตา, จตฺตาโร วา รสฺสา สลฺลกฺขณูปายา เอติสฺสาติ กตฺวา จตุรสฺสา นาม, วิสภาคธมฺมวเสเนว ปริโยสานํ คนฺตฺวา ปุน สภาคธมฺมวเสเนว ปริโยสานคมนํ นิสีทาเปตฺวา ปติฏฺฐาเปตฺวา อาวตฺตนยุตฺตตฺตา, นิยมโต วา นิสินฺนสฺส อารทฺธสฺส วตฺโต สํวตฺโต เอติสฺสาติ กตฺวา นิสินฺนวตฺติกา นาม, ยถารทฺธสฺส อตฺถสฺส วิสุํ วิสุํ ปริโยสานาปิ นิยุตฺตาติ วุตฺตํ โหติ, โสทาหรณา ปน กถา องฺคุตฺตรฏฺฐกถาย ตฏฺฏีกายํ เอกาทสนิปาเต โคปาลกสุตฺตวณฺณนาโต คเหตพฺพาฯ

เภทกถา ตตฺวกถา, ปริยายกถาปิ จ;

อิติ อตฺถกฺกเม วิทฺวา, ติธา สํวณฺณนํ วเทฯ

ตตฺถ ปกติอาทิวิจารณา เภทกถา ยถา ‘‘พุชฺฌตีติ พุทฺโธ’’ติอาทิฯ สรูปวิจารณา ตตฺวกถา ยถา ‘‘พุทฺโธติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก’’ติอาทิ (มหานิ. 192; จูฬนิ. 97; ปฏิ. ม. 1.161)ฯ เววจนวิจารณา ปริยายกถา ยถา ‘‘พุทฺโธ ภควา สพฺพญฺญู โลกนายโก’’ติอาทิ (เนตฺติ. 38 เววจนาหารวิภงฺคนิสฺสิโต ปาฬิ)ฯ

ปโยชนญฺจ ปิณฺฑตฺโถ, อนุสนฺธิ จ โจทนา;

ปริหาโร จ สพฺพตฺถ, ปญฺจธา วณฺณนํ วเทฯ