เมนู

นิทานกถาวณฺณนา

เอวํ ยถาวุตฺเตน วิวิเธน นเยน ปณามาทิกํ ปกรณารมฺภวิธานํ กตฺวา อิทานิ วิภาควนฺตานํ สภาววิภาวนํ วิภาคทสฺสนวเสเนว สุวิภาวิตํ, สุวิญฺญาปิตญฺจ โหตีติ ปฐมํ ตาว วคฺคสุตฺตวเสน วิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ทีฆาคโม นามา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ‘‘ทีฆสฺส อาคมวรสฺส อตฺถํ ปกาสยิสฺสามี’’ติ ยทิทํ วุตฺตํ, ตสฺมิํ วจเนฯ ‘‘ยสฺส อตฺถํ ปกาสยิสฺสามี’’ติ ปฏิญฺญาตํ, โส ทีฆาคโม นาม วคฺคสุตฺตวเสน เอวํ เวทิตพฺโพ, เอวํ วิภาโคติ วา อตฺโถฯ อถ วา ตตฺถาติ ‘‘ทีฆาคมนิสฺสิต’’นฺติ ยํ วุตฺตํ, เอตสฺมิํ วจเนฯ โย ทีฆาคโม วุตฺโต, โส ทีฆาคโม นาม วคฺคสุตฺตวเสนฯ เอวํ วิภชิตพฺโพ, เอทิโสติ วา อตฺโถฯ ‘‘ทีฆสฺสา’’ติอาทินา หิ วุตฺตํ ทูรวจนํ ตํ-สทฺเทน ปฏินิทฺทิสติ วิย ‘‘ทีฆาคมนิสฺสิต’’นฺติ วุตฺตํ อาสนฺนวจนมฺปิ ตํ-สทฺเทน ปฏินิทฺทิสติ อตฺตโน พุทฺธิยํ ปรมฺมุขํ วิย ปริวตฺตมานํ หุตฺวา ปวตฺตนโตฯ เอทิเสสุ หิ ฐาเนสุ อตฺตโน พุทฺธิยํ สมฺมุขํ วา ปรมฺมุขํ วา ปริวตฺตมานํ ยถา ตถา วา ปฏินิทฺทิสิตุํ วฏฺฏติ สทฺทมตฺตปฏินิทฺเทเสน อตฺถสฺสาวิโรธนโตฯ วคฺคสุตฺตาทีนํ นิพฺพจนํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ ตโย วคฺคา ยสฺสาติ ติวคฺโคฯ จตุตฺติํส สุตฺตานิ เอตฺถ สงฺคยฺหนฺติ, เตสํ วา สงฺคโห คณนา เอตฺถาติ จตุตฺติํสสุตฺตสงฺคโหฯ

อตฺตโน สํวณฺณนาย ปฐมสงฺคีติยํ นิกฺขิตฺตานุกฺกเมเนว ปวตฺตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺส…เป.… นิทานมาที’’ติ วุตฺตํฯ อาทิภาโว เหตฺถ สงฺคีติกฺกเมเนว เวทิตพฺโพฯ กสฺมา ปน จตูสุ อาคเมสุ ทีฆาคโม ปฐมํ สงฺคีโต, ตตฺถ จ สีลกฺขนฺธวคฺโค ปฐมํ นิกฺขิตฺโต, ตสฺมิญฺจ พฺรหฺมชาลสุตฺตํ, ตตฺถาปิ นิทานนฺติ? นายมนุโยโค กตฺถจิปิ น ปวตฺตติ สพฺพตฺเถว วจนกฺกมมตฺตํ ปฏิจฺจ อนุยุญฺชิตพฺพโตฯ อปิจ สทฺธาวหคุณตฺตา ทีฆาคโมว ปฐมํ สงฺคีโตฯ สทฺธา หิ กุสลธมฺมานํ พีชํฯ ยถาห ‘‘สทฺธา พีชํ ตโป วุฏฺฐี’’ติ (สํ. นิ. 2.197; สุ. นิ. 77)ฯ สทฺธาวหคุณตา จสฺส เหฏฺฐา ทสฺสิตาเยวฯ กิญฺจ ภิยฺโย – กติปยสุตฺตสงฺคหตาย เจว อปฺปปริมาณตาย จ อุคฺคหณธารณาทิสุขโต ปฐมํ สงฺคีโตฯ ตถา เหส จตุตฺติํสสุตฺตสงฺคโห, จตุสฏฺฐิภาณวารปริมาโณ จฯ สีลกถาพาหุลฺลโต ปน สีลกฺขนฺธวคฺโค ปฐมํ นิกฺขิตฺโตฯ

สีลญฺหิ สาสนสฺส อาทิ สีลปติฏฺฐานตฺตา สพฺพคุณานํ ฯ เตเนวาห ‘‘ตสฺมา ติห ตฺวํ ภิกฺขุ อาทิเมว วิโสเธหิ กุสเลสุ ธมฺเมสุฯ โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ? สีลญฺจ สุวิสุทฺธ’’นฺติอาทิ (สํ. นิ. 5.469)ฯ สีลกฺขนฺธกถาพาหุลฺลโต หิ โส ‘‘สีลกฺขนฺธวคฺโค’’ติ วุตฺโตฯ ทิฏฺฐิวินิเวฐนกถาภาวโต ปน สุตฺตนฺตปิฏกสฺส นิรวเสสทิฏฺฐิวิภชนํ พฺรหฺมชาลสุตฺตํ ปฐมํ นิกฺขิตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ เตปิฏเก หิ พุทฺธวจเน พฺรหฺมชาลสทิสํ ทิฏฺฐิคตานิ นิคฺคุมฺพํ นิชฺชฏํ กตฺวา วิภตฺตสุตฺตํ นตฺถิฯ นิทานํ ปน ปฐมสงฺคีติยํ มหากสฺสปตฺเถเรน ปุฏฺเฐน อายสฺมตา อานนฺเทน เทสกาลาทินิทสฺสนตฺถํ ปฐมํ นิกฺขิตฺตนฺติฯ เตนาห ‘‘พฺรหฺมชาลสฺสาปี’’ติอาทิฯ ตตฺถ จ ‘‘อายสฺมตา’’ติอาทินา เทสกํ นิยเมติ, ปฐมสงฺคีติกาเลติ ปน กาลนฺติ, อยมตฺโถ อุปริ อาวิ ภวิสฺสติฯ

ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา

อิทานิ ‘‘ปฐมมหาสงฺคีติกาเล’’ติ วจนปฺปสงฺเคน ตํ ปฐมมหาสงฺคีติํ ทสฺเสนฺโต, ยสฺสํ วา ปฐมมหาสงฺคีติยํ นิกฺขิตฺตานุกฺกเมน สํวณฺณนํ กตฺตุกามตฺตา ตํ วิภาเวนฺโต ตสฺสา ตนฺติยา อารุฬฺหายปิ อิธ วจเน การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฐมมหาสงฺคีติ นาม เจสา’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถ หิ กิญฺจาปิ…เป.… มารุฬฺหาติ เอเตน นนุ สา สงฺคีติกฺขนฺธเก ตนฺติมารุฬฺหา, กสฺมา อิธ ปุน วุตฺตา, ยทิ จ วุตฺตา อสฺส นิรตฺถกตา, คนฺถครุตา จ สิยาติ โจทนาเลสํ ทสฺเสติฯ ‘‘นิทาน…เป.… เวทิตพฺพา’’ติ ปน เอเตน นิทานโกสลฺลตฺถภาวโต ยถาวุตฺตโทสตา น สิยาติ วิเสสการณทสฺสเนน ปริหรติฯ ‘‘ปฐมมหาสงฺคีติ นาม เจสา’’ติ เอตฺถ -สทฺโท อีทิเสสุ ฐาเนสุ วตฺตพฺพสมฺปิณฺฑนตฺโถฯ เตน หิ ปฐมมหาสงฺคีติกาเล วุตฺตํ นิทานญฺจ อาทิ, เอสา จ ปฐมมหาสงฺคีติ นาม เอวํ เวทิตพฺพาติ อิมมตฺถํ สมฺปิณฺเฑติฯ อุปญฺญาสตฺโถ วา -สทฺโท, อุปญฺญาโสติ จ วากฺยารมฺโภ วุจฺจติฯ เอสา หิ คนฺถการานํ ปกติ, ยทิทํ กิญฺจิ วตฺวา ปุน อปรํ วตฺตุมารภนฺตานํ จ-สทฺทปโยโคฯ ยํ ปน วชิรพุทฺธิตฺเถเรน วุตฺตํ ‘‘เอตฺถ จ-สทฺโท อติเรกตฺโถ, เตน อญฺญาปิ อตฺถีติ ทีเปตี’’ติ (วชิร ฏี. พาหิรนิทานกถาวณฺณนา), ตทยุตฺตเมวฯ น เหตฺถ จ-สทฺเทน ตทตฺโถ วิญฺญายติฯ ยทิ เจตฺถ ตทตฺถทสฺสนตฺถเมว จ-กาโร อธิปฺเปโต สิยา, เอวํ สติ โส น กตฺตพฺโพเยว ปฐมสทฺเทเนว อญฺญาสํ ทุติยาทิสงฺคีตีนมฺปิ อตฺถิภาวสฺส ทสฺสิตตฺตาฯ ทุติยาทิมุปาทาย หิ ปฐมสทฺทปโยโค ทีฆาทิมุปาทาย รสฺสาทิสทฺทปโยโค วิยฯ ยถาปจฺจยํ ตตฺถ ตตฺถ เทสิตตฺตา, ปญฺญตฺตตฺตา จ วิปฺปกิณฺณานํ ธมฺมวินยานํ สงฺคเหตฺวา คายนํ กถนํ สงฺคีติ, เอเตน ตํ ตํ สิกฺขาปทานํ, ตํตํสุตฺตานญฺจ อาทิปริโยสาเนสุ, อนฺตรนฺตรา จ สมฺพนฺธวเสน ฐปิตํ สงฺคีติการกวจนํ สงฺคหิตํ โหติฯ มหาวิสยตฺตา, ปูชิตตฺตา จ มหตี สงฺคีติ มหาสงฺคีติ, ปฐมา มหาสงฺคีติ ปฐมมหาสงฺคีติฯ กิญฺจาปีติ อนุคฺคหตฺโถ, เตน ปาฬิยมฺปิ สา สงฺคีติมารุฬฺหาวาติ อนุคฺคหํ กโรติ, เอวมฺปิ ตตฺถารุฬฺหมตฺเตน อิธ โสตูนํ นิทานโกสลฺลํ น โหตีติ ปน-สทฺเทน อรุจิยตฺถํ ทสฺเสติฯ นิททาติ เทสนํ เทสกาลาทิวเสน อวิทิตํ วิทิตํ กตฺวา นิทสฺเสตีติ นิทานํ, ตสฺมิํ โกสลฺลํ, ตทตฺถายาติ อตฺโถฯ

อิทานิ ตํ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ธมฺมจกฺกปวตฺตนญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สตฺตานํ ทสฺสนานุตฺตริยสรณาทิปฏิลาภเหตุภูตาสุ วิชฺชมานาสุปิ อญฺญาสุ ภควโต กิริยาสุ ‘‘พุทฺโธ โพเธยฺย’’นฺติ (พุ. วํ. อฏฺฐ. อพฺภนฺตรนิทาน 1; จริยา. อฏฺฐ. ปกิณฺณกกถา; อุทาน อฏฺฐ. 18) ปฏิญฺญาย อนุโลมนโต วิเนยฺยานํ มคฺคผลุปฺปตฺติเหตุภูตา กิริยาว นิปฺปริยาเยน พุทฺธกิจฺจํ นามาติ ตํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนญฺหิ…เป.… วินยนา’’ติ วุตฺตํฯ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนโต ปน ปุพฺพภาเค ภควตา ภาสิตํ สุณนฺตานมฺปิ วาสนาภาคิยเมว ชาตํ, น เสกฺขภาคิยํ, น นิพฺเพธภาคิยํ ตปุสฺสภลฺลิกานํ สรณทานํ วิยฯ เอสา หิ ธมฺมตา, ตสฺมา ตเมว มริยาทภาเวน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ สทฺธินฺทฺริยาทิ ธมฺโมเยว ปวตฺตนฏฺเฐน จกฺกนฺติ ธมฺมจกฺกํฯ อถ วา จกฺกนฺติ อาณา, ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺมญฺจ ตํ จกฺกญฺจาติ ธมฺมจกฺกํฯ ธมฺเมน ญาเยน จกฺกนฺติปิ ธมฺมจกฺกํฯ วุตฺตญฺหิ ปฏิสมฺภิทายํ –

‘‘ธมฺมญฺจ ปวตฺเตติ จกฺกญฺจาติ ธมฺมจกฺกํฯ จกฺกญฺจ ปวตฺเตติ ธมฺมญฺจาติ ธมฺมจกฺกํ, ธมฺเมน ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ, ธมฺมจริยาย ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺก’’นฺติอาทิ (ปฏิ. ม. 2.40, 41)ฯ

ตสฺส ปวตฺตนํ ตถาฯ ปวตฺตนนฺติ จ ปวตฺตยมานํ, ปวตฺติตนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนาตีตวเสน ทฺวิธา อตฺโถฯ