มชฺฌิมสีลวณฺณนา

[11] ‘‘ยถา วา ปเนเก โภนฺโต’’ติอาทิเทสนาย สมฺพนฺธมาห ‘‘อิทานี’’ติอาทินาฯ ตตฺถายมฏฺฐกถามุตฺตโก นโย – ยถาติ โอปมฺมตฺเถ นิปาโตฯ วาติ วิกปฺปนตฺเถ, เตน อิมมตฺถํ วิกปฺเปติ ‘‘อุสฺสาหํ กตฺวา มม วณฺณํ วทมาโนปิ ปุถุชฺชโน ปาณาติปาตํ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต’’ติอาทินา ปรานุทฺเทสิกนเยน วา สพฺพถาปิ อาจารสีลมตฺตเมว วเทยฺย, น ตทุตฺตริํฯ ‘‘ยถาปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณภาวํ ปฏิชานมานา, ปเรหิ จ ตถา สมฺภาวิยมานา ตทนุรูปปฏิปตฺติํ อชานนโต, อสมตฺถนโต จ น อภิสมฺภุณนฺติ, น เอวมยํฯ อยํ ปน สมโณ โคตโม สพฺพถาปิ สมณสารุปฺปปฏิปตฺติํ ปูเรสิเยวา’’ติ เอวํ อญฺญุทฺเทสิกนเยน วา สพฺพถาปิ อาจารสีลมตฺตเมว วเทยฺย, น ตทุตฺตรินฺติฯ ปนาติ วจนาลงฺกาเร วิกปฺปนตฺเถเนว อุปนฺยาสาทิอตฺถสฺส สิชฺฌนโตฯ เอเกติ อญฺเญฯ ‘‘เอกจฺเจ’’ติปิ วทนฺติฯ โภนฺโตติ สาธูนํ ปิยสมุทาหาโรฯ สาธโว หิ ปเร ‘‘โภนฺโต’’ติ วา ‘‘เทวานํ ปิยา’’ติ วา ‘‘อายสฺมนฺโต’’ติ วา สมาลปนฺติฯ สมณพฺราหฺมณาติ ยํ กิญฺจิ ปพฺพชฺชํ อุปคตตาย สมณาฯ ชาติมตฺเตน จ พฺราหฺมณาติฯ

สทฺธา นาม อิธ จตุพฺพิเธสุ ฐาเนสูติ อาห ‘‘กมฺมญฺจา’’ติอาทิฯ กมฺมกมฺมผลสมฺพนฺเธเนว อิธโลกปรโลกสทฺทหนํ ทฏฺฐพฺพํ ‘‘เอตฺถ กมฺมํ วิปจฺจติ, กมฺมผลญฺจ อนุภวิตพฺพ’’นฺติฯ ตทตฺถํ พฺยติเรกโต ญาเปติ ‘‘อยํ เม’’ติอาทินาฯ ปฏิกริสฺสตีติ ปจฺจุปการํ กริสฺสติฯ ตเทว สมตฺเถตุํ ‘‘เอวํทินฺนานิ หี’’ติอาทิมาหฯ เทสนาสีสมตฺตํ ปธานํ กตฺวา นิทสฺสนโตฯ เตน จตุพฺพิธมฺปิ ปจฺจยํ นิทสฺเสตีติ วุตฺตํ ‘‘อตฺถโต ปนา’’ติอาทิฯ

‘‘เสยฺยถิท’’นฺติ อยํ สทฺโท ‘‘โส กตโม’’ติ อตฺเถ เอโก นิปาโต, นิปาตสมุทาโย วา, เตน จ พีชคามภูตคามสมารมฺภปเท สทฺทกฺกเมน อปฺปธานภูโตปิ พีชคามภูตคาโม วิภชฺชิตพฺพฏฺฐาเน ปธานภูโต วิย ปฏินิทฺทิสียติฯ อญฺโญ หิ สทฺทกฺกโม อญฺโญ อตฺถกฺกโมติ อาห ‘‘กตโม โส พีชคามภูตคาโม’’ติฯ ตสฺมิญฺหิ วิภตฺเต ตพฺพิสยสมารมฺโภปิ วิภตฺโตว โหติฯ อิมมตฺถญฺหิ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺส สมารมฺภํ อนุยุตฺตา วิหรนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ เตเนว จ ปาฬิยํ ‘‘มูลพีช’’นฺติอาทินา โส นิทฺทิฏฺโฐติฯ มูลเมว พีชํ มูลพีชํ, มูลํ พีชํ เอตสฺสาติปิ มูลพีชนฺติ อิธ ทฺวิธา อตฺโถฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อโต น โจเทตพฺพเมตํ ‘‘กสฺมา ปเนตฺถ พีชคามภูตคามํ ปุจฺฉิตฺวา พีชคาโม เอว วิภตฺโต’’ติฯ ตตฺถ หิ ปฐเมน อตฺเถน พีชคาโม นิทฺทิฏฺโฐ, ทุติเยน ภูตคาโม, ทุวิโธเปส สามญฺญนิทฺเทเสน วา มูลพีชญฺจ มูลพีชญฺจ มูลพีชนฺติ เอกเสสนเยน วา นิทฺทิฏฺโฐติ เวทิตพฺโพ, เตเนว วกฺขติ ‘‘สพฺพญฺเหต’’นฺติอาทิํฯ อตีว วิสติ เภสชฺชปโยเคสูติ อติวิสํ, อติวิสา วา, ยา ‘‘มโหสธ’’นฺติปิ วุจฺจติ กจฺฉโกติ กาฬกจฺฉโก, ยํ ‘‘ปิลกฺโข’’ติปิ วทนฺติฯ กปิตฺถโนติ อมฺพิลงฺกุรผโล เสตรุกฺโขฯ

โส หิ กมฺปติ จลตีติ กปิถโน ถนปจฺจเยน, กปีติ วา มกฺกโฏ, ตสฺส ถนสทิสํ ผลํ ยสฺสาติ กปิตฺถโนฯ ‘‘กปิตฺถโนติ ปิปฺปลิรุกฺโข’’ติ (วิสุทฺธิ. ฏี. 1.108) หิ วิสุทฺธิมคฺคฏีกายํ วุตฺตํฯ ผฬุพีชํ นาม ปพฺพพีชํฯ อชฺชกนฺติ เสตปณฺณาสํฯ ผณิชฺชกนฺติ สมีรณํฯ หิริเวรนฺติ วารํฯ ปจฺจยนฺตรสมวาเย สทิสผลุปฺปตฺติยา วิเสสการณภาวโต วิรุหนสมตฺเถ สารผเล นิรุฬฺโห พีชสทฺโทติ ทสฺเสติ ‘‘วิรุหนสมตฺถเมวา’’ติ อิมินาฯ อิตรญฺหิ อพีชสงฺขฺยํ คตํ, ตญฺจ โข รุกฺขโต วิโยชิตเมวฯ อวิโยชิตํ ปน ตถา วา โหตุ, อญฺญถา วา ‘‘ภูตคาโม’’ตฺเวว วุจฺจติ ยถาวุตฺเตน ทุติยฏฺเฐนฯ วินยา (ปาจิ. 91) นุรูปโต เตสํ วิเสสํ ทสฺเสติ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทินาฯ ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ

[12] สนฺนิธานํ สนฺนิธิ, ตาย กรียเตติ สนฺนิธิกาโร, อนฺนปานาทิฯ เอวํ การ-สทฺทสฺส กมฺมตฺถตํ สนฺธาย ‘‘สนฺนิธิการปริโภค’’นฺติ วุตฺตํฯ อยมปโร นโย – ยถา ‘‘อาจยํ คามิโน’’ติ วตฺตพฺเพ อนุนาสิกโลเปน ‘‘อาจยคามิโน’’ติ (ธ. ส. 10) นิทฺเทโส กโต, เอวมิธาปิ ‘‘สนฺนิธิการํ ปริโภค’’นฺติ วตฺตพฺเพ อนุนาสิกโลเปน ‘‘สนฺนิธิการปริโภค’’นฺติ วุตฺตํ, สนฺนิธิํ กตฺวา ปริโภคนฺติ อตฺโถฯ วินยวเสนาติ วินยาคตาจารวเสนฯ วินยาคตาจาโร หิ อุตฺตรโลเปน ‘‘วินโย’’ติ วุตฺโต, กายวาจานํ วา วินยนํ วินโยฯ สุตฺตนฺตนยปฏิปตฺติยา วิสุํ คหิตตฺตา วินยาจาโรเยว อิธ ลพฺภติฯ สมฺมา กิเลเส ลิขตีติ สลฺเลโขติ จ วินยาจารสฺส วิสุํ คหิตตฺตา สุตฺตนฺตนยปฏิปตฺติ เอวฯ ปฏิคฺคหิตนฺติ กาเยน วา กายปฏิพทฺเธน วา ปฏิคฺคหิตํฯ อปรชฺชูติ อปรสฺมิํ ทิวเสฯ ทตฺวาติ ปริวตฺตนวเสน ทตฺวาฯ ฐปาเปตฺวาติ จ อตฺตโน สนฺตกกรเณน ฐปาเปตฺวาฯ เตสมฺปิ สนฺตกํ วิสฺสาสคฺคาหาทิวเสน ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ สุตฺตนฺตนยวเสน สลฺเลโข เอว น โหติฯ

ยานิ จ เตสํ อนุโลมานีติ เอตฺถ สานุโลมธญฺญรสํ, มธุกปุปฺผรสํ, ปกฺกฑากรสญฺจ ฐเปตฺวา อวเสสา สพฺเพปิ ผลปุปฺผปตฺตรสา อนุโลมปานานีติ ทฏฺฐพฺพํ, ยถาปริจฺเฉทกาลํ อนธิฏฺฐิตํ อวิกปฺปิตนฺติ อตฺโถฯ

สนฺนิธียเตติ สนฺนิธิ, วตฺถเมวฯ ปริยายติ กปฺปียตีติ ปริยาโย, กปฺปิยวาจานุสาเรน ปฏิปตฺติ, ตสฺส กถาติ ปริยายกถาฯ ตพฺพิปรีโต นิปฺปริยาโย, กปฺปิยมฺปิ อนุปคฺคมฺม สนฺตุฏฺฐิวเสน ปฏิปตฺติ, ปริยาย-สทฺโท วา การเณ, ตสฺมา กปฺปิยการณวเสน วุตฺตา กถา ปริยายกถาฯ ตทปิ อวตฺวา สนฺตุฏฺฐิวเสน วุตฺตา นิปฺปริยาโยฯ ‘‘สเจ’’ติอาทิ อญฺญสฺส ทานาการทสฺสนํฯ ปาฬิยา อุทฺทิสนํ อุทฺเทโสฯ อตฺถสฺส ปุจฺฉา ปริปุจฺฉนํฯ ‘‘อทาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ อิมินา อทาเน สลฺเลขโกปนํ ทสฺเสติฯ อปฺปโหนฺเตติ กาตุํ อปฺปโหนเก สติฯ ปจฺจาสายาติ จีวรปฏิลาภาสายฯ อนุญฺญาตกาเลติ อนตฺถเต กถิเน เอโก ปจฺฉิมกตฺติกมาโส, อตฺถเต กถิเน ปจฺฉิมกตฺติกมาเสน สห เหมนฺติกา จตฺตาโร มาสา, ปิฏฺฐิสมเย โย โกจิ เอโก มาโสติ เอวํ ตติยกถินสิกฺขาปทาทีสุ อนุญฺญาตสมเยฯ สุตฺตนฺติ จีวรสิพฺพนสุตฺตํฯ วินยกมฺมํ กตฺวาติ มูลจีวรํ ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺฐหิตฺวา ปจฺจาสาจีวรเมว มูลจีวรํ กตฺวา ฐเปตพฺพํ, ตํ ปุน มาสปริหารํ ลภติ, เอเตน อุปาเยน ยาว อิจฺฉติ, ตาว อญฺญมญฺญํ มูลจีวรํ กตฺวา ฐเปตุํ ลพฺภตีติ วุตฺตนเยน, วิกปฺปนาวเสน วา วินยกมฺมํ กตฺวาฯ กสฺมา น วฏฺฏตีติ อาห ‘‘สนฺนิธิ จ โหติ สลฺเลขญฺจ โกเปตี’’ติฯ

อุปริ มณฺฑปสทิสํ ปทรจฺฉนฺนํ, สพฺพปลิคุณฺฐิมํ วา ฉาเทตฺวา กตํ วยฺหํฯ อุโภสุ ปสฺเสสุ สุวณฺณรชตาทิมยา โคปานสิโย ทตฺวา ครุฬปกฺขกนเยน กตา สนฺทมานิตาฯ ผลกาทินา กตํ ปีฐกยานํ สิวิกาฯ อนฺโตลิกาสงฺขาตา ปฏโปฏลิกา ปาฏงฺกีฯ ‘‘เอกภิกฺขุสฺส หี’’ติอาทิ ตทตฺถสฺส สมตฺถนํฯ อรญฺญตฺถายาติ อรญฺญคมนตฺถายฯ โธตปาทกตฺถายาติ โธวิตปาทานมนุรกฺขณตฺถายฯ สํหนิตพฺพา พนฺธิตพฺพาติ สงฺฆาฏา, อุปาหนาเยว สงฺฆาฏา ตถา, ยุคฬภูตา อุปาหนาติ อตฺโถฯ อญฺญสฺส ทาตพฺพาติ เอตฺถ วุตฺตนเยน ทานํ เวทิตพฺพํฯ

มญฺโจติ นิทสฺสนมตฺตํฯ สพฺเพปิ หิ ปีฐภิสาทโย นิสีทนสยนโยคฺคา คเหตพฺพา เตสุปิ ตถาปฏิปชฺชิตพฺพโตฯ

อาพาธปจฺจยา เอว อตฺตนา ปริภุญฺชิตพฺพา คนฺธา วฏฺฏนฺตีติ ทสฺเสติ ‘‘กณฺฑุกจฺฉุฉวิโทสาทิอาพาเธ สตี’’ติ อิมินาฯ ‘‘ลกฺขเณ หิ สติ เหตุตฺโถปิ กตฺถจิ สมฺภวตี’’ติ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ

ตตฺถ กณฺฑูติ ขชฺชุฯ กจฺฉูติ วิตจฺฉิกาฯ ฉวิโทโสติ กิลาสาทิฯ อาหราเปตฺวาติ ญาติปวาริตโต ภิกฺขาจารวตฺเตน วา น เยน เกนจิ วา อากาเรน หราเปตฺวาฯ เภสชฺชปจฺจเยหิ คิลานสฺส วิญฺญตฺติปิ วฏฺฏติฯ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว , คนฺธํ คเหตฺวา กวาเฏ ปญฺจงฺคุลิกํ ทาตุํ, ปุปฺผํ คเหตฺวา วิหาเร เอกมนฺตํ นิกฺขิปิตุ’’นฺติ (จูฬว. 264) วจนโต ‘‘ทฺวาเร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ฆรธูปนํ วิหารวาสนา, เจติยฆรวาสนา วาฯ อาทิ-สทฺเทน เจติยปฏิมาปูชาทีนิ สงฺคณฺหาติฯ

กิเลเสหิ อามสิตพฺพโต อามิสํ, ยํ กิญฺจิ อุปโภคารหํ วตฺถุ, ตสฺมา ยถาวุตฺตานมฺปิ ปสงฺคํ นิวาเรตุํ ‘‘วุตฺตาวเสสํ ทฏฺฐพฺพ’’นฺติ อาห, ปาริเสสนยโต คหิตตฺตา วุตฺตาวเสสํ ทฏฺฐพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ กิํ ปเนตนฺติ วุตฺตํ ‘‘เสยฺยถิท’’นฺติอาทิฯ ตถารูเป กาเลติ คามํ ปวิสิตุํ ทุกฺกราทิกาเลฯ วลฺลูโรติ สุกฺขมํสํฯ ภาชน-สทฺโท สปฺปิเตลคุฬสทฺเทหิ โยเชตพฺโพ ตทวินาภาวิตฺตาฯ กาลสฺเสวาติ ปเควฯ อุทกกทฺทเมติ อุทเก จ กทฺทเม จฯ นิมิตฺเต เจตํ ภุมฺมํ, ภาวลกฺขเณ วาฯ อจฺฉถาติ นิสีทถฯ ภุญฺชนฺตสฺเสวาติ ภุญฺชโต เอว ภิกฺขุโน, สมฺปทานวจนํ, อนาทรตฺเถ วา สามิวจนํฯ กิริยนฺตราวจฺเฉทนโยเคน เหตฺถ อนาทรตาฯ คีวายามกนฺติ ภาวนปุํสกวจนํ, คีวํ อายเมตฺวา อายตํ กตฺวาติ อตฺโถ, ยถา วา ภุตฺเต อติภุตฺตตาย คีวา อายมิตพฺพา โหติ, ตถาติปิ วฏฺฏติฯ จตุมาสมฺปีติ วสฺสานสฺส จตฺตาโร มาเสปิฯ กุฏุมฺพํ วุจฺจติ ธนํ, ตทสฺสตฺถีติ กุฏุมฺพิโก, มุณฺโฑ จ โส กุฏุมฺพิโก จาติ มุณฺฑกุฏุมฺพิโก, ตสฺส ชีวิกํ ตถา, ตํ กตฺวา ชีวตีติ อตฺโถฯ นยทสฺสนมตฺตญฺเจตํ อามิสปเทน ทสฺสิตานํ สนฺนิธิวตฺถูนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ตพฺพิรหิตํ สมณปฏิปตฺติํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภิกฺขุโน ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘คุฬปิณฺโฑ ตาลปกฺกปฺปมาณ’’นฺติ สารตฺถทีปนิยํ วุตฺตํฯ จตุภาคมตฺตนฺติ กุฏุมฺพมตฺตนฺติ วุตฺตํฯ ‘‘เอกา ตณฺฑุลนาฬี’’ติ วุตฺตตฺตา ปน ตสฺสา จตุภาโค เอกปตฺโถติ วทนฺติฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘กุฑุโว ปสโต เอโก, ปตฺโถ เต จตุโร สิยุํ;

อาฬฺหโก จตุโร ปตฺถา, โทณํ วา จตุราฬฺหก’’นฺติฯ

กสฺมาติ วุตฺตํ ‘‘เต หี’’ติอาทิฯ อาหราเปตฺวาปิ ฐเปตุํ วฏฺฏติ, ปเคว ยถาลทฺธํฯ ‘‘อผาสุกกาเล’’ติอาทินา สุทฺธจิตฺเตน ฐปิตสฺส ปริโภโค สลฺเลขํ น โกเปตีติ ทสฺเสติฯ สมฺมุติกุฏิกาทโย จตสฺโส, อวาสาคารภูเตน วา อุโปสถาคาราทินา สห ปญฺจกุฏิโย สนฺธาย ‘‘กปฺปิยกุฏิย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ สนฺนิธิ นาม นตฺถิ ตตฺถ อนฺโตวุตฺถอนฺโตปกฺกสฺส อนุญฺญาตตฺตาฯ ‘‘ตถาคตสฺสา’’ติอาทินา อธิการานุรูปํ อตฺถํ ปโยเชติฯ ปิโลติกขณฺฑนฺติ ชิณฺณโจฬขณฺฑํฯ

[13] ‘‘คีวํ ปสาเรตฺวา’’ติ เอเตน สยเมว อาปาถคมเน โทโส นตฺถีติ ทสฺเสติฯ เอตฺตกมฺปีติ วินิจฺฉยวิจารณา วตฺถุกิตฺตนมฺปิฯ ปโยชนมตฺตเมวาติ ปทตฺถโยชนมตฺตเมวฯ ยสฺส ปน ปทสฺส วิตฺถารกถํ วินา น สกฺกา อตฺโถ วิญฺญาตุํ, ตตฺถ วิตฺถารกถาปิ ปทตฺถสงฺคหเมว คจฺฉติฯ

กุตูหลวเสน เปกฺขิตพฺพโต เปกฺขํ, นฏสตฺถวิธินา ปโยโคฯ นฏสมูเหน ปน ชนสมูเห กตฺตพฺพวเสน ‘‘นฏสมฺมชฺช’’นฺติ วุตฺตํฯ ชนานํ สมฺมทฺเท สมูเห กตนฺติ หิ สมฺมชฺชํฯ สารสมาเส ปน ‘‘เปกฺขามห’’นฺติปิ วทนฺติ, ‘‘สมฺมชฺชทสฺสนุสฺสว’’นฺติ เตสํ มเต อตฺโถฯ ภารตนามกานํ ทฺเวภาตุกราชูนํ, รามรญฺโญ จ ยุชฺฌนาทิกํ ตปฺปสุเตหิ อาจิกฺขิตพฺพโต อกฺขานํฯ คนฺตุมฺปิ น วฏฺฏติ, ปเคว ตํ โสตุํฯ ปาณินา ตาฬิตพฺพํ สรํ ปาณิสฺสรนฺติ อาห ‘‘กํสตาฬ’’นฺติ, โลหมโย ตูริยชาติวิเสโส กํโส, โลหมยปตฺโต วา, ตสฺส ตาฬนสทฺทนฺติ อตฺโถฯ ปาณีนํ ตาฬนสรนฺติ อตฺถํ สนฺธาย ปาณิตาฬนฺติปิ วทนฺติฯ ฆนสงฺขาตานํ ตูริยวิเสสานํ ตาฬนํ ฆนตาฬํ นาม, ทณฺฑมยสมฺมตาฬํ สิลาตลากตาฬํ วาฯ มนฺเตนาติ ภูตาวิสนมนฺเตนฯ เอเกติ สารสมาสาจริยา, อุตฺตรวิหารวาสิโน จ, ยถา เจตฺถ, เอวมิโต ปเรสุปิ ‘‘เอเก’’ติ อาคตฏฺฐาเนสุฯ เต กิร ทีฆนิกายสฺสตฺถวิเสสวาทิโนฯ จตุรสฺสอมฺพณกตาฬํ นาม รุกฺขสารทณฺฑาทีสุ เยน เกนจิ จตุรสฺสอมฺพณํ กตฺวา จตูสุ ปสฺเสสุ ธมฺเมน โอนทฺธิตฺวา วาทิตภณฺฑสฺส ตาฬนํฯ ตญฺหิ เอกาทสโทณปฺปมาณมานวิเสสสณฺฐานตฺตา ‘‘อมฺพณก’’นฺติ วุจฺจติ, พิมฺพิสกนฺติปิ ตสฺเสว นามํฯ ตถา กุมฺภสณฺฐานตาย กุมฺโภ, ฆโฏเยว วา, ตสฺส ธุนนนฺติ ขุทฺทกภาณกาฯ อพฺโภกฺกิรณํ รงฺคพลิกรณํฯ

เต หิ นจฺจฏฺฐาเน เทวตานํ พลิกรณํ นาม กตฺวา กีฬนฺติ, ยํ ‘‘นนฺที’’ติปิ วุจฺจติ ฯ อิตฺถิปุริสสํโยคาทิกิเลสชนกํ ปฏิภานจิตฺตํ โสภนกรณโต โสภนกรํ นามฯ ‘‘โสภนฆรก’’นฺติ สารสมาเส วุตฺตํฯ จณฺฑาย อลนฺติ จณฺฑาลํ, อโยคุฬกีฬาฯ จณฺฑาลา นาม หีนชาติกา สุนขมํสโภชิโน, เตสํ อิทนฺติ จณฺฑาลํฯ สาเณ อุทเกน เตเมตฺวา อญฺญมญฺญํ อาโกฏนกีฬา สาณโธวนกีฬาฯ วํเสน กตํ กีฬนํ วํสนฺติ อาห ‘‘เวฬุํ อุสฺสาเปตฺวา กีฬน’’นฺติฯ

นิขณิตฺวาติ ภูมิยํ นิขาตํ กตฺวาฯ นกฺขตฺตกาเลติ นกฺขตฺตโยคฉณกาเลฯ ตมตฺถํ องฺคุตฺตราคเม ทสกนิปาตปาฬิยา (อ. นิ. 10.106) สาเธนฺโต ‘‘วุตฺตมฺปิเจต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ อฏฺฐิโธวเนฯ อินฺทชาเลนาติ อฏฺฐิโธวนมนฺตํ ปริชปฺเปตฺวา ยถา ปเร อฏฺฐีนิเยว ปสฺสนฺติ, น มํสาทีนิ, เอวํ มํสาทีนมนฺตรธาปนมายายฯ อินฺทสฺส ชาลมิว หิ ปฏิจฺฉาทิตุํ สมตฺถนโต ‘‘อินฺทชาล’’นฺติ มายา วุจฺจติ อินฺทจาปาทโย วิยฯ อฏฺฐิโธวนนฺติ อฏฺฐิโธวนกีฬาฯ

หตฺถิอาทีหิ สทฺธิํ ยุชฺฌิตุนฺติ หตฺถิอาทีสุ อภิรุหิตฺวา อญฺเญหิ สทฺธิํ ยุชฺฌนํ, หตฺถิอาทีหิ จ สทฺธิํ สยเมว ยุชฺฌนํ สนฺธาย วุตฺตํ, หตฺถิอาทีหิ สทฺธิํ อญฺเญหิ ยุชฺฌิตุํ, สยํ วา ยุชฺฌิตุนฺติ หิ อตฺโถฯ เตติ หตฺถิอาทโยฯ อญฺญมญฺญํ มเถนฺติ วิโลเถนฺตีติ มลฺลา, พาหุยุทฺธการกา, เตสํ ยุทฺธํฯ สมฺปหาโรติ สงฺคาโมฯ พลสฺส เสนาย อคฺคํ คณนโกฏฺฐาสํ กโรนฺติ เอตฺถาติ พลคฺคํ, ‘‘เอตฺตกา หตฺถี, เอตฺตกา อสฺสา’’ติอาทินา พลคณนฏฺฐานํฯ เสนํ วิยูหนฺติ เอตฺถ วิภชิตฺวา ฐเปนฺติ, เสนาย วา เอตฺถ พฺยูหนํ วินฺยาโสติ เสนาพฺยูโห, ‘‘อิโต หตฺถี โหนฺตุ, อิโต อสฺสา โหนฺตู’’ติอาทินา ยุทฺธตฺถํ จตุรงฺคพลาย เสนาย เทสวิเสเสสุ วิจารณฏฺฐานํ, ตํ ปน เภทโต สกฏพฺยูหาทิวเสนฯ อาทิ-สทฺเทน จกฺกปทุมพฺยูหานํ ทณฺฑโภคมณฺฑลาสํหตพฺยูหานญฺจ คหณํ, ‘‘ตโย หตฺถี ปจฺฉิมํ หตฺถานีกํ, ตโย อสฺสา ปจฺฉิมํ อสฺสานีกํ, ตโย รถา ปจฺฉิมํ รถานีกํ, จตฺตาโร ปุริสา สรหตฺถา ปตฺตี ปจฺฉิมํ ปตฺตานีก’’นฺติ (ปาจิ. 324 อุยฺโยธิกสิกฺขาปเท) กณฺฑวิทฺธสิกฺขาปทสฺส ปทภาชนํ สนฺธาย ‘‘ตโย…เป.…อาทินา นเยน วุตฺตสฺสา’’ติ อาหฯ

ตญฺจ โข ‘‘ทฺวาทสปุริโส หตฺถี, ติปุริโส อสฺโส, จตุปุริโส รโถ, จตฺตาโร ปุริสา สรหตฺถา ปตฺตี’’ติ (ปาจิ. 314 อุยฺยุตฺตเสนาสิกฺขาปเท) วุตฺตลกฺขณโต หตฺถิอาทิคณเนนาติ ทฏฺฐพฺพํ, เอเตน จ ‘‘ฉ หตฺถินิโย, เอโก จ หตฺถี อิทเมก’’นฺติ (มหาว. อฏฺฐ. 245) จมฺมกฺขนฺธกวณฺณนายํ วุตฺตมนีกํ ปฏิกฺขิปติฯ

[14] การณํ นาม ผลสฺส ฐานนฺติ วุตฺตํ ‘‘ปมาโท…เป.… ฐาน’’นฺติฯ ปทานีติ สารีอาทีนํ ปติฏฺฐานานิฯ อฏฺฐาปทนฺติ สญฺญาย ทีฆตาฯ ‘‘อฏฺฐปท’’นฺติปิ ปฐนฺติฯ ทสปทํ นาม ทฺวีหิ ปนฺตีติ วีสติยา ปเทหิ กีฬนชูตํฯ อฏฺฐปททสปเทสูติ อฏฺฐปททสปทผลเกสุฯ อากาเสเยว กีฬนนฺติ ‘‘อยํ สารี อสุกปทํ มยา นีตา, อยํ อสุกปท’’นฺติ เกวลํ มุเขเนว วทนฺตานํ อากาเสเยว ชูตสฺส กีฬนํฯ นานาปถมณฺฑลนฺติ อเนกวิหิตสารีมคฺคปริวฏฺฏํฯ ปริหริตพฺพนฺติ สาริโย ปริหริตุํ ยุตฺตกํฯ อิโต จิโต จ สรนฺติ ปริวตฺตนฺตีติ สาริโย, เยน เกนจิ กตานิ อกฺขพีชานิฯ ตตฺถาติ ตาสุ สารีสุ, ตสฺมิํ วา อปนยนุปนยเนฯ ชูตขลิเกติ ชูตมณฺฑเลฯ ‘‘ชูตผลเก’’ติปิ อธุนา ปาโฐฯ ปาสกํ วุจฺจติ ฉสุ ปสฺเสสุ เอเกกํ ยาว ฉกฺกํ ทสฺเสตฺวา กตกีฬนกํ, ตํ วฑฺเฒตฺวา ยถาลทฺธํ เอกกาทิวเสน สาริโย อปเนนฺโต, อุปเนนฺโต จ กีฬนฺติ, ปสติ อฏฺฐปทาทีสุ พาธติ, ผุสติ จาติ หิ ปาสโก, จตุพฺพีสติวิโธ อกฺโขฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –

‘‘อฏฺฐกํ มาลิกํ วุตฺตํ, สาวฏฺฏญฺจ ฉกํ มตํ;

จตุกฺกํ พหุลํ เญยฺยํ, ทฺวิ พินฺทุสนฺติภทฺรกํ;

จตุวีสติ อายา จ, มุนินฺเทน ปกาสิตา’’ติฯ

เตน กีฬนมิธ ปาสกกีฬนํฯ ฆฏนํ ปหรณํ, เตน กีฬา ฆฏิกาติ อาห ‘‘ทีฆทณฺฑเกนา’’ติอาทิฯ ฆเฏน กุมฺเภน กีฬา ฆฏิกาติ เอเกฯ มญฺชิฏฺฐิกาย วาติ มญฺชิฏฺฐิสงฺขาตสฺส โยชนวลฺลิรุกฺขสฺส สารํ คเหตฺวา ปกฺกกสาวํ สนฺธาย วทติฯ สิตฺโถทเกน วาติ [ปิฏฺโฐทเกน วา (อฏฺฐกถายํ)] จ ปกฺกมธุสิตฺโถทกํฯ สลากหตฺถนฺติ ตาลหีราทีนํ กลาปสฺเสตํ อธิวจนํฯ พหูสุ สลากาสุ วิเสสรหิตํ เอกํ สลากํ คเหตฺวา ตาสุ ปกฺขิปิตฺวา ปุน ตญฺเญว อุทฺธรนฺตา สลากหตฺเถน กีฬนฺตีติ เกจิฯ คุฬกีฬาติ คุฬผลกีฬา, เยน เกนจิ วา กตคุฬกีฬาฯ ปณฺเณน วํสากาเรน กตา นาฬิกา ปณฺณนาฬิกา, เตเนวาห ‘‘ตํธมนฺตา’’ติฯ

ขุทฺทเก ก-ปจฺจโยติ ทสฺเสติ ‘‘ขุทฺทกนงฺคล’’นฺติ อิมินาฯ หตฺถปาทานํ โมกฺเขน โมจเนน จยติ ปริวตฺตติ เอตายาติ โมกฺขจิกา, เตนาห ‘‘อากาเส วา’’ติอาทิฯ ปริพฺภมนตฺตาเยว ตํ จกฺกํ นามาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปริพฺภมนจกฺก’’นฺติ วุตฺตํฯ

ปณฺเณน กตา นาฬิ ปณฺณนาฬิ, อิมินา ปตฺตาฬฺหกปททฺวยสฺส ยถากฺกมํ ปริยายํ ทสฺเสติฯ เตน กตา ปน กีฬา ปตฺตาฬฺหกาติ วุตฺตํ ‘‘ตายา’’ติอาทิฯ ขุทฺทโก รโถ รถโก ก-สทฺทสฺส ขุทฺทกตฺถวจนโตฯ เอส นโย เสสปเทสุปิฯ อากาเส วา ยํ ญาเปติ, ตสฺส ปิฏฺฐิยํ วา ยถา วา ตถา วา อกฺขรํ ลิขิตฺวา ‘‘เอวมิท’’นฺติ ชานเนน กีฬา อกฺขริกา, ปุจฺฉนฺตสฺส มุขาคตํ อกฺขรํ คเหตฺวา นฏฺฐมุตฺติลาภาทิชานนกีฬาติปิ วทนฺติฯ วชฺช-สทฺโท อปราธตฺโถติ อาห ‘‘ยถาวชฺชํ นามา’’ติอาทิฯ วาทิตานุรูปํ นจฺจนํ, คายนํ วา ยถาวชฺชนฺติปิ วทนฺติฯ ‘‘เอวํ กเต ชโย ภวิสฺสติ, เอวํ กเต ปราชโย’’ติ ชยปราชยํ ปุรกฺขตฺวา ปโยคกรณวเสน ปริหารปถาทีนมฺปิ ชูตปฺปมาทฏฺฐานภาโว เวทิตพฺโพ, ปงฺคจีราทีหิ จ วํสาทีหิ กตฺตพฺพา กิจฺจสิทฺธิ, อสิทฺธิ จาติ ชยปราชยาวโห ปโยโค วุตฺโต, ยถาวชฺชนฺติ จ กาณาทีหิ สทิสาการทสฺสเนหิ ชยปราชยวเสน ชูตกีฬิกภาเวน วุตฺตํฯ สพฺเพปิ เหเต โชเตนฺติ ปกาเสนฺติ เอเตหิ ตปฺปโยคิกา ชยปราชยวเสน, ชวนฺติ จ คจฺฉนฺติ ชยปราชยํ เอเตหีติ วา อตฺเถน ชูตสทฺทวจนียตํ นาติวตฺตนฺติฯ

[15] ปมาณาติกฺกนฺตาสนนฺติ ‘‘อฏฺฐงฺคุลปาทกํ กาเรตพฺพํ สุคตงฺคุเลนา’’ติ วุตฺตปฺปมาณโต อติกฺกนฺตาสนํฯ กมฺมวเสน ปโยชนโต ‘‘อนุยุตฺตา วิหรนฺตีติ ปทํ อเปกฺขิตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ วาฬรูปานีติ อาหริมานิ สีหพฺยคฺฆาทิวาฬรูปานิฯ วุตฺตญฺหิ ภิกฺขุนิวิภงฺเค ‘‘ปลฺลงฺโก นาม อาหริเมหิ วาเฬหิ กโต’’ติ (ปาจิ. 984) ‘‘อกปฺปิยรูปากุโล อกปฺปิยมญฺโจ ปลฺลงฺโก’’ติ สารสมาเส วุตฺตํฯ ทีฆโลมโก มหาโกชโวติ จตุรงฺคุลาธิกโลโม กาฬวณฺโณ มหาโกชโวฯ กุวุจฺจติ ปถวี, ตสฺสํ ชวติ โสภนวิตฺถฏวเสนาติ โกชโวฯ

‘‘จตุรงฺคุลาธิกานิ กิร ตสฺส โลมานี’’ติ วจนโต จตุรงฺคุลโต เหฏฺฐา วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ อุทฺทโลมี เอกนฺตโลมีติ วิเสสทสฺสนเมตํ, ตสฺมา ยทิ ตาสุ น ปวิสติ, วฏฺฏตีติ คเหตพฺพํฯ วานวิจิตฺตนฺติ ภิตฺติจฺฉทาทิอากาเรน วาเนน สิพฺพเนน วิจิตฺรํฯ อุณฺณามยตฺถรณนฺติ มิคโลมปกตมตฺถรณํฯ เสตตฺถรโณติ ธวลตฺถรโณฯ สีตตฺถิเกหิ เสวิตพฺพตฺตา เสตตฺถรโณ, ‘‘พหุมุทุโลมโก’’ติปิ วทนฺติฯ ฆนปุปฺผโกติ สพฺพถา ปุปฺผาการสมฺปนฺโนฯ ‘‘อุณฺณามยตฺถรโณติ อุณฺณามโย โลหิตตฺถรโณ’’ติ (สารตฺถ. ฏี. 258) สารตฺถทีปนิยํ วุตฺตํฯ อามลกปตฺตาการาหิ ปุปฺผปนฺตีหิ เยภุยฺยโต กตตฺตา อามลกปตฺโตติปิ วุจฺจติฯ

ติณฺณํ ตูลานนฺติ รุกฺขตูลลตาตูลโปฏกีตูลสงฺขาตานํ ติณฺณํ ตูลานํฯ อุทิตํ ทฺวีสุ โลมํ ทสา ยสฺสาติ อุทฺทโลมี อิ-การสฺส อการํ, ต-การสฺส โลปํ, ทฺวิภาวญฺจ กตฺวาฯ เอกสฺมิํ อนฺเต โลมํ ทสา ยสฺสาติ เอกนฺตโลมีฯ อุภยตฺถ เกจีติ สารสมาสาจริยา, อุตฺตรวิหารวาสิโน จฯ เตสํ วาเท ปน อุทิตเมกโต อุคฺคตํ โลมมยํ ปุปฺผํ ยสฺสาติ อุทฺทโลมี วุตฺตนเยนฯ อุภโต อนฺตโต เอกํ สทิสํ โลมมยํ ปุปฺผํ ยสฺสาติ เอกนฺตโลมีติ วจนตฺโถฯ วินยฏฺฐกถายํ ปน ‘‘อุทฺทโลมีติ เอกโต อุคฺคตโลมํ อุณฺณามยตฺถรณํฯ ‘อุทฺธโลมี’ติปิ ปาโฐฯ เอกนฺตโลมีติ อุภโต อุคฺคตโลมํ อุณฺณามยตฺถรณ’’นฺติ (มหาว. อฏฺฐ. 254) วุตฺตํ, นามมตฺตเมส วิเสโสฯ อตฺถโต ปน อคฺคหิตาวเสโส อฏฺฐกถาทฺวเยปิ นตฺถีติ ทฏฺฐพฺโพฯ

โกเสยฺยญฺจ กฏฺฏิสฺสญฺจ กฏฺฏิสฺสานิ วิรูเปกเสสวเสนฯ เตหิ ปกตมตฺถรณํ กฏฺฏิสฺสํฯ เอตเทวตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘โกเสยฺยกฏฺฏิสฺสมยปจฺจตฺถรณ’’นฺติ วุตฺตํ, โกเสยฺยสุตฺตานมนฺตรนฺตรํ สุวณฺณมยสุตฺตานิ ปเวเสตฺวา วีตมตฺถรณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ สุวณฺณสุตฺตํ กิร ‘‘กฏฺฏิสฺสํ, กสฺสฏ’’นฺติ จ วทนฺติฯ เตเนว ‘‘โกเสยฺยกสฺสฏมย’’นฺติ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน (ที. นิ. ฏี. 1.15) วุตฺตํฯ กฏฺฏิสฺสํ นาม วากวิเสโสติปิ วทนฺติฯ รตนปริสิพฺพิตนฺติ รตเนหิ สํสิพฺพิตํ, สุวณฺณลิตฺตนฺติ เกจิฯ สุทฺธโกเสยฺยนฺติ รตนปริสิพฺพนรหิตํฯ วินเยติ วินยฏฺฐกถํ, วินยปริยายํ วา สนฺธาย วุตฺตํฯ อิธ หิ สุตฺตนฺติกปริยาเย ‘‘ฐเปตฺวา ตูลิกํ สพฺพาเนว โคนกาทีนิ รตนปริสิพฺพิตานิ วฏฺฏนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ

วินยปริยายํ ปน ปตฺวา ครุเก ฐาตพฺพตฺตา สุทฺธโกเสยฺยเมว วฏฺฏติ, เนตรานีติ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ, สุตฺตนฺติกปริยาเย ปน รตนปริสิพฺพนรหิตาปิ ตูลิกา น วฏฺฏติ, อิตรานิ วฏฺฏนฺติ, สเจปิ ตานิ รตนปริสิพฺพิตานิ, ภูมตฺถรณวเสน ยถานุรูปํ มญฺจปีฐาทีสุ จ อุปเนตุํ วฏฺฏนฺตีติฯ สุตฺตนฺตเทสนาย คหฏฺฐานมฺปิ วเสน วุตฺตตฺตา เตสํ สงฺคณฺหนตฺถํ ‘‘ฐเปตฺวา…เป.… น วฏฺฏนฺตีติ วุตฺต’’นฺติ อปเรฯ ทีฆนิกายฏฺฐกถายนฺติ กตฺถจิ ปาโฐ, โปราณทีฆนิกายฏฺฐกถายนฺติ อตฺโถฯ นจฺจโยคฺคนฺติ นจฺจิตุํ ปโหนกํฯ กโรนฺติ เอตฺถ นจฺจนฺติ กุตฺตกํ, ตํ ปน อุทฺทโลมีเอกนฺตโลมีวิเสสเมวฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘ทฺวิทเสกทสานฺยุทฺท-โลมีเอกนฺตโลมิโน;

ตเทว โสฬสิตฺถีนํ, นจฺจโยคฺคญฺหิ กุตฺตก’’นฺติฯ

หตฺถิโน ปิฏฺฐิยํ อตฺถรํ หตฺถตฺถรํฯ เอวํ เสสปเทสุปิฯ อชินจมฺเมหีติ อชินมิคจมฺเมหิ, ตานิ กิร จมฺมานิ สุขุมตรานิ, ตสฺมา ทุปฏฺฏติปฏฺฏานิ กตฺวา สิพฺพนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อชินปฺปเวณี’’ติ, อุปรูปริ ฐเปตฺวา สิพฺพนวเสน หิ สนฺตติภูตา ‘‘ปเวณี’’ติ วุจฺจติฯ กทลีมิโคติ มญฺชาราการมิโค, ตสฺส ธมฺเมน กตํ ปวรปจฺจตฺถรณํ ตถาฯ ‘‘ตํ กิรา’’ติอาทิ ตทาการทสฺสนํ, ตสฺมา สุทฺธเมว กทลีมิคจมฺมํ วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ อุตฺตรํ อุปริภาคํ ฉาเทตีติ อุตฺตรจฺฉโท, วิตานํฯ ตมฺปิ โลหิตเมว อิธาธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘รตฺตวิตาเนนา’’ติฯ ‘‘ยํ วตฺตติ, ตํ สอุตฺตรจฺเฉท’’นฺติ เอตฺถ เสโส, สํสิพฺพิตภาเวน สทฺธิํ วตฺตตีติ อตฺโถฯ รตฺตวิตาเนสุ จ กาสาวํ วฏฺฏติ, กุสุมฺภาทิรตฺตเมว น วฏฺฏติ, ตญฺจ โข สพฺพรตฺตเมวฯ ยํ ปน นานาวณฺณํ วานจิตฺตํ วา เลปจิตฺตํ วา, ตํ วฏฺฏติฯ ปจฺจตฺถรณสฺเสว ปธานตฺตา ตปฺปฏิพทฺธํ เสตวิตานมฺปิ น วฏฺฏตีติ วุตฺตํฯ อุภโตติ อุภยตฺถ มญฺจสฺส สีสภาเค, ปาทภาเค จาติ อตฺโถฯ เอตฺถาปิ สอุตฺตรจฺฉเท วิย วินิจฺฉโยฯ ปทุมวณฺณํ วาติ นาติรตฺตํ สนฺธายาหฯ วิจิตฺรํ วาติ ปน สพฺพถา กปฺปิยตฺตา วุตฺตํ, น ปน อุภโต อุปธาเนสุ อกปฺปิยตฺตาฯ น หิ โลหิตก-สทฺโท จิตฺเต วฏฺฏติฯ ปฏลิกคฺคหเณเนว จิตฺตกสฺสาปิ อตฺถรณสฺส สงฺคเหตพฺพปฺปสงฺคโตฯ สเจ ปมาณยุตฺตนฺติ วุตฺตเมวตฺถํ พฺยติเรกโต สมตฺเถตุํ อาห ‘‘มหาอุปธานํ ปน ปฏิกฺขิตฺต’’นฺติฯ มหาอุปธานนฺติ จ ปมาณาติกฺกนฺตํ อุปธานํฯ สีสปฺปมาณเมว หิ ตสฺส ปมาณํฯ

วุตฺตญฺจ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว, สีสปฺปมาณํ พิพฺโพหนํ กาตุ’’นฺติ (จูฬว. 297) สีสปฺปมาณญฺจ นาม ยสฺส วิตฺถารโต ตีสุ กณฺเณสุ ทฺวินฺนํ กณฺณานํ อนฺตรํ มินิยมานํ วิทตฺถิ เจว จตุรงฺคุลญฺจ โหติฯ พิพฺโพหนสฺส มชฺฌฏฺฐานํ ติริยโต มุฏฺฐิรตนํ โหติ, ทีฆโต ปน ทิยฑฺฒรตนํ วา ทฺวิรตนํ วาฯ ตํ ปน อกปฺปิยตฺตาเยว ปฏิกฺขิตฺตํ, น ตุ อุจฺจาสยนมหาสยนปริยาปนฺนตฺตาฯ ทฺเวปีติ สีสูปธานํ, ปาทูปธานญฺจฯ ปจฺจตฺถรณํ ทตฺวาติ ปจฺจตฺถรณํ กตฺวา อตฺถริตฺวาติ อตฺโถ, อิทญฺจ คิลานเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ เตนาห เสนาสนกฺขนฺธกวณฺณนายํ ‘‘อคิลานสฺสาปิ สีสูปธานญฺจ ปาทูปธานญฺจาติ ทฺวยเมว วฏฺฏติฯ คิลานสฺส พิพฺโพหนานิ สนฺถริตฺวา อุปริ ปจฺจตฺถรณํ กตฺวา นิปชฺชิตุมฺปิ วฏฺฏตี’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. 297) วุตฺตนเยเนวาติ วินเย ภควตา วุตฺตนเยเนวฯ กถํ ปน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทิฯ ยถา อฏฺฐงฺคุลปาทกํ โหติ, เอวํ อาสนฺทิยา ปาทจฺฉินฺทนํ เวทิตพฺพํฯ ปลฺลงฺกสฺส ปน อาหริมานิ วาฬรูปานิ อาหริตฺวา ปุน อปฺปฏิพทฺธตาการณมฺปิ เภทนเมวฯ วิชเฏตฺวาติ ชฏํ นิพฺเพเธตฺวาฯ พิพฺโพหนํ กาตุนฺติ ตานิ วิชฏิตตูลานิ อนฺโต ปกฺขิปิตฺวา พิพฺโพหนํ กาตุํฯ

[16] ‘‘มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตทารกาน’’นฺติ เอเตน อณฺฑชชลาพุชานเมว คหณํ, มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตตฺตาติ จ การณํ ทสฺเสติ, เตเนวายมตฺโถ สิชฺฌติ ‘‘อเนกทิวสานิ อนฺโตสยนเหตุ เอส คนฺโธ’’ติฯ อุจฺฉาเทนฺติ อุพฺพฏฺเฏนฺติฯ สณฺฐานสมฺปาทนตฺถนฺติ สุสณฺฐานตาสมฺปาทนตฺถํฯ ปริมทฺทนฺตีติ สมนฺตโต มทฺทนฺติฯ

เตสํเยว ทารกานนฺติ ปุญฺญวนฺตานเมว ทารกานํฯ เตสเมว หิ ปกรณานุรูปตาย คหณํฯ มหามลฺลานนฺติ มหตํ พาหุยุทฺธการกานํฯ อาทาโส นาม มณฺฑนกปกติกานํ มนุสฺสานํ อตฺตโน มุขฉายาปสฺสนตฺถํ กํสโลหาทีหิ กโต ภณฺฑวิเสโสฯ ตาทิสํ สนฺธาย ‘‘ยํ กิญฺจิ…เป.… น วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ อลงฺการญฺชนเมว น เภสชฺชญฺชนํฯ มณฺฑนานุโยคสฺส หิ อธิปฺเปตตฺตา ตมิธานธิปฺเปตํฯ โลเก มาลา-สทฺโท พทฺธมาลายเมว ‘‘มาลา มาลฺยํ ปุปฺผทาเม’’ติ วจนโตฯ สาสเน ปน สุทฺธปุปฺเผสุปิ นิรุฬฺโหติ อาห ‘‘อพทฺธมาลา วา’’ติฯ กาฬปีฬกาทีนนฺติ กาฬวณฺณปีฬกาทีนํฯ มตฺติกกกฺกนฺติ โอสเธหิ อภิสงฺขตํ โยคมตฺติกาจุณฺณํฯ เทนฺตีติ วิเลเปนฺติฯ

จลิเตติ วิการาปชฺชนวเสน จลนํ ปตฺเต , กุปิเตติ อตฺโถฯ เตนาติ สาสปกกฺเกนฯ โทเสติ กาฬปีฬกาทีนํ เหตุภูเต โลหิตโทเสฯ ขาทิเตติ อปนยนวเสน ขาทิเตฯ สนฺนิสินฺเนติ ตาทิเส ทุฏฺฐโลหิเต ปริกฺขีเณฯ มุขจุณฺณเกนาติ มุขวิเลปเนน ฯ จุณฺเณนฺตีติ วิลิมฺเปนฺติฯ ตํ สพฺพนฺติ มตฺติกากกฺกสาสปติลหลิทฺทิกกฺกทานสงฺขาตํ มุขจุณฺณํ, มุขวิเลปนญฺจ น วฏฺฏติฯ อตฺถานุกฺกมสมฺภวโต หิ อยํ ปททฺวยสฺส วณฺณนาฯ มุขจุณฺณสงฺขาตํ มุขวิเลปนนฺติ วา ปททฺวยสฺส ตุลฺยาธิกรณวเสน อตฺถวิภาวนาฯ

หตฺถพนฺธนฺติ หตฺเถ พนฺธิตพฺพมาภรณํ, ตํ ปน สงฺขกปาลาทโยติ อาห ‘‘หตฺเถ’’ติอาทิฯ สงฺโข เอว กปาลํ ตถาฯ ‘‘อปเร’’ติอาทินา ยถากฺกมํ ‘‘สิขาพนฺธ’’นฺติอาทิ ปทานมตฺถํ สํวณฺเณติฯ ตตฺถ สิขนฺติ จูฬํฯ จีรกํ นาม เยน จูฬาย ถิรกรณตฺถํ, โสภนตฺถญฺจ วิชฺฌติฯ มุตฺตาย, มุตฺตา เอว วา ลตา มุตฺตาลตา, มุตฺตาวฬิฯ ทณฺโฑ นาม จตุหตฺโถติ วุตฺตํ ‘‘จตุหตฺถทณฺฑํ วา’’ติฯ อลงฺกตทณฺฑกนฺติ ปน ตโต โอมกํ รถยฏฺฐิอาทิกํ สนฺธายาหฯ เภสชฺชนาฬิกนฺติ เภสชฺชตุมฺพํฯ ปตฺตาทิโอลมฺพนํ วามํเสเยว อจิณฺณนฺติ วุตฺตํ ‘‘วามปสฺเส โอลคฺคิต’’นฺติฯ กณฺณิกา นาม กูฏํ, ตาย จ รตเนน จ ปริกฺขิตฺโต โกโส ยสฺส ตถาฯ ปญฺจวณฺณสุตฺตสิพฺพิตนฺติ นีลปีตโลหิโตทาตมญฺชิฏฺฐวเสน ปญฺจวณฺเณหิ สุตฺเตหิ สิพฺพิตํ ติวิธมฺปิ ฉตฺตํฯ รตนมตฺตายามํ จตุรงฺคุลวิตฺถตนฺติ เตสํ ปริจยนิยาเมน วา นลาเฏ พนฺธิตุํ ปโหนกปฺปมาเณน วา วุตฺตํฯ ‘‘เกสนฺตปริจฺเฉทํ ทสฺเสตฺวา’’ติ เอเตน ตทนชฺโฌตฺถรณวเสน พนฺธนาการํ ทสฺเสติฯ เมฆมุเขติ อพฺภนฺตเรฯ ‘‘มณิ’’นฺติ อิทํ สิโรมณิํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘จูฬามณิ’’นฺติ, จูฬายํ มณินฺติ อตฺโถฯ จมรสฺส อยํ จามโร, สฺเวว วาโล, เตน กตา พีชนี จามรวาลพีชนีฯ อญฺญาสํ ปน มกสพีชนีวากมยพีชนีอุสีรมยพีชนีโมรปิญฺฉมยพีชนีนํ, วิธูปนตาลวณฺฏานญฺจ กปฺปิยตฺตา ตสฺสาเยว คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ

[17] ทุคฺคติโต, สํสารโต จ นิยฺยาติ เอเตนาติ นิยฺยานํ, สคฺคมคฺโค, โมกฺขมคฺโค จฯ

ตํ นิยฺยานมรหติ, ตสฺมิํ วา นิยฺยาเน นิยุตฺตา, ตํ วา นิยฺยานํ ผลภูตํ เอติสฺสาติ นิยฺยานิกา, วจีทุจฺจริตกิเลสโต นิยฺยาตีติ วา นิยฺยานิกา อี-การสฺส รสฺสตฺตํ, ย-การสฺส จ ก-การํ กตฺวาฯ อนีย-สทฺโท หิ พหุลา กตฺวตฺถาภิธายโกฯ เจตนาย สทฺธิํ สมฺผปฺปลาปวิรติ อิธ อธิปฺเปตาฯ ตปฺปฏิปกฺขโต อนิยฺยานิกา, สมฺผปฺปลาโป, ตสฺสา ภาโว อนิยฺยานิกตฺตํ, ตสฺมา อนิยฺยานิกตฺตาฯ ติรจฺฉานภูตาติ ติโรกรณภูตา วิพนฺธนภูตาฯ โสปิ นามาติ เอตฺถ นาม-สทฺโท ครหายํฯ กมฺมฏฺฐานภาเวติ อนิจฺจตาปฏิสํยุตฺตตฺตา จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานภาเวฯ กามสฺสาทวเสนาติ กามสงฺขาตอสฺสาทวเสนฯ สห อตฺเถนาติ สาตฺถกํ, หิตปฏิสํยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ อุปาหนาติ ยานกถาสมฺพนฺธํ สนฺธาย วุตฺตํฯ สุฏฺฐุ นิเวสิตพฺโพติ สุนิวิฏฺโฐฯ ตถา ทุนฺนิวิฏฺโฐฯ คาม-สทฺเทน คามวาสี ชโนปิ คหิโตติ อาห ‘‘อสุกคามวาสิโน’’ติอาทิฯ

สูรกถาติ เอตฺถ สูร-สทฺโท วีรวาจโกติ ทสฺเสติ ‘‘สูโร อโหสี’’ติ อิมินาฯ วิสิขา นาม มคฺคสนฺนิเวโส, อิธ ปน วิสิขาคหเณน ตนฺนิวาสิโนปิ คหิตา ‘‘สพฺโพ คาโม อาคโต’’ติอาทีสุ วิย, เตเนวาห ‘‘สทฺธา ปสนฺนา’’ติอาทิฯ

กุมฺภสฺส ฐานํ นาม อุทกฏฺฐานนฺติ วุตฺตํ ‘‘อุทกฏฺฐานกถา’’ติฯ อุทกติตฺถกถาติปิ วุจฺจติ ตตฺเถว สมวโรธโตฯ อปิจ กุมฺภสฺส กรณฏฺฐานํ กุมฺภฏฺฐานํฯ ตทปเทเสน ปน กุมฺภทาสิโย วุตฺตาติ ทสฺเสติ ‘‘กุมฺภทาสิกถา วา’’ติ อิมินาฯ ปุพฺเพ เปตา กาลงฺกตาติ ปุพฺพเปตาฯ ‘‘เปโต ปเรโต กาลงฺกโต’’ติ หิ ปริยายวจนํฯ เหฏฺฐา วุตฺตนยมติทิสิตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ปุริมปจฺฉิมกถาหิ วิมุตฺตาติ อิธาคตาหิ ปุริมาหิ, ปจฺฉิมาหิ จ กถาหิ วิมุตฺตาฯ นานาสภาวาติ อตฺต-สทฺทสฺส สภาวปริยายภาวมาหฯ อสุเกน นามาติ ปชาปตินา พฺรหฺมุนา, อิสฺสเรน วาฯ อุปฺปตฺติฐิติสมฺภาราทิวเสน โลกํ อกฺขายติ เอตายาติ โลกกฺขายิกา, สา ปน โลกายตสมญฺเญ วิตณฺฑสตฺเถ นิสฺสิตา สลฺลาปกถาติ ทสฺเสติ ‘‘โลกายตวิตณฺฑสลฺลาปกถา’’ติ อิมินาฯ โลกา พาลชนา อายตนฺติ เอตฺถ อุสฺสหนฺติ วาทสฺสาเทนาติ โลกายตํ, โลโก วา หิตํ น ยตติ น อีหติ เตนาติ โลกายตํฯ

ตญฺหิ คนฺถํ นิสฺสาย สตฺตา ปุญฺญกิริยาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทนฺติ ฯ อญฺญมญฺญวิรุทฺธํ, สคฺคโมกฺขวิรุทฺธํ วา กถํ ตโนนฺติ เอตฺถาติ วิตณฺโฑ, วิรุทฺเธน วา วาททณฺเฑน ตาเฬนฺติ เอตฺถ วาทิโนติ วิตณฺโฑ, สพฺพตฺถ นิรุตฺตินเยน ปทสิทฺธิฯ

สาครเทเวน ขโตติ เอตฺถ สาครรญฺโญ ปุตฺเตหิ ขโตติปิ วทนฺติฯ วิชฺชติ ปเวทนเหตุภูตา มุทฺธา ยสฺสาติ สมุทฺโท ธ-การสฺส ท-การํ กตฺวา, สห-สทฺโท เจตฺถ วิชฺชมานตฺถวาจโก ‘‘สโลมโกสปกฺขโก’’ติอาทีสุ วิยฯ ภโวติ วุทฺธิ ภวติ วฑฺฒตีติ กตฺวาฯ วิภโวติ หานิ ตพฺพิรหโตฯ ทฺวนฺทโต ปุพฺเพ สุยฺยมาโน อิติสทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพติ อาห ‘‘อิติ ภโว อิติ อภโว’’ติฯ ยํ วา ตํ วาติ ยํ กิญฺจิ, อถ ตํ อนิยมนฺติ อตฺโถฯ อภูตญฺหิ อนิยมตฺถํ สห วิกปฺเปน ยํตํ-สทฺเทหิ ทีเปนฺติ อาจริยาฯ อปิจ ภโวติ สสฺสโตฯ อภโวติ อุจฺเฉโทฯ ภโวติ วา กามสุขํฯ อภโวติ อตฺตกิลมโถฯ

อิติ อิมาย ฉพฺพิธาย อิติภวาภวกถาย สทฺธิํ พาตฺติํส ติรจฺฉานกถา นาม โหนฺติฯ อถ วา ปาฬิยํ สรูปโต อนาคตาปิ อรญฺญปพฺพตนทีทีปกถา อิติ-สทฺเทน สงฺคเหตฺวา พตฺติํส ติรจฺฉานกถาติ วุจฺจนฺติฯ ปาฬิยญฺหิ ‘‘อิติ วา’’ติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท ปการตฺโถ, วา-สทฺโท วิกปฺปนตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘เอวํปการํ, อิโต อญฺญํ วา ตาทิสํ นิรตฺถกกถํ อนุยุตฺตา วิหรนฺตี’’ติ, อาทิอตฺโถ วา อิติ-สทฺโท อิติ วา อิติ เอวรูปา ‘‘นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนา ปฏิวิรโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.10, 164; ม. นิ. 1.293, 411; 2.11, 418; 3.14, 102; อ. นิ. 10.99) วิย, อิติ เอวมาทิํ อญฺญมฺปิ ตาทิสํ กถมนุยุตฺตา วิหรนฺตีติ อตฺโถฯ

[18] วิรุทฺธสฺส คหณํ วิคฺคโห, โส เยสนฺติ วิคฺคาหิกา, เตสํ ตถา, วิรุทฺธํ วา คณฺหาติ เอตายาติ วิคฺคาหิกา, สาเยว กถา ตถาฯ สารมฺภกถาติ อุปารมฺภกถาฯ สหิตนฺติ ปุพฺพาปราวิรุทฺธํฯ ตโตเยว สิลิฏฺฐํฯ ตํ ปน อตฺถการณยุตฺตตายาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺถยุตฺตํ การณยุตฺตนฺติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํฯ นฺติ วจนํฯ ปริวตฺติตฺวา ฐิตํ สปตฺตคโต อสมตฺโถ โยโธ วิย น กิญฺจิ ชานาสิ, กินฺตุ สยเมว ปราเชสีติ อธิปฺปาโยฯ วาโท โทโสติ ปริยายวจนํฯ

ตถา จร วิจราติฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ อาจริยกุเลฯ นิพฺเพเธหีติ มยา โรปิตํ วาทํ วิสฺสชฺเชหิฯ

[19] ทูตสฺส กมฺมํ ทูเตยฺยํ, ตสฺส กถา ตถา, ตสฺสํฯ อิธ, อมุตฺราติ อุปโยคตฺเถ ภุมฺมวจนํ, เตนาห ‘‘อสุกํ นาม ฐาน’’นฺติฯ วิตฺถารโต วินิจฺฉโย วินยฏฺฐกถายํ (ปารา. อฏฺฐ. 436-437) วุตฺโตติ สงฺเขปโต อิธ ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺเขปโต ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ คิหิสาสนนฺติ ยถาวุตฺตวิปรีตํ สาสนํฯ อญฺเญสนฺติ คิหีนญฺเญวฯ

[20] ติวิเธนาติ สามนฺตชปฺปนอิริยาปถสนฺนิสฺสิตปจฺจยปฏิเสวนเภทโต ติวิเธนฯ วิมฺหาปยนฺตีติ ‘‘อยมจฺฉริยปุริโส’’ติ อตฺตนิ ปเรสํ วิมฺหยํ สมฺปหํสนํ อจฺฉริยํ อุปฺปาเทนฺติฯ วิปุพฺพญฺหิ มฺหิ-สทฺทํ สมฺปหํสเน วทนฺติ สทฺทวิทูฯ สมฺปหํสนากาโร จ อจฺฉริยํฯ ลปนฺตีติ อตฺตานํ วา ทายกํ วา อุกฺขิปิตฺวา ยถา โส กิญฺจิ ททาติ, เอวํ อุกฺกาเจตฺวา อุกฺขิปนวเสน ทีเปตฺวา กเถนฺติฯ นิมิตฺตํ สีลเมเตสนฺติ เนมิตฺติกาติ ตทฺธิตวเสน ตสฺสีลตฺโถ ยถา ‘‘ปํสุกูลิโก’’ติ (มหานิ. 52) อปิจ นิมิตฺเตน วทนฺติ, นิมิตฺตํ วา กโรนฺตีติ เนมิตฺติกาฯ นิมิตฺตนฺติ จ ปเรสํ ปจฺจยทานสญฺญุปฺปาทกํ กายวจีกมฺมํ วุจฺจติฯ นิปฺเปโส นิปฺปิสนํ จุณฺณํ วิย กรณํฯ นิปฺปิสนฺตีติ วา นิปฺเปสา, นิปฺเปสาเยว นิปฺเปสิกา, นิปฺปิสนํ วา นิปฺเปโส, ตํ กโรนฺตีติปิ นิปฺเปสิกาฯ นิปฺเปโส จ นาม ภฏปุริโส วิย ลาภสกฺการตฺถํ อกฺโกสนขุํสนุปฺปณฺฑนปรปิฏฺฐิมํสิกตาฯ ลาเภน ลาภนฺติ อิโต ลาเภน อมุตฺร ลาภํฯ นิชิคีสนฺติ มคฺคนฺติ ปริเยสนฺตีติ ปริยายวจนํฯ กุหกาทโย สทฺทา กุหานาทีนิ นิมิตฺตํ กตฺวา ตํสมงฺคิปุคฺคเลสุ ปวตฺตาติ อาห ‘‘กุหนา…เป.… อธิวจน’’นฺติฯ อฏฺฐกถญฺจาติ ตํตํปาฬิสํวณฺณนาภูตํ โปราณฏฺฐกถญฺจฯ

มชฺฌิมสีลวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มหาสีลวณฺณนา

[21] องฺคานิ อารพฺภ ปวตฺตตฺตา องฺคสหจริตํ สตฺถํ ‘‘องฺค’’นฺติ วุตฺตํ อุตฺตรปทโลเปน วาฯ นิมิตฺตนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย, เตนาห ‘‘หตฺถปาทาทีสู’’ติอาทิฯ เกจิ ปน ‘‘องฺคนฺติ องฺควิการํ ปเรสํ องฺควิการทสฺสเนนาปิ ลาภาลาภาทิวิชานน’’นฺติ วทนฺติฯ นิมิตฺตสตฺถนฺติ นิมิตฺเตน สญฺชานนปฺปการทีปกํ สตฺถํ, ตํ วตฺถุนา วิภาเวตุํ ‘‘ปณฺฑุราชา’’ติอาทิมาหฯ ปณฺฑุราชาติ จ ‘‘ทกฺขิณารามาธิปติ’’ อิจฺเจว วุตฺตํฯ สีหฬทีเป ทกฺขิณารามนามกสฺส สงฺฆารามสฺส การโกติ วทนฺติฯ ‘‘ทกฺขิณมธุราธิปตี’’ติ จ กตฺถจิ ลิขิตํ, ทกฺขิณมธุรนครสฺส อธิปตีติ อตฺโถฯ มุตฺตาโยติ มุตฺติกาฯ มุฏฺฐิยาติ หตฺถมุทฺทายฯ ฆรโคลิกายาติ สรพุนาฯ โส ‘‘มุตฺตา’’ติ สญฺญานิมิตฺเตนาห, สงฺขฺยานิมิตฺเตน ปน ‘‘ติสฺโส’’ติฯ

‘‘มหนฺตาน’’นฺติ เอเตน อปฺปกํ นิมิตฺตเมว, มหนฺตํ ปน อุปฺปาโทติ นิมิตฺตุปฺปาทานํ วิเสสํ ทสฺเสติฯ อุปฺปติตนฺติ อุปฺปตนํฯ สุภาสุภผลํ ปกาเสนฺโต อุปฺปชฺชติ คจฺฉตีติ อุปฺปาโท, อุปฺปาโตปิ, สุภาสุภสูจิกา ภูตวิกติฯ โส หิ ธูโม วิย อคฺคิสฺส กมฺมผลสฺส ปกาสนมตฺตเมว กโรติ, น ตุ ตมุปฺปาเทตีติฯ อิทนฺติ อิทํ นาม ผลํฯ เอวนฺติ อิมินา นาม อากาเรนฯ อาทิสนฺตีติ นิทฺทิสนฺติฯ ปุพฺพณฺหสมเยติ กาลวเสนฯ อิทํ นามาติ วตฺถุวเสน วทติฯ โย วสภํ, กุญฺชรํ, ปาสาทํ, ปพฺพตํ วา อารุฬฺหมตฺตานํ สุปิเน ปสฺสติ, ตสฺส ‘‘อิทํ นาม ผล’’นฺติอาทินา หิ วตฺถุกิตฺตนํ โหติฯ สุปินกนฺติ สุปินสตฺถํฯ องฺคสมฺปตฺติวิปตฺติทสฺสนมตฺเตน ปุพฺเพ ‘‘องฺค’’นฺติ วุตฺตํ, อิธ ปน มหานุภาวตาทินิปฺผาทกลกฺขณวิเสสทสฺสเนน ‘‘ลกฺขณ’’นฺติ อยเมเตสํ วิเสโส, เตนาห ‘‘อิมินา ลกฺขเณนา’’ติอาทิฯ ลกฺขณนฺติ หิ องฺคปจฺจงฺเคสุ ทิสฺสมานาการวิเสสํ สตฺติสิริวจฺฉคทาปาสาทาทิกมธิปฺเปตํ ตํ ตํ ผลํ ลกฺขียติ อเนนาติ กตฺวา, สตฺถํ ปน ตปฺปกาสนโต ลกฺขณํฯ อาหเตติ ปุราเณฯ อนาหเตติ นเวฯ อหเตติ ปน ปาเฐ วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถฯ อิโต ปฏฺฐายาติ เทวรกฺขสมนุสฺสาทิเภเทน ยถาผลํ ปริกปฺปิเตน วิวิธวตฺถภาเค อิโต วา เอตฺโต วา สญฺฉินฺเน อิทํ นาม โภคาทิผลํ โหติฯ เอวรูเปน ทารุนาติ ปลาสสิริผลาทิทารุนา, ตถา ทพฺพิยาฯ