จูฬสีลวณฺณนา

[7] โก อนุสนฺธีติ ปุจฺฉา ‘‘นนุ เอตฺตเกเนว ยถาวุตฺเตหิ อวณฺณวณฺเณหิ สมฺพนฺธา เทสนามตฺถกํ ปตฺตา’’ติ อนุโยคสมฺภวโต กตาฯ วณฺเณน จ อวณฺเณน จาติ ตทุภยปเทนฯ อตฺถนิทฺเทโส วิย หิ สทฺทนิทฺเทโสปีติ อกฺขรจินฺตกาฯ อถ วา ตถาภาสนสฺส การณตฺตา, โกฏฺฐาสตฺตา จ ‘‘ปเทหี’’ติ วุตฺตํฯ อวณฺเณน จ วณฺเณน จาติ ปน อคุณคุณวเสน, นินฺทาปสํสาวเสน จ สรูปทสฺสนํฯ ‘‘นิวตฺโต อมูลกตาย วิสฺสชฺเชตพฺพตาภาวโต’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.7) อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํฯ ตํ วิตฺถาเรตฺวา เทสนาย โพเธตพฺพปุคฺคลาภาวโต เอตฺตกาว สา ยุตฺตรูปาติ ภควโต อชฺฌาสเยเนว อเทสนาภาเวน นิวตฺโต, ยถา ตํ วณฺณภูมิยํ ตติยวาโรติปิ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา โพเธตพฺพปุคฺคลสมฺภเวน วิสฺสชฺเชตพฺพตาย อธิคตภาวโต อนุวตฺตติเยวฯ อิติเปตํ ภูตนฺติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ ตทุปริปิ อนุวตฺตกตฺตา, เตน วกฺขติ ‘‘อิธ ปนา’’ติอาทิฯ เอตฺตาวตา อยํ วณฺณานุสนฺธีติ ทสฺเสตฺวา ทุวิเธสุ ปน เตสุ วณฺเณสุ พฺรหฺมทตฺตสฺส วณฺณานุสนฺธีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โส ปนา’’ติอาทิมาหฯ อุปริ สุญฺญตาปกาสเน อนุสนฺธิํ ทสฺเสสฺสติ ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.28)ฯ

เอวํ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนามุเขน สมุทายตฺถตํ วตฺวา อิทานิ อวยวตฺถตํ ทสฺเสติ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทินาฯ อปฺปเมว ปริโต สมนฺตโต ขณฺฑิตตฺตา ปริตฺตํ นามาติ อาห ‘‘อปฺปมตฺตกนฺติ ปริตฺตสฺส นาม’’นฺติฯ มตฺตา วุจฺจติ ปมาณํ มียเต ปริมียเตติ กตฺวาฯ สมาสนฺตกกาเรน อปฺปมตฺตกํ ยถา ‘‘พหุปุตฺตโก’’ติ, เอวํ โอรมตฺตเกปิฯ เอเตเนว ‘‘อปฺปา มตฺตา อปฺปมตฺตา, สา เอตสฺสาติ อปฺปมตฺตก’’นฺติอาทินา กปจฺจยสฺส สาตฺถกตมฺปิ ทสฺเสติ อตฺถโต อภินฺนตฺตาฯ มตฺตกสทฺทสฺส อนตฺถกภาวโต สีลเมว สีลมตฺตกํฯ อนตฺถกภาโวติ จ สกตฺถตา ปุริมปทตฺเถเยว ปวตฺตนโตฯ น หิ สทฺทา เกวลํ อนตฺถกา ภวนฺตีติ อกฺขรจินฺตกาฯ นนุ จ ภควโต ปารมิตานุภาเวน นิรตฺถกเมกกฺขรมฺปิ มุขวรํ นาโรหติ, สกลญฺจ ปริยตฺติสาสนํ ปเท ปเท จตุสจฺจปฺปกาสนนฺติ วุตฺตํ, กถํ ตสฺส อนตฺถกตา สมฺภวตีติ? สจฺจํ, ตมฺปิ ปทนฺตราภิหิตสฺส อตฺถสฺส วิเสสนวเสน ตทภิหิตํ อตฺถํ วทติ เอว, โส ปน อตฺโถ วินาปิ เตน ปทนฺตเรเนว สกฺกา วิญฺญาตุนฺติ อนตฺถกมิจฺเจว วุตฺตนฺติฯ นนุ อโวจุมฺห ‘‘อนตฺถกภาโว…เป.… ปวตฺตนโต’’ติฯ อปิจ วิเนยฺยชฺฌาสยานุรูปวเสน ภควโต เทสนา ปวตฺตติ, วิเนยฺยา จ อนาทิมติสํสาเร โลกิเยสุเยว สทฺเทสุ ปริภาวิตจิตฺตา, โลเก จ อสติปิ อตฺถนฺตราวโพเธ วาจาสิลิฏฺฐตาทิวเสน สทฺทปโยโค ทิสฺสติ ‘‘ลพฺภติ ปลพฺภติ, ขญฺชติ นิขญฺชติ, อาคจฺฉติ ปจฺจาคจฺฉตี’’ติอาทินาฯ

ตถาปริจิตานญฺจ ตถาวิเธเนว สทฺทปโยเคน อตฺถาวคโม สุโข โหตีติ อนตฺถกสทฺทปโยโค วุตฺโตติฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ โหติ เจตฺถ –

‘‘ปทนฺตรวจนีย-สฺสตฺถสฺส วิเสสนาย;

โพธนาย วิเนยฺยานํ, ตถานตฺถปทํ วเท’’ติฯ

อถ วา สีลมตฺตกนฺติ เอตฺถ มตฺต-สทฺโท วิเสสนิวตฺติอตฺโถ ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺตา ธมฺมา (ธ. ส. ติกมาติกา) มโนมตฺตา ธาตุ มโนธาตู’’ติ (ธ. ส. มูลฏี. 499) จ อาทีสุ วิยฯ ‘‘อปฺปมตฺตกํ โอรมตฺตก’’นฺติ ปททฺวเยน สามญฺญโต วุตฺโตเยว หิ อตฺโถ ‘‘สีลมตฺตก’’นฺติ ปเทน วิเสสโต วุตฺโต, เตน จ สีลํ เอว สีลมตฺตํ, ตเทว สีลมตฺตกนฺติ นิพฺพจนํ กาตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘สีลเมว สีลมตฺตก’’นฺติ วุตฺตํฯ

อยํ ปน อฏฺฐกถามุตฺตโก นโย – โอรมตฺตกนฺติ เอตฺถ โอรนฺติ อปารภาโค ‘‘โอรโต โภคํ (มหาว. 66) โอรํ ปาร’’นฺติอาทีสุ วิยฯ อถ วา เหฏฺฐาอตฺโถ โอรสทฺโท โอรํ อาคมนาย เย ปจฺจยา, เต โอรมฺภาคิยานิ สํโยชนานีติอาทีสุ วิยฯ สีลญฺหิ สมาธิปญฺญาโย อเปกฺขิตฺวา อปารภาเค, เหฏฺฐาภาเค จ โหติ, อุภยตฺถาปิ ‘‘โอเร ปวตฺตํ มตฺตํ ยสฺสา’’ติอาทินา วิคฺคโหฯ สีลมตฺตกนฺติ เอตฺถาปิ มตฺตสทฺโท อมหตฺถวาจโก ‘‘เภสชฺชมตฺตา’’ติอาทีสุ วิยฯ อถ วา สีเลปิ ตเทกเทสสฺเสว สงฺคหณตฺถํ อมหตฺถวาจโก เอตฺถ มตฺตสทฺโท วุตฺโตฯ ตถา หิ อินฺทฺริยสํวรปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลานิ อิธ เทสนํ อนารุฬฺหานิฯ กสฺมาติ เจ? ยสฺมา ตานิ ปาติโมกฺขสํวรอาชีวปาริสุทฺธิสีลานิ วิย น สพฺพปุถุชฺชเนสุ ปากฏานีติฯ มตฺตนฺติ เจตฺถ วิเสสนิวตฺติอตฺเถ นปุํสกลิงฺคํฯ ปมาณปฺปกตฺเถสุ ปน ‘‘มตฺต’’นฺติ วา ‘‘มตฺตา’’ติ วา นปุํสกิตฺถิลิงฺคํฯ

‘‘อิทํ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทินา สห โยชนาย ปิณฺฑตฺถํ ทสฺเสติฯ เยน สีเลน วเทยฺย, เอตํ สีลมตฺตกํ นามาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘วณฺณํ วทามีติ อุสฺสาหํ กตฺวาปี’’ติ อิทํ ‘‘วณฺณํ วทมาโน’’ติ เอตสฺส วิวรณํฯ เอเตน หิ ‘‘เอกปุคฺคโล ภิกฺขเว, โลเก อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 1.170) วิย มานสทฺทสฺส สามตฺถิยตฺถตํ ทสฺเสติฯ

‘‘อุสฺสาหํ กุรุมาโน’’ติ อวตฺวา ‘‘กตฺวา’’ติ จ วจนํ ตฺวาทิปจฺจยนฺตปทานมิว มานนฺตปจฺจยนฺตปทานมฺปิ ปรกิริยาเปกฺขเมวาติ ทสฺสนตฺถํฯ ‘‘ตตฺถ สิยา’’ติอาทินา สนฺธายภาสิตมตฺถํ อชานิตฺวา นีตตฺถเมว คเหตฺวา สุตฺตนฺตรวิโรธิตํ มญฺญมานสฺส กสฺสจิ อีทิสี โจทนา สิยาติ ทสฺเสติฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ‘‘อปฺปมตฺตกํ โข ปเนต’’นฺติอาทิวจเน (ที. นิ. 1.7)ฯ กมฺมฏฺฐานภาวเน ยุญฺชติ สีเลนาติ โยคี, ตสฺสฯ

อลงฺกรณํ วิภูสนํ อลงฺกาโร, ปสาธนกิริยาฯ อลํ กโรติ เอเตเนวาติ วา อลงฺกาโร, กุณฺฑลาทิปสาธนํฯ มณฺฑียเต มณฺฑนํ, อูนฏฺฐานปูรณํฯ มณฺฑียติ เอเตนาติ วา มณฺฑนํ, มุขจุณฺณาทิอูนปูรโณปกรณํฯ อิธ ปน สทิสโวหาเรน, ตทฺธิตวเสน วา สีลเมว ตถา วุตฺตํฯ มณฺฑเนติ มณฺฑนเหตุ, มณฺฑนกิริยานิมิตฺตํ คโตติ อตฺโถฯ อถ วา มณฺฑติ สีเลนาติ มณฺฑโน, มณฺฑนชาติโก ปุริโสฯ พหุมฺหิ เจตํ ชาตฺยาเปกฺขาย เอกวจนํฯ อุพฺพาหนตฺเถปิ หิ เอกวจนมิจฺฉนฺติ เกจิ, ตทยุตฺตเมว สทฺทสตฺเถ อนาคตตฺตา, อตฺถยุตฺติยา จ อภาวโตฯ กถญฺหิ เอกวจนนิทฺทิฏฺฐโต อุพฺพาหนกรณํ ยุตฺตํ สิยา เอกสฺมิํ เยวตฺเถ อุพฺพาหิตพฺพสฺส อญฺญสฺสตฺถสฺส อภาวโตฯ ตสฺมา วิปลฺลาสวเสน พหฺวตฺเถ อิทํ เอกวจนํ ทฏฺฐพฺพํ, มณฺฑนสีเลสูติ อตฺโถฯ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรนปิ หิ อยเมวิธ วินิจฺฉโย (ที. นิ. ฏี. 1.7) วุตฺโตฯ อคฺคตนฺติ อุตฺตมภาวํฯ

อสฺสํ ภวิสฺสามีติ อากงฺเขยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ อสฺสาติ ภเวยฺยฯ ปริปูรการีติ เจตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถ วา, เตน สกลมฺปิ สีลโถมนสุตฺตํ ทสฺเสติฯ

กิกีว อณฺฑนฺติ เอตฺถาปิ ตทตฺเถน อิติ-สทฺเทน –

‘‘กิกีว อณฺฑํ จมรีว วาลธิํ,

ปิยํว ปุตฺตํ นยนํว เอกกํ;

ตเถว สีลํ อนุรกฺขมานา,

สุเปสลา โหถ สทา สคารวา’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 1.19); –

คาถํ สงฺคณฺหาติฯ ‘‘ปุปฺผคนฺโธ’’ติ วตฺวา ตเทกเทเสน ทสฺเสตุํ ‘‘น จนฺทน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

จนฺทนํ ตครํ มลฺลิกาติ หิ ตํสหจรณโต เตสํ คนฺโธว วุตฺโตฯ ปุปฺผคนฺโธติ จ ปุปฺผญฺจ ตทวเสโส คนฺโธ จาติ อตฺโถฯ ตครมลฺลิกาหิ วา อวสิฏฺโฐ ‘‘ปุปฺผคนฺโธ’’ติ วุตฺโตฯ สตญฺจ คนฺโธติ เอตฺถ สีลเมว สทิสโวหาเรน วา ตทฺธิตวเสน วา คนฺโธฯ สีลนิพนฺธโน วา ถุติโฆโส วุตฺตนเยน ‘‘คนฺโธ’’ติ อธิปฺเปโตฯ สีลญฺหิ กิตฺติยา นิมิตฺตํฯ ยถาห ‘‘สีลวโต กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉตี’’ติ (ที. นิ. 2.150; 3.316; อ. นิ. 5.213; มหาว. 785; อุทา. 76)ฯ สปฺปุริโส ปวายติ ปกาเรหิ คนฺธติ ตสฺส คนฺธูปครุกฺขปฏิภาคตฺตาฯ

วสฺสิกีติ สุมนปุปฺผํ, ‘‘วสฺสิก’’นฺติปิ ปาโฐ, ตทตฺโถวฯ คนฺธา เอว คนฺธชาตา, คนฺธปฺปการา วาฯ ยฺวายนฺติ ยทิทํ, อุตฺตโม คนฺโธ วาตีติ สมฺพนฺโธฯ

สมฺมทญฺญา วิมุตฺตานนฺติ สมฺมา อญฺญาย ชานิตฺวา, อคฺคมคฺเคน วา วิมุตฺตานํฯ มคฺคํ น วินฺทตีติ การณํ น ลภติ, น ชานาติ วาฯ

‘‘สีเล ปติฏฺฐายา’’ติ คาถาย ปฏิสนฺธิปญฺญาย สปญฺโญ อาตาปี วีริยวา ปาริหาริกปญฺญาย นิปโก นรสงฺขาโต ภิกฺขุ สีเล ปติฏฺฐาย จิตฺตํ ตปฺปธาเนน วุตฺตํ สมาธิํ ภาวยํ ภาวยนฺโต ภาวนาเหตุ ตถา ปญฺญํ วิปสฺสนญฺจ อิมํ อนฺโตชฏาพหิชฏาสงฺขาตํ ชฏํ วิชฏเย วิชเฏยฺย วิชฏิตุํ สมตฺเถยฺยาติ สงฺเขปตฺโถฯ

ปถวิํ นิสฺสายาติ ปถวิํ รสคฺคหณวเสน นิสฺสาย, สีลสฺมิํ ปน ปริปูรณวเสน นิสฺสาย ปติฏฺฐานํ ทฏฺฐพฺพํฯ

อปฺปกมหนฺตตาย ปาราปาราทิ วิย อุปนิธาปญฺญตฺติภาวโต อญฺญมญฺญํ อุปนิธาย อาหาติ วิสฺสชฺเชตุํ ‘‘อุปริ คุเณ อุปนิธายา’’ติ วุตฺตํฯ สีลญฺหีติ เอตฺถ หิ-สทฺโท การณตฺโถ, เตนิทํ การณํ ทสฺเสติ ‘‘ยสฺมา สีลํ กิญฺจาปิ ปติฏฺฐาภาเวน สมาธิสฺส พหูปการํ, ปภาวาทิคุณวิเสเส ปนสฺส อุปนิธาย กลมฺปิ ภาคํ น อุเปติ, ตถา สมาธิ จ ปญฺญายา’’ติฯ เตเนวาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ น ปาปุณาตีติ คุณสมภาเวน น สมฺปาปุณาติ, น สเมตีติ วุตฺตํ โหติฯ อุปริมนฺติ สมาธิปญฺญํฯ อุปนิธายาติ อุปตฺถมฺภํ กตฺวาฯ ตญฺหิ ตาทิสาย ปญฺญตฺติยา อุปตฺถมฺภนํ โหติฯ เหฏฺฐิมนฺติ สีลสมาธิทฺวยํฯ

‘‘กถ’’นฺติอาทิ วิตฺถารวจนํฯ กณฺฑมฺพมูลิกปาฏิหาริยกถนญฺเจตฺถ ยถากถญฺจิปิ สีลสฺส สมาธิมปาปุณตาสิทฺธิเยวิธาธิปฺเปตาติ ปากฏตรปาฏิหาริยภาเวน, นิทสฺสนนเยน จาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘อภิ…เป.… ติตฺถิยมทฺทน’’นฺติ อิทํ ปน ตสฺส ยมกปาฏิหาริยสฺส สุปากฏภาวทสฺสนตฺถํ, อญฺเญหิ โพธิมูเล ญาติสมาคมาทีสุ จ กตปาฏิหาริเยหิ วิเสสทสฺสนตฺถญฺจ วุตฺตํฯ สมฺโพธิโต หิ อฏฺฐเมปิ ทิวเส เทวตานํ ‘‘พุทฺโธ วา โน วา’’ติ อุปฺปนฺนกงฺขาวิธมนตฺถํ อากาเส รตนจงฺกมํ มาเปตฺวา จงฺกมนฺโต ปาฏิหาริยํ อกาสิ, ตโต ทุติยสํวจฺฉเร กุลนครคโต กปิลวตฺถุปุเร นิคฺโรธาราเม ญาตีนํ สมาคเมปิ เตสํ มานมทปฺปหานตฺถํ ยมกปาฏิหาริยํ อกาสิฯ ตตฺถ อภิสมฺโพธิโตติ อภิสมฺพุชฺฌนกาลโตฯ สาวตฺถินครทฺวาเรติ สาวตฺถินครสฺส ทกฺขิณทฺวาเรฯ กณฺฑมฺพรุกฺขมูเลติ กณฺเฑน นาม ปเสนทิรญฺโญ อุยฺยานปาเลน โรปิตตฺตา กณฺฑมฺพนามกสฺส รุกฺขสฺส มูเลฯ ยมกปาฏิหาริยกรณตฺถาย ภควโต จิตฺเต อุปฺปนฺเน ‘‘ตทนุจฺฉวิกํ ฐานํ อิจฺฉิตพฺพ’’นฺติ รตนมณฺฑปาทิ สกฺเกน เทวรญฺญา อาณตฺเตน วิสฺสกมฺมุนา กตนฺติ วทนฺติ เกจิฯ ภควตา นิมฺมิตนฺติ อปเรฯ อฏฺฐกถาสุ ปน อเนกาสุ ‘‘สกฺเกน เทวานมินฺเทน อาณาปิเตน วิสฺสกมฺมเทวปุตฺเตน มณฺฑโป กโต, จงฺกโม ปน ภควตา นิมฺมิโต’’ติ วุตฺตํฯ ทิพฺพเสตจฺฉตฺเต เทวตาหิ ธาริยมาเนติ อตฺโถ วิญฺญายติ อญฺเญสมสมฺภวโตฯ ‘‘ทฺวาทสโยชนาย ปริสายา’’ติ อิทํ จตูสุ ทิสาสุ ปจฺเจกํ ทฺวาทสโยชนํ มนุสฺสปริสํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตทา กิร ทสสหสฺสิโลกธาตุโต จกฺกวาฬคพฺภํ ปริปูเรตฺวา เทวพฺรหฺมาโนปิ สนฺนิปติํสุฯ โย โกจิ เอวรูปํ ปาฏิหาริยํ กาตุํ สมตฺโถ เจ, โส อาคจฺฉตูติ โจทนาสทิสตฺตา วุตฺตํ ‘‘อตฺตาทานปริทีปน’’นฺติฯ อตฺตาทานญฺหิ อนุโยโค ปฏิปกฺขสฺส อตฺตสฺส อาทานํ คหณนฺติ กตฺวาฯ ติตฺถิยมทฺทนนฺติ ‘‘ปาฏิหาริยํ กริสฺสามา’’ติ กุหายนวเสน ปุพฺเพ อุฏฺฐิตานํ ติตฺถิยานํ มทฺทนํ, ตญฺจ ตถา กาตุํ อสมตฺถตาสมฺปาทนเมวฯ ตเทตํ ปททฺวยํ ‘‘ยมกปาฏิหาริย’’นฺติ เอเตน สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ราชคหเสฏฺฐิโน จนฺทนฆฏิกุปฺปตฺติโต ปฏฺฐาย สพฺพเมว เจตฺถ วตฺตพฺพํฯ

อุปริมกายโตติอาทิ ปฏิสมฺภิทามคฺเค (ปฏิ. ม. 1.116) อาคตนยทสฺสนํ, เตน วุตฺตํ ‘‘อิติอาทินยปฺปวตฺต’’นฺติ, ‘‘สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพ’’นฺติ จฯ ตตฺถายํ ปาฬิเสโส –

‘‘เหฏฺฐิมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, อุปริมกายโต อุทกธารา ปวตฺตติฯ ปุรตฺถิมกายโต อคฺคิ, ปจฺฉิมกายโต อุทกํฯ ปจฺฉิมกายโต อคฺคิ, ปุรตฺถิมกายโต อุทกํฯ ทกฺขิณอกฺขิโต อคฺคิ, วามอกฺขิโต อุทกํฯ วามอกฺขิโต อคฺคิ, ทกฺขิณอกฺขิโต อุทกํฯ ทกฺขิณกณฺณโสตโต อคฺคิ, วามกณฺณโสตโต อุทกํฯ วามกณฺณโสตโต อคฺคิ, ทกฺขิณกณฺณโสตโต อุทกํฯ ทกฺขิณนาสิกาโสตโต อคฺคิ, วามนาสิกาโสตโต อุทกํฯ วามนาสิกาโสตโต อคฺคิ, ทกฺขิณนาสิกาโสตโต อุทกํฯ ทกฺขิณอํสกูฏโต อคฺคิ, วามอํสกูฏโต อุทกํฯ วามอํสกูฏโต อคฺคิ, ทกฺขิณอํสกูฏโต อุทกํฯ ทกฺขิณหตฺถโต อคฺคิ, วามหตฺถโต อุทกํฯ วามหตฺถโต อคฺคิ, ทกฺขิณหตฺถโต อุทกํฯ ทกฺขิณปสฺสโต อคฺคิ, วามปสฺสโต อุทกํฯ วามปสฺสโต อคฺคิ, ทกฺขิณปสฺสโต อุทกํฯ ทกฺขิณปาทโต อคฺคิ, วามปาทโต อุทกํฯ วามปาทโต อคฺคิ, ทกฺขิณปาทโต อุทกํฯ องฺคุลงฺคุเลหิ อคฺคิ, องฺคุลนฺตริกาหิ อุทกํฯ องฺคุลนฺตริกาหิ อคฺคิ, องฺคุลงฺคุเลหิ อุทกํฯ เอเกกโลมโต อคฺคิ, เอเกกโลมโต อุทกํฯ โลมกูปโต โลมกูปโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, โลมกูปโต โลมกูปโต อุทกธารา ปวตฺตตี’’ติฯ

อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘เอเกกโลมกูปโต’’ อิจฺเจว (ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 2.1.116) อาคตํฯ

ฉนฺนํ วณฺณานนฺติ เอตฺถาปิ นีลานํ ปีตกานํ โลหิตกานํ โอทาตานํ มญฺชิฏฺฐานํ ปภสฺสรานนฺติ อยํ สพฺโพปิ ปาฬิเสโส เปยฺยาลนเยน, อาทิ-สทฺเทน จ ทสฺสิโตฯ เอตฺถ จ ฉนฺนํ วณฺณานํ อุพฺพาหนภูตานํ ยมกา ยมกา วณฺณา ปวตฺตนฺตีติ ปาฐเสเสน สมฺพนฺโธ, เตน วกฺขติ ‘‘ทุติยา ทุติยา รสฺมิโย’’ติอาทิฯ

ตตฺถ หิ ตาสํ ยมกํ ยมกํ ปวตฺตนากาเรน สห อาวชฺชนปริกมฺมาธิฏฺฐานานํ วิสุํ ปวตฺติ ทสฺสิตาฯ เกจิ ปน ‘‘ฉนฺนํ วณฺณาน’’นฺติ เอตสฺส ‘‘อคฺคิกฺขนฺโธ อุทกธารา’’ติ ปุริเมหิ ปเทหิ สมฺพนฺธํ วทนฺติ, ตทยุตฺตเมว อคฺคิกฺขนฺธอุทกธารานํ อตฺถาย เตโชกสิณวาโยกสิณานํ สมาปชฺชนสฺส วกฺขมานตฺตาฯ ฉนฺนํ วณฺณานํ ฉพฺพณฺณา ปวตฺตนฺตีติ กตฺตุวเสน วา สมฺพนฺโธ ยถา ‘‘เอกสฺส เจปิ ภิกฺขุโน น ปฏิภาเสยฺย ตํ ภิกฺขุนิํ อปสาเทตุ’’นฺติ (ปาจิ. 558)ฯ กตฺตุกมฺเมสุ หิ พหุลา สามิวจนํ อาขฺยาตปโยเคปิ อิจฺฉนฺติ เนรุตฺติกาฯ

เอวํ ปาฬินเยน ยมกปาฏิหาริยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตํ อฏฺฐกถานเยน วิวรนฺโต ปจฺจาสตฺตินเยน ‘‘ฉนฺนํ วณฺณาน’’นฺติ ปทเมว ปฐมํ วิวริตุํ ‘‘ตสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตสฺสาติ ภควโตฯ ‘‘สุวณฺณวณฺณา รสฺมิโย’’ติ อิทํ ตาสํ ปีตาภานํ เยภุยฺยตาย วุตฺตํ, ฉพฺพณฺณาหิ รสฺมีหิ อลงฺกรณกาโล วิยาติ อตฺโถฯ ตาปิ หิ จกฺกวาฬคพฺภโต อุคฺคนฺตฺวา พฺรหฺมโลกมาหจฺจ ปฏินิวตฺติตฺวา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิเมว คณฺหิํสุฯ เอกจกฺกวาฬคพฺภํ วงฺกโคปานสิกํ วิย โพธิฆรํ อโหสิ เอกาโลกํฯ ทุติยา ทุติยา รสฺมิโยติ ปุริมปุริมโต ปจฺฉา ปจฺฉา นิกฺขนฺตา รสฺมิโยฯ กสฺมา สทิสาการวเสน ‘‘วิยา’’ติ วจนํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ทฺวินฺนญฺจา’’ติอาทิฯ ทฺวินฺนญฺจ จิตฺตานํ เอกกฺขเณ ปวตฺติ นาม นตฺถิ, เยหิ ตา เอวํ สิยุํ, ตถาปิ อิมินา การณทฺวเยน เอวเมว ขายนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ภวงฺคปริวาสสฺสาติ ภวงฺควเสน ปริวสนสฺส, ภวงฺคสงฺขาตสฺส ปริวสนสฺส วา, ภวงฺคปตนสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ อาจิณฺณวสิตายาติ อาวชฺชนสมาปชฺชนาทีหิ ปญฺจหากาเรหิ สมาจิณฺณปริจยตายฯ นนุ จ เอกสฺสาปิ จิตฺตสฺส ปวตฺติยา ทฺเว กิสฺโส รสฺมิโยปิ สมฺภเวยฺยุนฺติ อนุโยคมปเนติ ‘‘ตสฺสา ตสฺสา ปน รสฺมิยา’’ติอาทินาฯ จิตฺตวารนานตฺตา อาวชฺชนปริกมฺมจิตฺตานิ, กสิณนานตฺตา อธิฏฺฐานจิตฺตวารานิปิ วิสุํ วิสุํเยว ปวตฺตนฺติฯ อาวชฺชนาวสาเน ติกฺขตฺตุํ ปวตฺตชวนานิ ปริกมฺมนาเมเนว อิธ วุตฺตานิฯ

กถนฺติ อาห ‘‘นีลรสฺมิอตฺถาย หี’’ติอาทิฯ ‘‘มญฺชิฏฺฐรสฺมิอตฺถาย โลหิตกสิณํ, ปภสฺสรรสฺมิอตฺถาย ปีตกสิณ’’นฺติ อิทํ โลหิตปีตรสฺมีนํ การเณเยว วุตฺเต สิทฺธนฺติ น วุตฺตํฯ

ตาสเมว หิ มญฺชิฏฺฐปภสฺสรรสฺมิโย วิเสสปเภทภูตาติฯ ‘‘อคฺคิกฺขนฺธตฺถายา’’ติอาทินา ‘‘อุปริมกายโต’’ติอาทีนํ วิวรณํฯ อคฺคิกฺขนฺธอุทกกฺขนฺธาปิ อญฺญมญฺญอสมฺมิสฺสา ยาว พฺรหฺมโลกา อุคฺคนฺตฺวา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ ปติํสุ, ตํ ทิวสํ ปน สตฺถา โย โย ยสฺมิํ ยสฺมิํ ธมฺเม จ ปาฏิหาริเย จ ปสนฺโน, ตสฺส ตสฺส อชฺฌาสยวเสน ตํ ตํ ธมฺมญฺจ กเถสิ, ปาฏิหาริยญฺจ ทสฺเสสิ, เอวํ ธมฺเม ภาสิยมาเน, ปาฏิหาริเย จ กริยมาเน มหาชโน ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ ตสฺมิญฺจ สมาคเม อตฺตโน มนํ คเหตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉิตุํ สมตฺถํ อทิสฺวา นิมฺมิตํ พุทฺธํ มาเปสิ, เตน ปุจฺฉิตํ ปญฺหํ สตฺถา วิสฺสชฺเชสิฯ สตฺถารา ปุจฺฉิตํ ปญฺหํ โส วิสฺสชฺเชสิ, สตฺถุ จงฺกมนกาเล นิมฺมิโต ฐานาทีสุ อญฺญตรํ กปฺเปสิ, ตสฺส จงฺกมนกาเล สตฺถา ฐานาทีสุ อญฺญตรํ กปฺเปสีติ เอตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สตฺถา จงฺกมตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพ’’นฺติ เอเตน ‘‘สตฺถา ติฏฺฐติ, นิมฺมิโต จงฺกมติ วา นิสีทติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปตี’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. 1.116) จตูสุ อิริยาปเถสุ เอเกกมูลกา สตฺถุปกฺเข จตฺตาโร , นิมฺมิตปกฺเข จตฺตาโรติ สพฺเพ อฏฺฐ วารา วิตฺถาเรตฺวา วตฺตพฺพาติ ทสฺเสติฯ ยสฺมา สีลํ สมาธิสฺส ปติฏฺฐามตฺตเมว หุตฺวา นิวตฺตติ, สมาธิเยว ตตฺถ ปติฏฺฐาย ยถาวุตฺตํ สพฺพํ ปาฏิหาริยกิจฺจํ ปวตฺเตติ, ตสฺมา ตเทตํ สมาธิกิจฺจเมวาติ วุตฺตํ ‘‘เอตฺถ เอกมฺปี’’ติอาทิฯ

‘‘ยํ ปนา’’ติอาทินา สมาธิสฺส ปญฺญมปาปุณตา วิภาวิตา, ยํ ปน ปฏิวิชฺฌิ, อิทํ ปฏิวิชฺฌนํ ปญฺญากิจฺจนฺติ อตฺโถฯ ตํ อนุกฺกมโต ทสฺเสติ ‘‘ภควา’’ติอาทินาฯ ‘‘กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานี’’ติ อิทํ ทีปงฺกรปาทมูเล กตปฐมาภินีหารโต ปฏฺฐาย วุตฺตํ, ตโต ปุพฺเพปิ ยตฺตเกน ตสฺมิํ ภเว อิจฺฉนฺโต สาวกโพธิํ ปตฺตุํ สกฺกุเณยฺย, ตตฺตกํ ปุญฺญสมฺภารํ สมุปจินีติ เวทิตพฺพํฯ ตโตเยว หิ ‘‘มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ, เหตุ สตฺถารทสฺสน’’นฺติอาทินา (พุ. วํ. 59) วุตฺเตสุ อฏฺฐธมฺเมสุ เหตุสมฺปนฺนตา อโหสิฯ เกจิ ปน มโนปณิธานวจีปณิธานวเสน อเนกธา อสงฺเขฺยยฺยปริจฺเฉทํ กตฺวา ปุพฺพสมฺภารํ วทนฺติ, ตทยุตฺตเมว สงฺคหารุฬฺหาสุ อฏฺฐกถาสุ ตถา อวุตฺตตฺตาฯ ตาสุ หิ ยถาวุตฺตนเยน ปฐมาภินีหารโต ปุพฺเพ เหตุสมฺปนฺนตาเยว ทสฺสิตาฯ เอกูนติํสวสฺสกาเล นิกฺขมฺม ปพฺพชิตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ

จกฺกรตนารหปุญฺญวนฺตตาย โพธิสตฺโต จกฺกวตฺติสิริสมฺปนฺโนติ ตสฺส นิวาสภวนํ ‘‘จกฺกวตฺติสิรินิวาสภูต’’นฺติ วุตฺตํฯ ภวนาติ รมฺมสุรมฺมสุภสงฺขาตา นิเกตนาฯ ปธานโยคนฺติ ทุกฺกรจริยาย อุตฺตมวีริยานุโยคํฯ

อุรุเวลายํ กิร เสนานิคเม กุฏุมฺพิกสฺส ธีตา สุชาตา นาม ทาริกา วยปฺปตฺตา เนรญฺชราย ตีเร นิคฺโรธมูเล ปตฺถนมกาสิ ‘‘สจาหํ สมชาติกํ กุลฆรํ คนฺตฺวา ปฐมคพฺเภ ปุตฺตํ ลภิสฺสามิ, ขีรปายาเสน พลิกมฺมํ กริสฺสามี’’ติ, (ม. นิ. อฏฺฐ. 2.284; ชา. อฏฺฐ. 1.อวิทูเร นิทานกถา) ตสฺสา สา ปตฺถนา สมิชฺฌิฯ สา สตฺต เธนุโย ลฏฺฐิวเน ขาทาเปตฺวา ตาสมฺปิ ธีตโร คาวิโย ลทฺธา ตเถว ขาทาเปตฺวา ปุน ตาสมฺปิ ธีตโร ตเถวาติ สตฺตปุตฺตินตฺติปนตฺติปรมฺปราคตาหิ เธนูหิ ขีรํ คเหตฺวา ขีรปายาสํ ปจิตุมารภิฯ ตสฺมิํ ขเณ มหาพฺรหฺมา ติโยชนิกํ เสตจฺฉตฺตํ อุปริ ธาเรสิ, สกฺโก เทวราชา อคฺคิํ อุชฺชาเลสิ, สกลโลเก วิชฺชมานรสํ เทวตา ปกฺขิปิํสุ, ปายาสํ ทกฺขิณาวฏฺฏํ หุตฺวา ปจติ, ตํ สา สุวณฺณปาติยา สตสหสฺสคฺฆนิกาย สเหว โพธิสตฺตสฺส ทตฺวา ปกฺกามิฯ อถ โพธิสตฺโต ตํ คเหตฺวา เนรญฺชราย ตีเร สุปฺปติฏฺฐิเต นาม ติตฺเถ เอกตาลฏฺฐิปฺปมาเณ เอกูนปญฺญาสปิณฺเฑ กโรนฺโต ปริภุญฺชิ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘วิสาขาปุณฺณมายํ อุรุเวลคาเม สุชาตาย ทฺวินฺนํ ปกฺขิตฺตทิพฺโพชํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา’’ติฯ ตตฺถ สุชาตายาติ อายสฺมโต ยสตฺเถรสฺส มาตุภูตาย ปจฺฉา สรณคมนฏฺฐาเน เอตทคฺคปฺปตฺตาย สุชาตาย นาม เสฏฺฐิภริยายฯ องฺคมงฺคานุสาริโน รสสฺส สาโร อุปตฺถมฺภพลกโร ภูตนิสฺสิโต เอโก วิเสโส โอชา นาม, สา ทิวิ ภวา ปกฺขิตฺตา เอตฺถาติ ปกฺขิตฺตทิพฺโพโช, ตํฯ ปาตพฺโพ จ โส อสิตพฺโพ จาติ ปายาโส, รสํ กตฺวา ปิวิตุํ, อาโลปํ กตฺวา จ ภุญฺชิตุํ ยุตฺโต โภชนวิเสโส, มธุนา สิตฺโต ปายาโส มธุปายาโส, ตํฯ

ตโต เนรญฺชราย ตีเร มหาสาลวเน นานาสมาปตฺตีหิ ทิวาวิหารสฺส กตตฺตา ‘‘สายนฺหสมเย’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิตฺถาโร ตตฺถ ตตฺถ คเหตพฺโพฯ

ทกฺขิณุตฺตเรนาติ ทิวาวิหารโต โพธิยา ปวิสนมคฺคํ สนฺธายาห, อุชุกํ ทกฺขิณุตฺตรคเตน เทวตาหิ อลงฺกเตน มคฺเคนาติ อตฺโถ ฯ เอวมฺปิ วทนฺติ ‘‘ทกฺขิณุตฺตเรนาติ ทกฺขิณปจฺฉิมุตฺตเรน อาทิอวสานคหเณน มชฺฌิมสฺสาปิ คหิตตฺตา, ตถา ลุตฺตปโยคสฺส จ ทสฺสนโตฯ เอวญฺหิ สติ ‘ทกฺขิณปจฺฉิมุตฺตรทิสาภาเคน โพธิมณฺฑํ ปวิสิตฺวา ติฏฺฐตี’ติ (ชา. อฏฺฐ. 1.อวิทูเรนิทานกถา) ชาตกนิทาเน วุตฺตวจเนน สเมตี’’ติฯ ทกฺขิณทิสโต คนฺตพฺโพ อุตฺตรทิสาภาโค ทกฺขิณุตฺตโร, เตน ปวิสิตฺวาติ อปเรฯ เกจิ ปน ‘‘อุตฺตรสทฺโท เจตฺถ มคฺควาจโกฯ ยทิ หิ ทิสาวาจโก ภเวยฺย, ‘ทกฺขิณุตฺตรายา’ติ วเทยฺยา’’ติ, ตํ น ‘‘อุตฺตเรน นที สีทา, คมฺภีรา ทุรติกฺกมา’’ติอาทินา ทิสาวาจกสฺสาปิ เอนโยคสฺส ทสฺสนโต, อุตฺตรสทฺทสฺส จ มคฺควาจกสฺส อนาคตตฺตาฯ อปิจ ทิสาภาคํ สนฺธาย เอวํ วุตฺตํฯ ทิสาภาโคปิ หิ ทิสา เอวาติฯ อถ อนฺตรามคฺเค โสตฺถิเยน นาม ติณหารกพฺราหฺมเณน ทินฺนา อฏฺฐ กุสติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา อสิตญฺจนคิริสงฺกาสํ สพฺพโพธิสตฺตานมสฺสาสชนนฏฺฐาเน สมาวิรุฬฺหํ โพธิยา มณฺฑนภูตํ โพธิมณฺฑมุปคนฺตฺวา ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ทกฺขิณทิสาภาเค อฏฺฐาสิ, โส ปน ปเทโส ปทุมินิปตฺเต อุทกพินฺทุ วิย ปกมฺปิตฺถ, ตโต ปจฺฉิมทิสาภาคํ, อุตฺตรทิสาภาคญฺจ คนฺตฺวา ติฏฺฐนฺเตปิ มหาปุริเส ตเถว เต อกมฺปิํสุ, ตโต ‘‘นายํ สพฺโพปิ ปเทโส มม คุณํ สนฺธาเรตุํ สมตฺโถ’’ติ ปุรตฺถิมทิสาภาคมคมาสิ, ตตฺถ ปลฺลงฺกปฺปมาณํ นิจฺจลมโหสิ, ตสฺเสว จ นิปฺปริยาเยน โพธิมณฺฑสมญฺญา, มหาปุริโส ‘‘อิทํ กิเลสวิทฺธํสนฏฺฐาน’’นฺติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา ปุพฺพุตฺตรทิสาภาเค ฐิโต ตตฺถ อกมฺปนปฺปเทเส ตานิ ติณานิ อคฺเค คเหตฺวา สญฺจาเลสิ, ตาวเทว จุทฺทสหตฺโถ ปลฺลงฺโก อโหสิ, ตานิปิ ติณานิ วิจิตฺตากาเรน ตูลิกาย เลขา คหิตานิ วิย อเหสุํฯ โส ตตฺถ ติสนฺธิปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา จตุรงฺคสมนฺนาคตํ เมตฺตากมฺมฏฺฐานํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา จตุรงฺคิกํ วีริยํ อธิฏฺฐหิตฺวา นิสีทิ, ตมตฺถํ สงฺขิปิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘โพธิมณฺฑํ ปวิสิตฺวา’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ โพธิ วุจฺจติ อรหตฺตมคฺคญาณํ, สพฺพญฺญุตญฺญาณญฺจ, สา มณฺฑติ ถามคตตาย ปสีทติ เอตฺถาติ โพธิมณฺโฑ, นิปฺปริยาเยน ยถาวุตฺตปฺปเทโส, ปริยาเยน ปน อิธ ทุมราชาฯ ตถา หิ อาจริยานนฺทตฺเถเรน วุตฺตํ ‘‘โพธิมณฺฑสทฺโทปฐมาภิสมฺพุทฺธฏฺฐาเน เอว ทฏฺฐพฺโพ, น ยตฺถ กตฺถจิ โพธิรุกฺขสฺส ปติฏฺฐิตฏฺฐาเน’’ติ, ตํฯ

มารวิชยสพฺพญฺญุตญฺญาณปฏิลาภาทีหิ ภควนฺตํ อสฺสาเสตีติ อสฺสตฺโถฯ อาปุพฺพญฺหิ สาสสทฺทํ อนุสิฏฺฐิโตสเนสุ อิจฺฉนฺติ, ยํ ตุ โลเก ‘‘จลทโล, กุญฺชราสโน’’ ติปิ วทนฺติฯ อจฺจุคฺคตภาเวน, อเชยฺยภูมิสีสคตภาเวน, สกลสพฺพญฺญุคุณปฏิลาภฏฺฐานวิรุฬฺหภาเวน จ ทุมานํ ราชาติ ทุมราชา, อสฺสตฺโถ จ โส ทุมราชา จาติ อสฺสตฺถทุมราชา ตํฯ ทฺวินฺนํ อูรุชาณุสนฺธีนํ, อูรุมูลกฏิสนฺธิสฺส จ วเสน ตโย สนฺธโย, สณฺฐานวเสน วา ตโย โกณา ยสฺสาติ ติสนฺธิ, สฺเวว ปลฺลงฺโก อูรุพทฺธาสนํ ปริสมนฺตโต องฺกนํ อาสนนฺติ อตฺเถน ร-การสฺส ล-การํ, ทฺวิภาวญฺจ กตฺวา, ตีหิ วา สนฺธีหิ ลกฺขิโต ปลฺลงฺโก ติสนฺธิปลฺลงฺโก, ตํฯ อาภุชิตฺวาติ อาพนฺธิตฺวา, อุโภ ปาเท สมญฺฉิเต กตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ วิตฺถาโร สามญฺญผลสุตฺตวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.216) อาคมิสฺสติฯ อตฺตา, มิตฺโต, มชฺฌตฺโต, เวรีติ จตูสุปิ สมปฺปวตฺตนวเสน จตุรงฺคสมนฺนาคตํ เมตฺตากมฺมฏฺฐานํฯ ‘‘จตุรงฺคสมนฺนาคต’’นฺติ อิทํ ปน ‘‘วีริยาธิฏฺฐาน’’นฺติ เอเตนาปิ โยเชตพฺพํฯ ตมฺปิ หิ –

กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ อฏฺฐิ จ อวสิสฺสตุ, อุปสุสฺสตุ สรีเร มํสโลหิตํ, ยํ ตํ ปุริสถาเมน ปุริสวีริเยน ปุริสปรกฺกเมน ปตฺตพฺพํ, น ตํ อปาปุณิตฺวา วีริยสฺส สณฺฐานํ ภวิสฺสตี’’ติ (ม. นิ. 2.184; สํ. นิ. 1.266; อ. นิ. 3.51; อ. นิ. 8.13; มหานิ. 17, 196) –

วุตฺตนเยน จตุรงฺคสมนฺนาคตเมวฯ

จุทฺทส หตฺถา วิตฺถตปฺปมาณภาเวน ยสฺสาติ จุทฺทสหตฺโถฯ ปริสมนฺตโต องฺกียเต ลกฺขียเต ปริจฺเฉทวเสนาติ ปลฺลงฺโก ร-การสฺส ล-การํ, ตสฺส จ ทฺวิตฺตํ กตฺวาฯ อปิจ ‘‘อิทํ กิเลสวิทฺธํสนฏฺฐาน’’นฺติ อฏฺฐกถาสุ วจนโต ปลฺลํ กิเลสวิทฺธํสนํ กโรติ เอตฺถาติ ปลฺลงฺโก นิคฺคหิตาคมวเสน, อลุตฺตสมาสวเสน วา, จุทฺทสหตฺโถ จ โส ปลฺลงฺโก จ, สฺเวว อุตฺตมฏฺเฐน ปตฺถนียฏฺเฐน จ วโรติ จุทฺทสหตฺถปลฺลงฺกวโร, ตตฺถ คโต ปวตฺโต นิสินฺโน ตถาฯ จุทฺทสหตฺถตา เจตฺถ วิตฺถารวเสน คเหตพฺพาฯ

ตานิเยว หิ ติณานิ อปริมิตปุญฺญานุภาวโต จุทฺทสหตฺถวิตฺถตปลฺลงฺกภาเวน ปวตฺตานิ, น จ ตานิ อฏฺฐมุฏฺฐิปฺปมาณานิ จุทฺทสหตฺถอจฺจุคฺคตานิ สมฺภวนฺติ ฯ ตโตเยว จ อิธ ‘‘ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา’’ติ วุตฺตํ, ธมฺมปทฏฺฐกถาทีสุ จ ‘‘ติณานิ สนฺถริตฺวา…เป.… ปุรตฺถิมาภิมุโข นิสีทิตฺวา’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1.สาริปุตฺเถรวณฺณนา; ธ. ส. อฏฺฐ. 1.นิทานกถา)ฯ อญฺญตฺถ จ ‘‘ติณาสเน จุทฺทสหตฺถสมฺมเต’’ติฯ เกจิ ปน ‘‘อจฺจุคฺคตภาเวเนว จุทฺทสหตฺโถ’’ติ ยถา ตถา ปริกปฺปนาวเสน วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ ยถาวุตฺเตน การเณน, สาธเกน จ วิรุทฺธตฺตาฯ กามญฺจ มโนรถปูรณิยา จตุรงฺคุตฺตรวณฺณนาย ‘‘ติกฺขตฺตุํ โพธิํ ปทกฺขิณํ กตฺวา โพธิมณฺฑํ อารุยฺห จุทฺทสหตฺถุพฺเพเธ ฐาเน ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา จตุรงฺควีริยํ อธิฏฺฐาย นิสินฺนกาลโต’’ติ (อ. นิ. อฏฺฐ. 2.4.33) ปาโฐ ทิสฺสติ, ตถาปิ ตตฺถ อุพฺเพธสทฺโท วิตฺถารวาจโกติ เวทิตพฺโพ, ยถา ‘‘ติริยํ โสฬสุพฺเพโธ, อุทฺธมาหุ สหสฺสธา’’ติ (ชา. 1.3.40) มหาปนาทชาตเกฯ ตถา หิ ตทฏฺฐกถายํ วุตฺตํ ‘‘ติริยํ โสฬสุพฺเพโธติ วิตฺถารโต โสฬสกณฺฑปาตวิตฺถาโร อโหสี’’ติ (ชาตก อฏฺฐ. 2-302 ปิฏฺเฐ)ฯ อญฺญถา หิ อากาเสเยว อุกฺขิปิตฺวา ติณสนฺถรณํ กตํ, น อจลปเทเสติ อตฺโถ อาปชฺเชยฺย สนฺถรณกิริยาธารภาวโต ตสฺส, โส จตฺโถ อนธิปฺเปโต อญฺญตฺถ อนาคตตฺตาติฯ

รชตกฺขนฺธํ ปิฏฺฐิโต กตฺวา วิยาติ สมฺพนฺโธฯ อตฺถนฺติ ปจฺฉิมปพฺพตํฯ มารพลนฺติ มารํ, มารพลญฺจ, มารสฺส วา สามตฺถิยํฯ ปุพฺเพนิวาสนฺติ ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธํฯ ทิพฺพจกฺขุนฺติ ทิพฺพจกฺขุญาณํฯ ‘‘กิจฺฉํ วตายํ โลโก อาปนฺโน’’ติอาทินา (ที. นิ. 2.57; สํ. นิ. 2.4) ชรามรณมุเขน ปจฺจยากาเร ญาณํ โอตาเรตฺวาฯ อานาปานจตุตฺถชฺฌานนฺติ เอตฺถาปิ ‘‘สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺณ’’นฺติ วิภตฺติวิปริณามํ กตฺวา โยเชตพฺพํฯ ตมฺปิ หิ พุทฺธานมาจิณฺณเมวาติ วทนฺติฯ ปาทกํ กตฺวาติ การณํ, ปติฏฺฐานํ วา กตฺวาฯ ‘‘วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวาติ ฉตฺติํสโกฏิสตสหสฺสมุเขน อาสวกฺขยญาณสงฺขาตมหาวชิรญาณคพฺภํ คณฺหาปนวเสน วิปสฺสนํ ภาเวตฺวาฯ

สพฺพญฺญุตญฺญาณาธิคมาย อนุปทธมฺมวิปสฺสนาวเสน อเนกาการโวกาเร สงฺขาเร สมฺมสโต ฉตฺติํสโกฏิสตสหสฺสมุเขน ปวตฺตํ วิปสฺสนาญาณมฺปิ หิ ‘‘มหาวชิรญาณ’’นฺติ วุจฺจติ, จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขฺยาย เทวสิกํ วฬญฺชนกสมาปตฺตีนํ ปุเรจรานุจรญาณมฺปิฯ อิธ ปน มคฺคญาณเมว, วิเสสโต จ อคฺคมคฺคญาณํ, ตสฺมา ตสฺเสว วิปสฺสนาคพฺภภาโว เวทิตพฺโพติฯ สพฺพพุทฺธคุเณติ สพฺพญฺญุตาทินิรวเสสพุทฺธคุเณฯ ตสฺสา ปาทกํ กตฺวา สมาธิ นิวตฺโตติ วุตฺตํ ‘‘อิทมสฺส ปญฺญากิจฺจ’’นฺติฯ อสฺสาติ ภควโตฯ

‘‘ตตฺถ ยถา หตฺเถ’’ติอาทินา อุปมาย ปากฏีกรณํฯ หตฺเถติ หตฺถปสเต, กรปุเฏ วาฯ ปาติยนฺติ สราวเกฯ ฆเฏติ อุทกหรณฆเฏฯ ทฺวตฺติํสโทณคณฺหนปฺปมาณํ กุณฺฑํ โกลมฺโพฯ ตโต มหตรา จาฏิฯ ตโตปิ มหตี มหากุมฺภีฯ โสณฺฑี กุโสพฺโภฯ นทีภาโค กนฺทโรฯ จกฺกวาฬปาเทสุ สมุทฺโท จกฺกวาฬมหาสมุทฺโทฯ สิเนรุปาทเก มหาสมุทฺเทติ สีทนฺตรสมุทฺทํ สนฺธายาหฯ ‘‘ปาติย’’นฺติอาทินาปิ ตเทวตฺถํ ปการนฺตเรน วิภาเวติฯ ปริตฺตํ โหติ ยถาติ สมฺพนฺโธฯ ยสฺสา ปาฬิยา อตฺถวิภาวนตฺถาย ยา สํวณฺณนา วุตฺตา, ตเทว ตสฺสา คุณภาเวน ทสฺเสตุํ ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ

‘‘ทุเว ปุถุชฺชนา’’ติอาทิ ปุถุชฺชเนสุ ลพฺภมานวิภาคทสฺสนตฺถเมว วุตฺตํ, น ปน มูลปริยายสํวณฺณนาทีสุ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.2) วิย ปุถุชฺชนวิเสสนิทฺธารณตฺถํ นิรวเสสปุถุชฺชนสฺเสว อิธ อธิปฺเปตตฺตาฯ สพฺโพปิ หิ ปุถุชฺชโน ภควโต อุปริคุเณ วิภาเวตุํ น สกฺโกติ, ติฏฺฐตุ ตาว ปุถุชฺชโน, อริยสาวกปจฺเจกพุทฺธานมฺปิ อวิสยา เอว พุทฺธคุณาฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘โสตาปนฺโน’’ติอาทิ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.7)ฯ โคตฺตสมฺพนฺธตาย อาทิจฺจสฺส สูริยเทวปุตฺตสฺส พนฺธูติ อาทิจฺจพนฺธุ, เตน วุตฺตํ นิทฺเทเส –

‘‘อาทิจฺโจ วุจฺจติ สูริโยฯ สูริโย โคตโม โคตฺเตน, ภควาปิ โคตโม โคตฺเตน, ภควา สูริยสฺส โคตฺตญาตโก โคตฺตพนฺธุ, ตสฺมา พุทฺโธ อาทิจฺจพนฺธู’’ติ (มหานิ. 150; จูฬนิ. 99)ฯ

สทฺทวิทู ปน ‘‘พุทฺธสฺสาทิจฺจพนฺธุนา’’ติ ปาฐมิจฺฉนฺติฯ อาทิจฺจสฺส พนฺธุนา โคตฺเตน สมาโน โคตฺตสงฺขาโต พนฺธุ ยสฺส, พุทฺโธ จ โส อาทิจฺจพนฺธุ จาติ กตฺวาฯ ยสฺมา ปน ขนฺธกถาทิโกสลฺเลนาปิ อุปกฺกิเลสานุปกฺกิเลสานํ ชานนเหตุภูตํ พาหุสจฺจํ โหติ, ยถาห –

‘‘กิตฺตาวตา นุ โข ภนฺเต พหุสฺสุโต โหตีติ? ยโต โข ภิกฺขุ ขนฺธกุสโล โหติฯ ธาตุ…เป.… อายตน…เป.… ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสโล โหติ, เอตฺตาวตา โข ภิกฺขุ พหุสฺสุโต โหตี’’ติฯ

ตสฺมา ‘‘ยสฺส ขนฺธธาตุอายตนาทีสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อาทิ-สทฺเทน เจตฺถ ยาว ปฏิจฺจสมุปฺปาทา สงฺคณฺหาติฯ ตตฺถ วาจุคฺคตกรณํ อุคฺคโหฯ อตฺถสฺส ปริปุจฺฉนํ ปริปุจฺฉาฯ อฏฺฐกถาวเสน อตฺถสฺส โสตทฺวารปฏิพทฺธตากรณํ สวนํฯ พฺยญฺชนตฺถานํ สุนิกฺเขปสุนยเนน ธมฺมสฺส ปริหรณํ ธารณํฯ เอวํ สุตธาตปริจิตานํ วิตกฺกนํ มนสานุเปกฺขนํ ปจฺจเวกฺขณํฯ

เอวํ ปเภทํ ทสฺเสตฺวา วจนตฺถมฺปิ ทสฺเสติ ‘‘ทุวิโธ’’ติอาทินาฯ ปุถูนนฺติ อเนกวิธานํ กิเลสาทีนํฯ ปุถุชฺชนนฺโตคธตฺตาติ พหูนํ ชนานํ อพฺภนฺตเร สมวโรธภาวโต ปุถุชฺชโนติ สมฺพนฺโธฯ ปุถุจายํ ชโนติ ปุถุ เอว วิสุํเยว อยํ สงฺขฺยํ คโตฯ อิตีติ ตสฺมา ปุถุชฺชโนติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ คาถาพนฺเธน สงฺเขปโต ทสฺสิตมตฺถํ ‘‘โส หี’’ติอาทินา วิวรติฯ ‘‘นานปฺปการาน’’นฺติ อิมินา ปุถุ-สทฺโท อิธ พหฺวตฺโถติ ทสฺเสติฯ

อาทิ-สทฺเทน สงฺคหิตมตฺถํ, ตทตฺถสฺส จ สาธกํ อมฺพเสจนครุสินานนเยน นิทฺเทสปาฬิยา ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถาหา’’ติอาทิมาหฯ อวิหตา สกฺกายทิฏฺฐิโย, ปุถุ พหุกา ตา เอเตสนฺติ ปุถุอวิหตสกฺกายทิฏฺฐิกา, เอเตน อวิหตตฺตา ปุถุ สกฺกายทิฏฺฐิโย ชเนนฺติ, ปุถูหิ วา สกฺกายทิฏฺฐีหิ ชนิตาติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ อวิหตตฺถเมว วา ชนสทฺโท วทติ, ตสฺมา ปุถุ สกฺกายทิฏฺฐิโย ชเนนฺติ น วิหนนฺติ, ชนา วา อวิหตา ปุถุ สกฺกายทิฏฺฐิโย เอเตสนฺติ อตฺถํ ทสฺเสตีติปิ วฏฺฏติ, วิเสสนปรนิปาตนญฺเจตฺถ ทฏฺฐพฺพํ ยถา ‘‘อคฺยาหิโต’’ติฯ ‘‘ปุถุ สตฺถารานํ มุขุลฺโลกิกา’’ติ เอเตน ปุถุ พหโว ชนา สตฺถาโร เอเตสนฺติ นิพฺพจนํ ทสฺสิตํฯ ปุถุ สพฺพคตีหิ อวุฏฺฐิตาติ เอตฺถ ปน กมฺมกิเลเสหิ ชเนตพฺพา, ชายนฺติ วา สตฺตา เอตฺถาติ ชนา, คติโย, ปุถุ สพฺพา เอว ชนา คติโย เอเตสนฺติ วจนตฺโถฯ

‘‘ปุถุ นานาภิสงฺขาเร อภิสงฺขโรนฺตี’’ติ เอเตน จ ชายนฺติ เอเตหิ สตฺตาติ ชนา, ปุญฺญาภิสงฺขาราทโย, ปุถุ นานาวิธา ชนา สงฺขารา เอเตสํ วิชฺชนฺติ, ปุถุ วา นานาภิสงฺขาเร ชเนนฺติ อภิสงฺขโรนฺตีติ อตฺถมาหฯ ตโต ปรํ ปน ‘‘ปุถุ นานาโอเฆหิ วุยฺหนฺตี’’ติอาทิอตฺถตฺตยํ ชเนนฺติ เอเตหิ สตฺตาติ ชนา, กาโมฆาทโย, ราคสนฺตาปาทโย, ราคปริฬาหาทโย จ, สพฺเพปิ วา กิเลสปริฬาหาฯ ปุถุ นานปฺปการา เต เอเตสํ วิชฺชนฺติ, เตหิ วา ชเนนฺติ วุยฺหนฺติ, สนฺตาเปนฺติ, ปริฑหนฺติ จาติ นิพฺพจนํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ‘‘รตฺตา คิทฺธา’’ติอาทิ ปริยายวจนํฯ

อปิ จ รตฺตาติ วตฺถํ วิย รงฺคชาเตน จิตฺตสฺส วิปริณามกเรน ฉนฺทราเคน รตฺตาฯ คิทฺธาติ อภิกงฺขนสภาเวน อภิคิชฺฌเนน คิทฺธาฯ คถิตาติ คนฺถิตา วิย ทุมฺโมจนียภาเวน ตตฺถ ปฏิพทฺธาฯ มุจฺฉิตาติ กิเลสาวิสนวเสน วิสญฺญีภูตา วิย อนญฺญกิจฺจโมหํ สมาปนฺนาฯ อชฺโฌสนฺนาติ อนญฺญาสาธารเณ วิย กตฺวา คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐเปตฺวา ฐิตาฯ ลคฺคาติ คาโว กณฺฏเก วิย อาสตฺตา, มหาปลิเป วา ปตเนน นาสิกคฺคปลิปนฺนปุริโส วิย อุทฺธริตุมสกฺกุเณยฺยภาเวน นิมุคฺคาฯ ลคฺคิตาติ มกฺกฏาเลเปน วิย มกฺกโฏ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ วเสน อาสงฺคิตา, ปลิพุทฺธาติ สมฺพทฺธา, อุปทฺทุตา วาติ อยมตฺโถ องฺคุตฺตรฏีกายํ (อ. นิ. อฏฺฐ. 1.51) วุตฺโตฯ เอเตน ชายตีติ ชโน, ‘‘ราโค เคโธ’’ติ เอวมาทิโก, ปุถุ นานาวิโธ ชโน ราคาทิโก เอเตสํ, ปุถูสุ วา ปญฺจสุ กามคุเณสุ ชนา รตฺตา คิทฺธา…เป.… ปลิพุทฺธาติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ

‘‘อาวุตา’’ติอาทิปิ ปริยายวจนเมวฯ อปิจ ‘‘อาวุตาติ อาวริตาฯ นิวุตาติ นิวาริตาฯ โอผุตาติ ปลิคุณฺฐิตา, ปริโยนทฺธา วาฯ ปิหิตาติ ปิทหิตาฯ ปฏิจฺฉนฺนาติ ฉาทิตาฯ ปฏิกุชฺชิตาติ เหฏฺฐามุขชาตา’’ติ ตตฺเถว (อ. นิ. อฏฺฐ. 1.51) วุตฺตํฯ เอตฺถ จ ชเนนฺติ เอเตหีติ ชนา, นีวรณา, ปุถุ นานาวิธา ชนา นีวรณา เอเตสํ, ปุถูหิ วา นีวรเณหิ ชนา อาวุตา…เป.… ปฏิกุชฺชิตาติ นิพฺพจนํ ทสฺเสติฯ ปุถูสุ นีจธมฺมสมาจาเรสุ ชายติ, ปุถูนํ วา อพฺภนฺตเร ชโน อนฺโตคโธ, ปุถุ วา พหุโก ชโนติ อตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ปุถูน’’นฺติอาทินา, เอเตน จ ตติยปาทํ วิวรติ, สมตฺเถติ วาฯ ‘‘ปุถุวา’’ติอาทินา ปน จตุตฺถปาทํฯ ปุถุ วิสํสฏฺโฐ เอว ชโน ปุถุชฺชโนติ อยญฺเหตฺถ วจนตฺโถฯ

เยหิ คุณวิเสเสหิ นิมิตฺตภูเตหิ ภควติ ‘‘ตถาคโต’’ติ อยํ สมญฺญา ปวตฺตา, ตํ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อฏฺฐหิ การเณหิ ภควา ตถาคโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอโกปิ หิ สทฺโท อเนกปวตฺตินิมิตฺตมธิกิจฺจ อเนกธา อตฺถปฺปกาสโก, ภควโต จ สพฺเพปิ นามสทฺทา อเนกคุณเนมิตฺติกาเยวฯ ยถาห –

‘‘อสงฺเขฺยยฺยานิ นามานิ, สคุเณน มเหสิโน;

คุเณน นามมุทฺเธยฺยํ, อปิ นามสหสฺสโต’’ติฯ (ธ. ส. 1313; อุทา. อฏฺฐ. 57; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 1.76; ที. นิ. ฏี. 1.413);

กานิ ปน ตานีติ อนุโยเค สติ ปฐมํ ตสฺสรูปํ สงฺเขปโต อุทฺทิสิตฺวา ‘‘กถ’’นฺติอาทินา นิทฺทิสติฯ ตถา อาคโตติ เอตฺถ อาการนิยมนวเสน โอปมฺมสมฺปฏิปาทนตฺโถ ตถา-สทฺโทฯ สามญฺญโชตนาย วิเสสาวฏฺฐานโต, วิเสสตฺถินา จ สามญฺญสทฺทสฺสาปิ วิเสสตฺเถเยว อนุปยุชฺชิตพฺพโต ปฏิปทาคมนตฺโถ อาคต สทฺโท ทฏฺฐพฺโพ, น ญาณคมนตฺโถ ตถลกฺขณํ อาคโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.7; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.12; สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.3.78; อ. นิ. อฏฺฐ. 1.170; เถรคา. อฏฺฐ. 1.43; อิติวุ. อฏฺฐ. 38; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 1.37; พุ. วํ. อฏฺฐ. 2; มหานิ. อฏฺฐ. 14) วิย , นาปิ กายคมนาทิ อตฺโถ ‘‘อาคโต โข มหาสมโณ, มาคธานํ คิริพฺพช’’นฺติอาทีสุ (มหาว. 53) วิยฯ ตตฺถ ยสฺส อาการสฺส นิยมนวเสน โอปมฺมสมฺปฏิปาทนตฺโถ ตถา-สทฺโท, ตทาการํ กรุณาปธานตฺตา ตสฺส มหากรุณามุเขน ปุริมพุทฺธานํ อาคมนปฏิปทาย อุทาหรณวเสน สามญฺญโต ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา สพฺพโลเก’’ติอาทิมาหฯ ยํตํ-สทฺทานํ เอกนฺตสมฺพนฺธภาวโต เจตฺถ ตถา-สทฺทสฺสตฺถทสฺสเน ยถา-สทฺเทน อตฺโถ วิภาวิโตฯ ตเทว วิตฺถาเรติ ‘‘ยถา วิปสฺสี ภควา’’ติอาทินา, วิปสฺสีอาทีนญฺเจตฺถ ฉนฺนํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ มหาปทานสุตฺตาทีสุ (ที. นิ. 2.4) สมฺปหุลนิทฺเทเสน (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.สมฺพหุลปริจฺเฉทวณฺณนา) สุปากฏตฺตา, อาสนฺนตฺตา จ เตสํ วเสน ตํ ปฏิปทํ ทสฺเสตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ อาคโต ยถา, ตถา อาคโตติ สพฺพตฺร สมฺพนฺโธฯ ‘‘กิํ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทินาปิ ตเทว ปฏินิทฺทิสติฯ

ตตฺถ เยน อภินีหาเรนาติ มนุสฺสตฺตลิงฺคสมฺปตฺติเหตุสตฺถารทสฺสนปพฺพชฺชาคุณสมฺปตฺติอธิการฉนฺทานํ วเสน อฏฺฐงฺคสมนฺนาคเตน มหาปณิธาเนน ฯ สพฺเพสญฺหิ พุทฺธานํ ปฐมปณิธานํ อิมินาว นีหาเรน สมิชฺฌติฯ อภินีหาโรติ เจตฺถ มูลปณิธานสฺเสตํ อธิวจนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เอวํ มหาภินีหารวเสน ‘‘ตถาคโต’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปารมีปูรณวเสนปิ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘เอตฺถ จ สุตฺตนฺติกานํ มหาโพธิยานปฏิปทาย โกสลฺลชนนตฺถํ ปารมีสุ อยํ วิตฺถารกถา’’ติอาทินา อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน (ที. นิ. ฏี. 1.7) ยา ปารมีสุ วินิจฺฉยกถา วุตฺตา, กิญฺจาปิ สา อมฺเหหิ อิธ วุจฺจมานา คนฺถวิตฺถารกรา วิย ภวิสฺสติ, ยสฺมา ปนายํ สํวณฺณนา เอติสฺสํ ปจฺฉา ปมาทเลขวิโสธนวเสน, ตทวเสสตฺถปริยาทานวเสน จ ปวตฺตา, ตสฺมา สาปิ ปารมีกถา อิธ วตฺตพฺพาเยวาติ ตโต เจว จริยาปิฏกฏฺฐกถาโต จ อาหริตฺวา ยถารหํ คาถาพนฺเธหิ สมลงฺกริตฺวา อตฺถมธิปฺปายญฺจ วิโสธยมานา ภวิสฺสติฯ กถํ?

กา ปเนตา ปารมิโย, เกนฏฺเฐน กตีวิธา;

โก จ ตาสํ กโม กานิ, ลกฺขณาทีนิ สพฺพถาฯ

โก ปจฺจโย, สํกิเลโส, โวทานํ ปฏิปกฺขโก;

ปฏิปตฺติวิภาโค จ, สงฺคโห สมฺปทา ตถาฯ

กิตฺตเกน สมฺปาทนํ, อานิสํโส จ กิํ ผลํ;

ปญฺหเมตํ วิสฺสชฺชิตฺวา, ภวิสฺสติ วินิจฺฉโยฯ

ตตฺริทํ วิสฺสชฺชนํ –

กา ปเนตา ปารมิโยติ –

ตณฺหามานาทิมญฺญตฺร, อุปายกุสเลน ยา;

ญาเณน ปริคฺคหิตา, ปารมี สา วิภาวิตาฯ

ตณฺหามานาทินา หิ อนุปหตา กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตา ทานาทโย คุณสงฺขาตา เอตา กิริยา ‘‘ปารมี’’ติ วิภาวิตาฯ

เกนฏฺเฐน ปารมิโยติ –

ปรโม อุตฺตมฏฺเฐน, ตสฺสายํ ปารมี ตถา;

กมฺมํ ภาโวติ ทานาทิ, ตทฺธิตโต ติธา มตาฯ

ปูเรติ มวติ ปเร, ปรํ มชฺชติ มยติ;

มุนาติ มิโนติ ตถา, มินาตีติ วา ปรโมฯ

ปาเร มชฺชติ โสเธติ, มวติ มยตีติ วา;

มาเยติ ตํ วา มุนาติ, มิโนติ มินาติ ตถาฯ

ปารมีติ มหาสตฺโต, วุตฺตานุสารโต ปน;

ตทฺธิตตฺถตฺตเยเนว, ปารมีติ อยํ มตาฯ

ทานสีลาทิคุณวิเสสโยเคน หิ สตฺตุตฺตมตาย มหาโพธิสตฺโต ปรโม, ตสฺส อยํ, ภาโว, กมฺมนฺติ วา ปารมี, ทานาทิกิริยาฯ อถ วา ปรติ ปูเรตีติ ปรโม นิรุตฺตินเยน, ทานาทิคุณานํ ปูรโก, ปาลโก จ โพธิสตฺโต, ปรมสฺส อยํ, ภาโว, กมฺมํ วา ปารมีฯ อปิจ ปเร สตฺเต มวติ อตฺตนิ พนฺธติ คุณวิเสสโยเคน, ปรํ วา อติเรกํ มชฺชติ สํกิเลสมลโต, ปรํ วา เสฏฺฐํ นิพฺพานํ วิเสเสน มยติ คจฺฉติ, ปรํ วา โลกํ ปมาณภูเตน ญาณวิเสเสน อิธโลกมิว มุนาติ ปริจฺฉินฺทติ, ปรํ วา อติวิย สีลาทิคุณคณํ อตฺตโน สนฺตาเน มิโนติ ปกฺขิปติ, ปรํ วา อตฺตภูตโต ธมฺมกายโต อญฺญํ, ปฏิปกฺขํ วา ตทนตฺถกรํ กิเลสโจรคณํ มินาติ หิํสตีติ ปรโม, มหาสตฺโต, ‘‘ปรมสฺส อย’’นฺติอาทินา วุตฺตนเยน ปารมีฯ ปาเร วา นิพฺพาเน มชฺชติ สุชฺฌติ, สตฺเต จ โสเธติ, ตตฺถ วา สตฺเต มวติ พนฺธติ โยเชติ, ตํ วา มยติ คจฺฉติ, สตฺเต จ มาเยติ คเมติ, ตํ วา ยาถาวโต มุนาติ ปริจฺฉินฺทติ, ตตฺถ วา สตฺเต มิโนติ ปกฺขิปติ, ตตฺถ วา สตฺตานํ กิเลสาริํ มินาติ หิํสตีติ ปารมี, มหาสตฺโต, ‘‘ตสฺส อย’’นฺติอาทินา ทานาทิกิริยาว ปารมีติฯ อิมินา นเยน ปารมีนํ วจนตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

กติวิธาติ สงฺเขปโต ทสวิธา, ตา ปน พุทฺธวํสปาฬิยํ (พุ. วํ. 1.76) สรูปโต อาคตาเยวฯ ยถาห ‘‘วิจินนฺโต ตทาทกฺขิํ, ปฐมํ ทานปารมิ’’นฺติอาทิ (พุ. วํ. 2.116)ฯ ยถา จาห –

‘‘กติ นุ โข ภนฺเต พุทฺธการกา ธมฺมาติ? ทส โข สาริปุตฺต พุทฺธการกา ธมฺมา, กตเม ทส? ทานํ โข สาริปุตฺต พุทฺธการโก ธมฺโม, สีลํ เนกฺขมฺมํ ปญฺญา วีริยํ ขนฺติ สจฺจํ อธิฏฺฐานํ เมตฺตา อุเปกฺขา พุทฺธการโก ธมฺโม, อิเม โข สาริปุตฺต ทส พุทฺธการกา ธมฺมาติฯ อิทมโวจ ภควา, อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

‘ทานํ สีลญฺจ เนกฺขมฺมํ, ปญฺญาวีริเยน ปญฺจมํ;

ขนฺติสจฺจมธิฏฺฐานํ, เมตฺตุเปกฺขาติ เต ทสา’ติ’’ฯ (พุ. วํ. 1.76);

เกจิ ปน ‘‘ฉพฺพิธา’’ติ วทนฺติ, ตํ เอตาสํ สงฺคหวเสน วุตฺตํฯ โส ปน สงฺคโห ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ

โก จ ตาสํ กโมติ เอตฺถ กโม นาม เทสนากฺกโม, โส จ ปฐมสมาทานเหตุโก, สมาทานํ ปวิจยเหตุกํ, อิติ ยถา อาทิมฺหิ ปฐมาภินีหารกาเล ปวิจิตา, สมาทินฺนา จ, ตถา เทสิตาฯ ยถาห ‘‘วิจินนฺโต ตทาทกฺขิํ, ปฐมํ ทานปารมิ’’นฺติอาทิ (พุ. วํ. 2.116) เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘ปฐมํ สมาทานตา-วเสนายํ กโม รุโต;

อถ วา อญฺญมญฺญสฺส, พหูปการโตปิ จา’’ติฯ

ตตฺถ หิ ทานํ สีลสฺส พหูปการํ, สุกรญฺจาติ ตํ อาทิมฺหิ วุตฺตํฯ ทานํ ปน สีลปริคฺคหิตํ มหปฺผลํ โหติ มหานิสํสนฺติ ทานานนฺตรํ สีลํ วุตฺตํฯ สีลํ เนกฺขมฺมปริคฺคหิตํ…เป.… เนกฺขมฺมํ ปญฺญาปริคฺคหิตํ…เป.… ปญฺญา วีริยปริคฺคหิตา…เป.… วีริยํ ขนฺติปริคฺคหิตํ…เป.… ขนฺติ สจฺจปริคฺคหิตา…เป.… สจฺจํ อธิฏฺฐานปริคฺคหิตํ…เป.… อธิฏฺฐานํ เมตฺตาปริคฺคหิตํ…เป.… เมตฺตา อุเปกฺขาปริคฺคหิตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสาติ เมตฺตานนฺตรํ อุเปกฺขา วุตฺตาฯ อุเปกฺขา ปน กรุณาปริคฺคหิตา, กรุณา จ อุเปกฺขาปริคฺคหิตาติ เวทิตพฺพาฯ กถํ ปน มหาการุณิกา โพธิสตฺตา สตฺเตสุ อุเปกฺขกา โหนฺตีติ? อุเปกฺขิตพฺพยุตฺตเกสุ กญฺจิ กาลํ อุเปกฺขกา โหนฺติ, น ปน สพฺพตฺถ, สพฺพทา จาติ เกจิฯ อปเร ปน น จ สตฺเตสุ อุเปกฺขกา, สตฺตกเตสุ ปน วิปฺปกาเรสุ อุเปกฺขกา โหนฺตีติ, อิทเมเวตฺถ ยุตฺตํฯ

อปโร นโย –

สพฺพสาธารณตาทิ-การเณหิปิ อีริตํ;

ทานํ อาทิมฺหิ เสสา ตุ, ปุริเมปิ อเปกฺขกาฯ

ปจุรชเนสุปิ หิ ปวตฺติยา สพฺพสตฺตสาธารณตฺตา, อปฺปผลตฺตา, สุกรตฺตา จ ทานํ อาทิมฺหิ วุตฺตํฯ สีเลน ทายกปฏิคฺคาหกสุทฺธิโต ปรานุคฺคหํ วตฺวา ปรปีฬานิวตฺติวจนโต, กิริยธมฺมํ วตฺวา อกิริยธมฺมวจนโต, โภคสมฺปตฺติเหตุํ วตฺวา ภวสมฺปตฺติเหตุวจนโต จ ทานสฺสานนฺตรํ สีลํ วุตฺตํฯ เนกฺขมฺเมน สีลสมฺปตฺติสิทฺธิโต, กายวจีสุจริตํ วตฺวา มโนสุจริตวจนโต, วิสุทฺธสีลสฺส สุเขเนว ฌานสมิชฺฌนโต, กมฺมาปราธปฺปหาเนน ปโยคสุทฺธิํ วตฺวา กิเลสาปราธปฺปหาเนน อาสยสุทฺธิวจนโต, วีติกฺกมปฺปหาเน ฐิตสฺส ปริยุฏฺฐานปฺปหานวจนโต จ สีลสฺสานนฺตรํ เนกฺขมฺมํ วุตฺตํฯ ปญฺญาย เนกฺขมฺมสฺส สิทฺธิปริสุทฺธิโต, ฌานาภาเว ปญฺญาภาววจนโตฯ สมาธิปทฏฺฐานา หิ ปญฺญา, ปญฺญาปจฺจุปฏฺฐาโน จ สมาธิฯ สมถนิมิตฺตํ วตฺวา อุเปกฺขานิมิตฺตวจนโต, ปรหิตชฺฌาเนน ปรหิตกรณูปายโกสลฺลวจนโต จ เนกฺขมฺมสฺสานนฺตรํ ปญฺญา วุตฺตาฯ วีริยารมฺเภน ปญฺญากิจฺจสิทฺธิโต, สตฺตสุญฺญตาธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺติํ วตฺวา สตฺตหิตาย อารมฺภสฺส อจฺฉริยตาวจนโต, อุเปกฺขานิมิตฺตํ วตฺวา ปคฺคหนิมิตฺตวจนโต, นิสมฺมการิตํ วตฺวา อุฏฺฐานวจนโต จฯ นิสมฺมการิโน หิ อุฏฺฐานํ ผลวิเสสมาวหตีติ ปญฺญายานนฺตรํ วีริยํ วุตฺตํฯ

วีริเยน ติติกฺขาสิทฺธิโตฯ วีริยวา หิ อารทฺธวีริยตฺตา สตฺตสงฺขาเรหิ อุปนีตํ ทุกฺขํ อภิภุยฺย วิหรติฯ วีริยสฺส ติติกฺขาลงฺการภาวโตฯ วีริยวโต หิ ติติกฺขา โสภติฯ ปคฺคหนิมิตฺตํ วตฺวา สมถนิมิตฺตวจนโต, อจฺจารมฺเภน อุทฺธจฺจโทสปฺปหานวจนโตฯ ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺติยา หิ อุทฺธจฺจโทโส ปหียติฯ วีริยวโต สาตจฺจกรณวจนโตฯ ขนฺติพหุโล หิ อนุทฺธโต สาตจฺจการี โหติฯ อปฺปมาทวโต ปรหิตกิริยารมฺเภ ปจฺจุปการตณฺหาภาววจนโตฯ ยาถาวโต ธมฺมนิชฺฌาเน หิ สติ ตณฺหา น โหติฯ ปรหิตารมฺเภ ปรเมปิ ปรกตทุกฺขสหนตาวจนโต จ วีริยสฺสานนฺตรํ ขนฺติ วุตฺตาฯ สจฺเจน ขนฺติยา จิราธิฏฺฐานโต, อปการิโน อปการขนฺติํ วตฺวา ตทุปการกรเณ อวิสํวาทวจนโต, ขนฺติยา อปวาทวาจาวิกมฺปเนน ภูตวาทิตาย อวิชหนวจนโต, สตฺตสุญฺญตาธมฺม-นิชฺฌานกฺขนฺติํ วตฺวา ตทุปพฺรูหิตญาณสจฺจสฺส วจนโต จ ขนฺติยานนฺตรํ สจฺจํ วุตฺตํฯ อธิฏฺฐาเนน สจฺจสิทฺธิโตฯ อจลาธิฏฺฐานสฺส หิ วิรติ สิชฺฌติฯ

อวิสํวาทิตํ วตฺวา ตตฺถ อจลภาววจนโตฯ สจฺจสนฺโธ หิ ทานาทีสุ ปฏิญฺญานุรูปํ นิจฺจโล ปวตฺตติฯ ญาณสจฺจํ วตฺวา สมฺภาเรสุ ปวตฺตินิฏฺฐาปนวจนโตฯ ยถาภูตญาณวา หิ โพธิสมฺภาเรสุ อธิฏฺฐาติ, เต จ นิฏฺฐาเปติฯ ปฏิปกฺเขหิ อกมฺปิยภาวโต จ สจฺจสฺสานนฺตรํ อธิฏฺฐานํ วุตฺตํฯ เมตฺตาย ปรหิตกรณสมาทานาธิฏฺฐานสิทฺธิโต, อธิฏฺฐานํ วตฺวา หิตูปสํหารวจนโตฯ โพธิสมฺภาเร หิ อธิติฏฺฐมาโน เมตฺตาวิหารี โหติฯ อจลาธิฏฺฐานสฺส สมาทานาวิโกปเนน สมาทานสมฺภวโต จ อธิฏฺฐานสฺสานนฺตรํ เมตฺตา วุตฺตาฯ อุเปกฺขาย เมตฺตาวิสุทฺธิโต, สตฺเตสุ หิตูปสํหารํ วตฺวา ตทปราเธสุ อุทาสีนตาวจนโต, เมตฺตาภาวนํ วตฺวา ตนฺนิสฺสนฺทภาวนาวจนโต, ‘‘หิตกามสตฺเตปิ อุเปกฺขโก’’ติ อจฺฉริยคุณตาวจนโต จ เมตฺตายานนฺตรํ อุเปกฺขา วุตฺตาติ เอวเมตาสํ กโม เวทิตพฺโพฯ

กานิ ลกฺขณาทีนิ สพฺพถาติ เอตฺถ ปน อวิเสเสน –

ปเรสมนุคฺคหณํ , ลกฺขณนฺติ ปวุจฺจติ;

อุปกาโร อกมฺโป จ, รโส หิเตสิตาปิ จฯ

พุทฺธตฺตํ ปจฺจุปฏฺฐานํ, ทยา ญาณํ ปวุจฺจติ;

ปทฏฺฐานนฺติ ตาสนฺตุ, ปจฺเจกํ ตานิ เภทโตฯ

สพฺพาปิ หิ ปารมิโย ปรานุคฺคหลกฺขณา, ปเรสํ อุปการกรณรสา, อวิกมฺปนรสา วา, หิเตสิตาปจฺจุปฏฺฐานา, พุทฺธตฺตปจฺจุปฏฺฐานา วา, มหากรุณาปทฏฺฐานา, กรุณูปายโกสลฺลปทฏฺฐานา วาฯ

วิเสเสน ปน ยสฺมา กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตา อตฺตุปกรณปริจฺจาคเจตนา ทานปารมีฯ กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตํ กายวจีสุจริตํ อตฺถโต อกตฺตพฺพวิรติ, กตฺตพฺพกรณเจตนาทโย จ สีลปารมีฯ กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิโต อาทีนวทสฺสนปุพฺพงฺคโม กามภเวหิ นิกฺขมนจิตฺตุปฺปาโท เนกฺขมฺมปารมีฯ กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิโต ธมฺมานํ สามญฺญวิเสสลกฺขณาวโพโธ ปญฺญาปารมีฯ กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิโต กายจิตฺเตหิ ปรหิตารมฺโภ วีริยปารมีฯ กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิโต สตฺตสงฺขาราปราธสหนสงฺขาโต อโทสปฺปธาโน ตทาการปฺปวตฺโต จิตฺตุปฺปาโท ขนฺติปารมีฯ

กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตํ วิรติเจตนาทิเภทํ อวิสํวาทนํ สจฺจปารมี ฯ กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิโต อจลสมาทานาธิฏฺฐานสงฺขาโต ตทาการปฺปวตฺโต จิตฺตุปฺปาโท อธิฏฺฐานปารมีฯ กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิโต โลกสฺส หิตสุขูปสํหาโร อตฺถโต อพฺยาปาโท เมตฺตาปารมีฯ กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตา อนุนยปฏิฆวิทฺธํสนสงฺขาตา อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ สตฺตสงฺขาเรสุ สมปฺปวตฺติ อุเปกฺขาปารมีฯ

ตสฺมา ปริจฺจาคลกฺขณํ ทานํ, เทยฺยธมฺเม โลภวิทฺธํสนรสํ, อนาสตฺติปจฺจุปฏฺฐานํ, ภววิภวสมฺปตฺติปจฺจุปฏฺฐานํ วา, ปริจฺจชิตพฺพวตฺถุปทฏฺฐานํฯ สีลนลกฺขณํ สีลํ, สมาธานลกฺขณํ, ปติฏฺฐานลกฺขณํ วาติ วุตฺตํ โหติฯ ทุสฺสีลฺยวิทฺธํสนรสํ, อนวชฺชรสํ วา, โสเจยฺยปจฺจุปฏฺฐานํ, หิโรตฺตปฺปปทฏฺฐานํฯ กามโต, ภวโต จ นิกฺขมนลกฺขณํ เนกฺขมฺมํ, ตทาทีนววิภาวนรสํ, ตโตเยว วิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, สํเวคปทฏฺฐานํฯ ยถาสภาวปฏิเวธลกฺขณา ปญฺญา, อกฺขลิตปฏิเวธลกฺขณา วา กุสลิสฺสาสขิตฺตอุสุปฏิเวโธ วิย, วิสโยภาสนรสา ปทีโป วิย, อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐานา อรญฺญคตสุเทสโก วิย, สมาธิปทฏฺฐานา , จตุสจฺจปทฏฺฐานา วาฯ อุสฺสาหลกฺขณํ วีริยํ, อุปตฺถมฺภนรสํ, อสํสีทนปจฺจุปฏฺฐานํ, วีริยารมฺภวตฺถุปทฏฺฐานํ, สํเวคปทฏฺฐานํ วาฯ

ขมนลกฺขณา ขนฺติ, อิฏฺฐานิฏฺฐสหนรสา, อธิวาสนปจฺจุปฏฺฐานา, อวิโรธปจฺจุปฏฺฐานา วา, ยถาภูตทสฺสนปทฏฺฐานาฯ อวิสํวาทนลกฺขณํ สจฺจํ, ยาถาววิภาวนรสํ, สาธุตาปจฺจุปฏฺฐานํ, โสรจฺจปทฏฺฐานํฯ โพธิสมฺภาเรสุ อธิฏฺฐานลกฺขณํ อธิฏฺฐานํ, เตสํ ปฏิปกฺขาภิภวนรสํ, ตตฺถ อจลตาปจฺจุปฏฺฐานํ, โพธิสมฺภารปทฏฺฐานํฯ หิตาการปฺปวตฺติลกฺขณา เมตฺตา, หิตูปสํหารรสา, อาฆาตวินยนรสา วา, โสมฺมภาวปจฺจุปฏฺฐานา, สตฺตานํ มนาปภาวทสฺสนปทฏฺฐานาฯ มชฺฌตฺตาการปฺปวตฺติลกฺขณา อุเปกฺขา, สมภาวทสฺสนรสา, ปฏิฆานุนยวูปสมปจฺจุปฏฺฐานา, กมฺมสฺสกตาปจฺจเวกฺขณปทฏฺฐานาฯ เอตฺถ จ กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตตา ทานาทีนํ ปริจฺจาคาทิลกฺขณสฺส วิเสสนภาเวน วตฺตพฺพา, ยโต ตานิ ปารมีสงฺขฺยํ ลภนฺติฯ น หิ สมฺมาสมฺโพธิยาทิปตฺถนมญฺญตฺร อกรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตานิ วฏฺฏคามีนิ ทานาทีนิ ปารมีสงฺขฺยํ ลภนฺตีติฯ

โก ปจฺจโยติ –

อภินีหาโร จ ตาสํ, ทยา ญาณญฺจ ปจฺจโย;

อุสฺสาหุมฺมงฺควตฺถานํ, หิตาจาราทโย ตถาฯ

อภินีหาโร ตาว ปารมีนํ สพฺพาสมฺปิ ปจฺจโยฯ โย หิ อยํ ‘‘มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺตี’’ติอาทิ (พุ. วํ. 2.59) อฏฺฐธมฺมสโมธานสมฺปาทิโต ‘‘ติณฺโณ ตาเรยฺยํ มุตฺโต โมเจยฺยํ, พุทฺโธ โพเธยฺยํ สุทฺโธ โสเธยฺยํ, ทนฺโต ทเมยฺยํ, สนฺโต สเมยฺยํ, อสฺสตฺโถ อสฺสาเสยฺยํ, ปรินิพฺพุโต ปรินิพฺพาเปยฺย’’นฺติอาทินา ปวตฺโต อภินีหาโร, โส อวิเสเสน สพฺพปารมีนํ ปจฺจโยฯ ตปฺปวตฺติยา หิ อุทฺธํ ปารมีนํ ปวิจยุปฏฺฐานสมาทานาธิฏฺฐานนิปฺผตฺติโย มหาปุริสานํ สมฺภวนฺติ, อภินีหาโร จ นาเมส อตฺถโต เภสมฏฺฐงฺคานํ สโมธาเนน ตถาปวตฺโต จิตฺตุปฺปาโท, ‘‘อโห วตาหํ อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุชฺเฌยฺยํ, สพฺพสตฺตานํ หิตสุขํ นิปฺผาเทยฺย’’นฺติอาทิปตฺถนาสงฺขาโต อจินฺเตยฺยํ พุทฺธภูมิํ, อปริมาณํ โลกหิตญฺจ อารพฺภ ปวตฺติยา สพฺพพุทฺธการกธมฺมมูลภูโต ปรมภทฺทโก ปรมกลฺยาโณ อปริเมยฺยปฺปภาโว ปุญฺญวิเสโสติ ทฏฺฐพฺโพฯ

ตสฺส จ อุปฺปตฺติยา สเหว มหาปุริโส มหาโพธิยานปฏิปตฺติํ โอติณฺโณ นาม โหติ, นิยตภาวสมธิคมนโต, ตโต จ อนิวตฺตนสภาวโต ‘‘โพธิสตฺโต’’ติ สมญฺญํ ลภติ, สพฺพภาเคน สมฺมาสมฺโพธิยํ สมฺมาสตฺตมานสตา, โพธิสมฺภาเร สิกฺขาสมตฺถตา จสฺส สนฺติฏฺฐติฯ ยถาวุตฺตาภินีหารสมิชฺฌเนน หิ มหาปุริสา สพฺพญฺญุตญฺญาณาธิคมนปุพฺพลิงฺเคน สยมฺภุญาเณน สมฺมเทว สพฺพปารมิโย วิจินิตฺวา สมาทาย อนุกฺกเมน ปริปูเรนฺติ, ยถา ตํ กตมหาภินีหาโร สุเมธปณฺฑิโตฯ ยถาห –

‘‘หนฺท พุทฺธกเร ธมฺเม, วิจินามิ อิโต จิโต;

อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา, ยาวตา ธมฺมธาตุยา;

วิจินนฺโต ตทา ทกฺขิํ, ปฐมํ ทานปารมิ’’นฺติฯ (พุ. วํ. 2.115, 116); –

วิตฺถาโรฯ

ลกฺขณาทิโต ปเนส สมฺมเทว สมฺมาสมฺโพธิปณิธานลกฺขโณ, ‘‘อโห วตาหํ อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุชฺเฌยฺยํ, สพฺพสตฺตานํ หิตสุขํ นิปฺผาเทยฺย’’นฺติอาทิปตฺถนารโส, โพธิสมฺภารเหตุภาวปจฺจุปฏฺฐาโน, มหากรุณาปทฏฺฐาโน, อุปนิสฺสยสมฺปตฺติปทฏฺฐาโน วาฯ

ตสฺส ปน อภินีหารสฺส จตฺตาโร ปจฺจยา, จตฺตาโร เหตู, จตฺตาริ จ พลานิ เวทิตพฺพานิฯ ตตฺถ กตเม จตฺตาโร ปจฺจยา มหาภินีหาราย? อิธ มหาปุริโส ปสฺสติ ตถาคตํ มหตา พุทฺธานุภาเวน อจฺฉริยพฺภุตํ ปาฏิหาริยํ กโรนฺตํ, ตสฺส ตํ นิสฺสาย ตํ อารมฺมณํ กตฺวา มหาโพธิยํ จิตฺตํ สนฺติฏฺฐติ ‘‘มหานุภาวา วตายํ ธมฺมธาตุ, ยสฺสา สุปฺปฏิวิทฺธตฺตา ภควา เอวํ อจฺฉริยพฺภุตธมฺโม, อจินฺเตยฺยานุภาโว จา’’ติ, โส ตเมว มหานุภาวทสฺสนํ นิสฺสาย ตํ ปจฺจยํ กตฺวา สมฺโพธิยํ อธิมุจฺจนฺโต ตตฺถ จิตฺตํ ฐเปติ, อยํ ปฐโม ปจฺจโย มหาภินีหารายฯ

น เหว โข ปสฺสติ ตถาคตสฺส ยถาวุตฺตํ มหานุภาวตํ, อปิจ โข สุณาติ ‘‘เอทิโส จ เอทิโส จ ภควา’’ติ, โส ตํ นิสฺสาย ตํ ปจฺจยํ กตฺวา สมฺโพธิยํ อธิมุจฺจนฺโต ตตฺถ จิตฺตํ ฐเปติ, อยํ ทุติโย ปจฺจโย มหาภินีหารายฯ

น เหว โข ปสฺสติ ตถาคตสฺส ยถาวุตฺตํ มหานุภาวตํ, นาปิ ตํ ปรโต สุณาติ, อปิจ โข ตถาคตสฺส ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส ‘‘ทสพลสมนฺนาคโต ภิกฺขเว, ตถาคโต’’ติอาทินา (สํ. นิ. 2.21) พุทฺธานุภาวปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมํ สุณาติ, โส ตํ นิสฺสาย…เป.… อยํ ตติโย ปจฺจโย มหาภินีหารายฯ

น เหว โข ปสฺสติ ตถาคตสฺส ยถาวุตฺตํ มหานุภาวตํ, นาปิ ตํ ปรโต สุณาติ, นาปิ ตถาคตสฺส ธมฺมํ สุณาติ, อปิจ โข อุฬารชฺฌาสโย กลฺยาณาธิมุตฺติโก ‘‘อหเมตํ พุทฺธวํสํ พุทฺธตนฺติํ พุทฺธปเวณิํ พุทฺทธมฺมตํ ปริปาเลสฺสามี’’ติ ยาวเทว ธมฺมญฺเญว สกฺกโรนฺโต ครุํ กโรนฺโต มาเนนฺโต ปูเชนฺโต ธมฺมํ อปจยมาโน ตํ นิสฺสาย…เป.… ฐเปติ, อยํ จตุตฺโถ ปจฺจโย มหาภินีหารายาติฯ

กตเม จตฺตาโร เหตู มหาภินีหาราย? อิธ มหาปุริโส ปกติยา อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน โหติ ปุริมเกสุ พุทฺเธสุ กตาธิกาโร, อยํ ปฐโม เหตุ มหาภินีหารายฯ ปุน จปรํ มหาปุริโส ปกติยาปิ กรุณาชฺฌาสโย โหติ กรุณาธิมุตฺโต สตฺตานํ ทุกฺขํ อปเนตุกาโม, อปิจ อตฺตโน กายญฺจ ชีวิตญฺจ ปริจฺจชิ, อยํ ทุติโย เหตุ มหาภินีหารายฯ ปุน จปรํ มหาปุริโส สกลโตปิ วฏฺฏทุกฺขโต สตฺตหิตาย ทุกฺกรจริยโต สุจิรมฺปิ กาลํ ฆเฏนฺโต วายมนฺโต อนิพฺพินฺโน โหติ อนุตฺราสี, ยาว อิจฺฉิตตฺถนิปฺผตฺติ, อยํ ตติโย เหตุ มหาภินีหารายฯ ปุน จปรํ มหาปุริโส กลฺยาณมิตฺตสนฺนิสฺสิโต โหติ, โย อหิตโต นํ นิวาเรติ, หิเต ปติฏฺฐาเปติ, อยํ จตุตฺโถ เหตุ มหาภินีหารายฯ

ตตฺรายํ มหาปุริสสฺส อุปนิสฺสยสมฺปทา – เอกนฺเตเนวสฺส ยถา อชฺฌาสโย สมฺโพธินินฺโน โหติ สมฺโพธิโปโณ สมฺโพธิปพฺภาโร, ตถา สตฺตานํ หิตจริยาย, ยโต อเนน ปุริมพุทฺธานํ สนฺติเก สมฺโพธิยา ปณิธานํ กตํ โหติ มนสา, วาจาย จ ‘‘อหมฺปิ เอทิโส สมฺมาสมฺพุทฺโธ หุตฺวา สมฺมเทว สตฺตานํ หิตสุขํ นิปฺผาเทยฺย’’นฺติฯ เอวํ สมฺปนฺนูปนิสฺสยสฺส ปนสฺส อิมานิ อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา ลิงฺคานิ สมฺภวนฺติ, เยหิ สมนฺนาคตสฺส สาวกโพธิสตฺเตหิ, ปจฺเจกโพธิสตฺเตหิ จ มหาวิเสโส มหนฺตํ นานากรณํ ปญฺญายติ อินฺทฺริยโต, ปฏิปตฺติโต, โกสลฺลโต จฯ อิธ หิ อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน มหาปุริโส ยถา วิสทินฺทฺริโย โหติ วิสทญาโณ, น ตถา อิตเรฯ ปรหิตาย ปฏิปนฺโน โหติ, โน อตฺตหิตายฯ ตถา หิ โส ยถา พหุชนหิตาย พหุชนสุขาย โลกานุกมฺปาย อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสานํ ปฏิปชฺชิ, น ตถา อิตเร, ตตฺถ จ โกสลฺลํ อาวหติ ฐานุปฺปตฺติกปฏิภาเนน, ฐานาฐานกุสลตาย จฯ

ตถา มหาปุริโส ปกติยา ทานชฺฌาสโย โหติ ทานาภิรโต, สติ เทยฺยธมฺเม เทติเยว, น ทานโต สงฺโกจํ อาปชฺชติ, สตตํ สมิตํ สํวิภาคสีโล โหติ, ปมุทิโตว เทติ อาทรชาโต, น อุทาสีนจิตฺโต, มหนฺตมฺปิ ทานํ ทตฺวา เนว ทาเนน สนฺตุฏฺโฐ โหติ, ปเคว อปฺปํฯ ปเรสญฺจ อุสฺสาหํ ชเนนฺโต ทาเน วณฺณํ ภาสติ, ทานปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมกถํ กโรติ, อญฺเญ จ ปเรสํ เทนฺเต ทิสฺวา อตฺตมโน โหติ, ภยฏฺฐาเนสุ จ ปเรสํ อภยํ เทตีติ เอวมาทีนิ ทานชฺฌาสยสฺส มหาปุริสสฺส ทานปารมิยา ลิงฺคานิฯ

ตถา ปาณาติปาตาทีหิ ปาปธมฺเมหิ หิรียติ โอตฺตปฺปติ, สตฺตานํ อวิเหฐนชาติโก โหติ, โสรโต สุขสีโล อสโฐ อมายาวี อุชุชาติโก สุพฺพโจ โสวจสฺสกรณีเยหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต มุทุชาติโก อถทฺโธ อนติมานี, ปรสนฺตกํ นาทิยติ อนฺตมโส ติณสลากมุปาทาย, อตฺตโน หตฺเถ นิกฺขิตฺตํ อิณํ วา คเหตฺวา ปรํ น วิสํวาเทติ, ปรสฺมิํ วา อตฺตโน สนฺตเก พฺยามูฬฺเห, วิสฺสริเต วา ตํ สญฺญาเปตฺวา ปฏิปาเทติ ยถา ตํ น ปรหตฺถคตํ โหติ, อโลลุปฺโป โหติ, ปรปริคฺคหิเตสุ ปาปกํ จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทติ, อิตฺถิพฺยสนาทีนิ ทูรโต ปริวชฺเชติ, สจฺจวาที สจฺจสนฺโธ ภินฺนานํ สนฺธาตา สหิตานํ อนุปฺปทาตา ปิยวาที มิหิตปุพฺพงฺคโม ปุพฺพภาสี อตฺถวาที ธมฺมวาที อนภิชฺฌาลุ อพฺยาปนฺนจิตฺโต อวิปรีตทสฺสโน กมฺมสฺสกตาญาเณน, สจฺจานุโลมิกญาเณน จ, กตญฺญู กตเวที วุฑฺฒาปจายี สุวิสุทฺธาชีโว ธมฺมกาโม, ปเรสมฺปิ ธมฺเม สมาทเปตา สพฺเพน สพฺพํ อกิจฺจโต สตฺเต นิวาเรตา กิจฺเจสุ ปติฏฺฐเปตา อตฺตนา จ ตตฺถ กิจฺเจ โยคํ อาปชฺชิตา, กตฺวา วา ปน สยํ อกตฺตพฺพํ สีฆญฺเญว ตโต ปฏิวิรโต โหตีติ เอวมาทีนิ สีลชฺฌาสยสฺส มหาปุริสสฺส สีลปารมิยา ลิงฺคานิฯ

ตถา มนฺทกิเลโส โหติ มนฺทนีวรโณ ปวิเวกชฺฌาสโย อวิกฺเขปพหุโล, น ตสฺส ปาปกา วิตกฺกา จิตฺตมนฺวาสฺสวนฺติ, วิเวกคตสฺส จสฺส อปฺปกสิเรเนว จิตฺตํ สมาธิยติ, อมิตฺตปกฺเขปิ ตุวฏํ เมตฺตจิตฺตตา สนฺติฏฺฐติ, ปเคว อิตรสฺมิํ, สติมา จ โหติ จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สุสริตา อนุสฺสริตา, เมธาวี จ โหติ ธมฺโมชปญฺญาย สมนฺนาคโต, นิปโก จ โหติ ตาสุ ตาสุ อิติกตฺตพฺพตาสุ, อารทฺธวีริโย จ โหติ สตฺตานํ หิตกิริยาสุ, ขนฺติพลสมนฺนาคโต จ โหติ สพฺพสโห, อจลาธิฏฺฐาโน จ โหติ ทฬฺหสมาทาโน, อชฺฌุเปกฺขโก จ โหติ อุเปกฺขาฐานีเยสุ ธมฺเมสูติ เอวมาทีนิ มหาปุริสสฺส เนกฺขมฺมชฺฌาสยาทีนํ วเสน เนกฺขมฺมปารมิยาทีนํ ลิงฺคานิ เวทิตพฺพานิฯ

เอวเมเตหิ โพธิสมฺภารลิงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส มหาปุริสสฺส ยํ วุตฺตํ ‘‘มหาภินีหาราย กลฺยาณมิตฺตสนฺนิสฺสโย เหตู’’ติ, ตตฺริทํ สงฺเขปโต กลฺยาณมิตฺตลกฺขณํ – อิธ กลฺยาณมิตฺโต สทฺธาสมฺปนฺโน โหติ สีลสมฺปนฺโน สุตสมฺปนฺโน จาควีริยสติสมาธิปญฺญาสมฺปนฺโนฯ ตตฺถ สทฺธาสมฺปตฺติยา สทฺทหติ ตถาคตสฺส โพธิํ กมฺมํ, กมฺมผลญฺจ, เตน สมฺมาสมฺโพธิยา เหตุภูตํ สตฺเตสุ หิเตสิตํ น ปริจฺจชติฯ สีลสมฺปตฺติยา สตฺตานํ ปิโย โหติ มนาโป ครุ ภาวนีโย โจทโก ปาปครหิโก วตฺตา วจนกฺขโมฯ สุตสมฺปตฺติยา สตฺตานํ หิตสุขาวหํ คมฺภีรํ ธมฺมกถํ กตฺตา โหติฯ จาคสมฺปตฺติยา อปฺปิจฺโฉ โหติ สมาหิโต สนฺตุฏฺโฐ ปวิวิตฺโต อสํสฏฺโฐฯ วีริยสมฺปตฺติยา อารทฺธวีริโย โหติ สตฺตานํ หิตปฏิปตฺติยาฯ สติสมฺปตฺติยา อุปฏฺฐิตสฺสตี โหติ อนวชฺเชสุ ธมฺเมสุฯ สมาธิสมฺปตฺติยา อวิกฺขิตฺโต โหติ สมาหิตจิตฺโตฯ ปญฺญาสมฺปตฺติยา อวิปรีตํ ปชานาติฯ โส สติยา กุสลานํ ธมฺมานํ คติโย สมนฺเวสมาโน ปญฺญาย สตฺตานํ หิตาหิตํ ยถาภูตํ ชานิตฺวา สมาธินา ตตฺถ เอกคฺคจิตฺโต หุตฺวา วีริเยน อหิตา สตฺเต นิเสเธตฺวา หิเต นิโยเชติฯ เตนาห –

‘‘ปิโย ครุ ภาวนีโย, วตฺตา จ วจนกฺขโม;

คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺตา, โน จฏฺฐาเน นิโยชโก’’ติฯ (อ. นิ. 7.37; เนตฺติ. 113);

เอวํ คุณสมนฺนาคตํว กลฺยาณมิตฺตํ อุปนิสฺสาย มหาปุริโส อตฺตโน อุปนิสฺสยสมฺปตฺติํ สมฺมเทว ปริโยทเปติฯ สุวิสุทฺธาสยปโยโคว หุตฺวา จตูหิ พเลหิ สมนฺนาคโต นจิเรเนว อฏฺฐงฺเค สโมธาเนตฺวา มหาภินีหารํ กโรนฺโต โพธิสตฺตภาเว ปติฏฺฐหติ อนิวตฺติธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณฯ

ตสฺสิมานิ จตฺตาริ พลานิ อชฺฌตฺติกพลํ ยา สมฺมาสมฺโพธิยํ อตฺตสนฺนิสฺสยา ธมฺมคารเวน อภิรุจิ เอกนฺตนินฺนชฺฌาสยตา, ยาย มหาปุริโส อตฺตาธิปติลชฺชาสนฺนิสฺสโย, อภินีหารสมฺปนฺโน จ หุตฺวา ปารมิโย ปูเรตฺวา สมฺมาสมฺโพธิํ ปาปุณาติฯ

พาหิรพลํ ยา สมฺมาสมฺโพธิยํ ปรสนฺนิสฺสยา อภิรุจิ เอกนฺตนินฺนชฺฌาสยตา, ยาย มหาปุริโส โลกาธิปติโอตฺตปฺปนสนฺนิสฺสโย, อภินีหารสมฺปนฺโน จ หุตฺวา ปารมิโย ปูเรตฺวา สมฺมาสมฺโพธิํ ปาปุณาติฯ อุปนิสฺสยพลํ ยา สมฺมาสมฺโพธิยํ อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา อภิรุจิ เอกนฺตนินฺนชฺฌาสยตา, ยาย มหาปุริโส ติกฺขินฺทฺริโย, วิสทธาตุโก, สติสนฺนิสฺสโย, อภินีหารสมฺปนฺโน จ หุตฺวา ปารมิโย ปูเรตฺวา สมฺมาสมฺโพธิํ ปาปุณาติฯ ปโยคพลํ ยา สมฺมาสมฺโพธิยา ตชฺชา ปโยคสมฺปทา สกฺกจฺจการิตา สาตจฺจการิตา, ยาย มหาปุริโส วิสุทฺธปโยโค, นิรนฺตรการี, อภินีหารสมฺปนฺโน จ หุตฺวา ปารมิโย ปูเรตฺวา สมฺมาสมฺโพธิํ ปาปุณาติฯ เอวมยํ จตูหิ ปจฺจเยหิ, จตูหิ เหตูหิ, จตูหิ จ พเลหิ สมฺปนฺนสมุทาคโม อฏฺฐงฺคสโมธานสมฺปาทิโต อภินีหาโร ปารมีนํ ปจฺจโย โหติ มูลการณภาวโตฯ

ยสฺส จ ปวตฺติยา มหาปุริเส จตฺตาโร อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา ปติฏฺฐหนฺติ, สพฺพํ สตฺตนิกายํ อตฺตโน โอรสปุตฺตํ วิย ปิยจิตฺเตน ปริคฺคณฺหาติ, น จสฺส จิตฺตํ ปุน สํกิเลสวเสน สํกิลิสฺสติ, สตฺตานํ หิตสุขาวโห จสฺส อชฺฌาสโย, ปโยโค จ โหติ, อตฺตโน จ พุทฺธการกธมฺมา อุปรูปริ วฑฺฒนฺติ, ปริปจฺจนฺติ จ, ยโต มหาปุริโส อุฬารตเรน ปุญฺญาภิสนฺเทน กุสลาภิสนฺเทน ปวฑฺฒิยา [ปวตฺติยา (จริยา. อฏฺฐ. ปกิณฺณกกถา)] ปจฺจเยน สุขสฺสาหาเรน สมนฺนาคโต สตฺตานํ ทกฺขิเณยฺโย อุตฺตมํ คารวฏฺฐานํ, อสทิสํ ปุญฺญกฺเขตฺตญฺจ โหติฯ เอวมเนกคุโณ อเนกานิสํโส มหาภินีหาโร ปารมีนํ ปจฺจโยติ เวทิตพฺโพฯ

ยถา จ มหาภินีหาโร, เอวํ มหากรุณา, อุปายโกสลฺลญฺจฯ ตตฺถ อุปายโกสลฺลํ นาม ทานาทีนํ โพธิสมฺภารภาวสฺส นิมิตฺตภูตา ปญฺญา, ยาหิ มหากรุณูปายโกสลฺลตาหิ มหาปุริสานํ อตฺตสุขนิรเปกฺขตา, นิรนฺตรํ ปรสุขกรณปสุตตา, สุทุกฺกเรหิ มหาโพธิสตฺตจริเตหิ วิสาทาภาโว, ปสาทสํวุทฺธิทสฺสนสวนานุสฺสรณาวตฺถาสุปิ สตฺตานํ หิตสุขปฏิลาภเหตุภาโว จ สมฺปชฺชติฯ ตถา หิ ตสฺส ปญฺญาย พุทฺธภาวสิทฺธิ, กรุณาย พุทฺธกมฺมสิทฺธิฯ ปญฺญาย สยํ ตรติ, กรุณาย ปเร ตาเรติฯ ปญฺญาย ปรทุกฺขํ ปริชานาติ, กรุณาย ปรทุกฺขปฏิการํ อารภติฯ ปญฺญาย ทุกฺขํ นิพฺพินฺทติ, กรุณาย ทุกฺขํ สมฺปฏิจฺฉติฯ

ปญฺญาย นิพฺพานาภิมุโข โหติ, กรุณาย ตํ น ปาปุณาติฯ ตถา กรุณาย สํสาราภิมุโข โหติ, ปญฺญาย ตตฺร นาภิรมติฯ ปญฺญาย สพฺพตฺถ วิรชฺชติ, กรุณานุคตตฺตา น จ น สพฺเพสมนุคฺคหาย ปวตฺโต, กรุณาย สพฺเพปิ อนุกมฺปติ, ปญฺญานุคตตฺตา น จ น สพฺพตฺถ วิรตฺตจิตฺโตฯ ปญฺญาย อหํการมมํการาภาโว, กรุณาย อาลสิยทีนตาภาโวฯ

ตถา ปญฺญากรุณาหิ ยถากฺกมํ อตฺตนาถปรนาถตา, ธีรวีรภาโว, อนตฺตนฺตปาปรนฺตปตา, อตฺตหิตปรหิตนิปฺผตฺติ, นิพฺภยาภีสนกภาโว, ธมฺมาธิปติโลกาธิปติตา, กตญฺญุปุพฺพการิภาโว, โมหตณฺหาวิคโม, วิชฺชาจรณสิทฺธิ, พลเวสารชฺชนิปฺผตฺตีติ สพฺพสฺสาปิ ปารมิตาผลสฺส วิเสเสน อุปายภาวโต ปญฺญา กรุณา ปารมีนํ ปจฺจโยฯ อิทํ ปน ทฺวยํ ปารมีนํ วิย ปณิธานสฺสาปิ ปจฺจโยฯ

ตถา อุสฺสาหอุมฺมงฺคอวตฺถานหิตจริยา จ ปารมีนํ ปจฺจโยติ เวทิตพฺโพฯ ยา จ พุทฺธภาวสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานตาย ‘‘พุทฺธภูมิโย’’ติ วุจฺจนฺติฯ ตตฺถ อุสฺสาโห นาม โพธิสมฺภารานํ อพฺภุสฺสาหนวีริยํฯ อุมฺมงฺโค นาม โพธิสมฺภาเรสุ อุปายโกสลฺลภูตา ปญฺญาฯ อวตฺถานํ นาม อธิฏฺฐานํ, อจลาธิฏฺฐานตาฯ หิตจริยา นาม เมตฺตาภาวนา, กรุณาภาวนา จฯ ยถาห –

‘‘กติ ปน ภนฺเต, พุทฺธภูมิโยติ? จตสฺโส โข สาริปุตฺต, พุทฺธภูมิโยฯ กตมา จตสฺโส? อุสฺสาโห จ โหติ วีริยํ, อุมฺมงฺโค จ โหติ ปญฺญาภาวนา, อวตฺถานญฺจ โหติ อธิฏฺฐานํ, หิตจริยา จ โหติ เมตฺตาภาวนาฯ อิมา โข สาริปุตฺต, จตสฺโส พุทฺธภูมิโย’’ติ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.34)ฯ

ตถา เนกฺขมฺมปวิเวกอโลภาโทสาโมหนิสฺสรณปฺปเภทา จ ฉ อชฺฌาสยาฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘เนกฺขมฺมชฺฌาสยา จ โพธิสตฺตา กาเมสุ, ฆราวาเส จ โทสทสฺสาวิโน, ปวิเวกชฺฌาสยา จ โพธิสตฺตา สงฺคณิกาย โทสทสฺสาวิโนฯ อโลภ…เป.… โลเภ…เป.… อโทส…เป.… โทเส…เป.… อโมห…เป.… โมเห…เป.… นิสฺสรณ…เป.… สพฺพภเวสุ โทสทสฺสาวิโน’’ติ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.34; วิสุทฺธิ. 1.49)ฯ

ตสฺมา เอเต จ ฉ อชฺฌาสยาปิ ปารมีนํ ปจฺจยาติ เวทิตพฺพาฯ น หิ โลภาทีสุ อาทีนวทสฺสเนน, อโลภาทีนํ อธิกภาเวน จ วินา ทานาทิปารมิโย สมฺภวนฺติฯ อโลภาทีนญฺหิ อธิกภาเวน ปริจฺจาคาทินินฺนจิตฺตตา, อโลภชฺฌาสยาทิตา จาติ, ยถา เจเต, เอวํ ทานชฺฌาสยตาทโยปิฯ ยถาห –

‘‘กติ ปน ภนฺเต โพธาย จรนฺตานํ โพธิสตฺตานํ อชฺฌาสยาติ? ทส โข สาริปุตฺต, โพธาย จรนฺตานํ โพธิสตฺตานํ อชฺฌาสยาฯ กตเม ทส? ทานชฺฌาสยา สาริปุตฺต, โพธิสตฺตา มจฺเฉเร โทสทสฺสาวิโนฯ สีล…เป.… อสํวเร…เป.… เนกฺขมฺม…เป.… กาเมสุ…เป.… ยถาภูตญาณ…เป.… วิจิกิจฺฉายฯ…เป.… วีริย …เป.… โกสชฺเช…เป.… ขนฺติ…เป.… อกฺขนฺติยํ…เป.… สจฺจ…เป.… วิสํวาทเน…เป.… อธิฏฺฐาน…เป.… อนธิฏฺฐาเน…เป.… เมตฺตา…เป.… พฺยาปาเท…เป.… อุเปกฺขา…เป.… สุขทุกฺเขสุ อาทีนวทสฺสาวิโน’’ติฯ

เอเตสุ หิ มจฺเฉรอสํวรกามวิจิกิจฺฉาโกสชฺชอกฺขนฺติวิสํวาทนอนธิฏฺฐาน- พฺยาปาทสุขทุกฺขสงฺขาเตสุ อาทีนวทสฺสนปุพฺพงฺคมา ทานาทินินฺนจิตฺตตาสงฺขาตา ทานชฺฌาสยตาทโย ทานาทิปารมีนํ นิพฺพตฺติยา ปจฺจโยฯ ตถา อปริจฺจาคปริจฺจาคาทีสุ ยถากฺกมํ อาทีนวานิสํสปจฺจเวกฺขณมฺปิ ทานาทิปารมีนํ ปจฺจโย โหติฯ

ตตฺรายํ ปจฺจเวกฺขณาวิธิ – เขตฺตวตฺถุหิรญฺญสุวณฺณโคมหิํ สทาสีทาสปุตฺตทาราทิปริคฺคหพฺยาสตฺตจิตฺตานํ สตฺตานํ เขตฺตาทีนํ วตฺถุกามภาเวน พหุปตฺถนียภาวโต, ราชโจราทิสาธารณภาวโต, วิวาทาธิฏฺฐานโต, สปตฺตกรณโต, นิสฺสารโต, ปฏิลาภปริปาลเนสุ ปรวิเหฐนเหตุภาวโต, วินาสนิมิตฺตญฺจโสกาทิอเนกวิหิตพฺยสนาวหโต ตทาสตฺตินิทานญฺจ มจฺเฉรมลปริยุฏฺฐิตจิตฺตานํ อปายูปปตฺติเหตุภาวโตติ เอวํ วิวิธวิปุลานตฺถาวหานิ ปริคฺคหิตวตฺถูนิ นาม, เตสํ ปริจฺจาโคเยเวโก โสตฺถิภาโวติ ปริจฺจาเค อปฺปมาโท กรณีโยฯ

อปิจ ‘‘ยาจโก ยาจมาโน อตฺตโน คุยฺหสฺส อาจิกฺขนโต มยฺหํ วิสฺสาสิโก’’ติ จ ‘‘ปหาย คมนียํ อตฺตโน สนฺตกํ คเหตฺวา ปรโลกํ ยาหีติอุปทิสนโต มยฺหํ อุปเทสโก’’ติ จ ‘‘อาทิตฺเต วิย อคาเร มรณคฺคินา อาทิตฺเต โลเก ตโต มยฺหํ สนฺตกสฺส อปหรณโต อปวาหกสหาโย’’ติ จ ‘‘อปวาหิตสฺส จสฺส อชฺฌาปนนิกฺเขปฏฺฐานภูโต’’ติ จ ‘‘ทานสงฺขาเต กลฺยาณกมฺมสฺมิํ สหายภาวโต, สพฺพสมฺปตฺตีนํ อคฺคภูตาย ปรมทุลฺลภาย พุทฺธภูมิยา สมฺปตฺติเหตุภาวโต จ ปรโม กลฺยาณมิตฺโต’’ติ จ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํฯ

ตถา ‘‘อุฬาเร กมฺมนิ อเนนาหํ สมฺภาวิโต, ตสฺมา สา สมฺภาวนา อวิตถา กาตพฺพา’’ติ จ ‘‘เอกนฺตเภทิตาย ชีวิตสฺส อายาจิเตนาปิ มยา ทาตพฺพํ, ปเคว ยาจิเตนา’’ติ จ ‘‘อุฬารชฺฌาสเยหิ คเวสิตฺวาปิ ทาตพฺโพ, [ทาตพฺพโต (จริยา. อฏฺฐ. ปกิณฺณกกถาวณฺณนา)] สยเมวาคโต มม ปุญฺเญนา’’ติ จ ‘‘ยาจกสฺส ทานาปเทเสน มยฺหเมวายมนุคฺคโห’’ติ จ ‘‘อหํ วิย อยํ สพฺโพปิ โลโก มยา อนุคฺคเหตพฺโพ’’ติ จ ‘‘อสติ ยาจเก กถํ มยฺหํ ทานปารมี ปูเรยฺยา’’ติ จ ‘‘ยาจกานเมวตฺถาย มยา สพฺโพปิ ปริคฺคเหตพฺโพ’’ติ จ ‘‘อยาจิตฺวาปิ มํ มม สนฺตกํ ยาจกา กทา สยเมว คณฺเหยฺยุ’’นฺติ จ ‘‘กถมหํ ยาจกานํ ปิโย จสฺสํ มนาโป’’ติ จ ‘‘กถํ วา เต มยฺหํ ปิยา จสฺสุ มนาปา’’ติ จ ‘‘กถํ วาหํ ททมาโน ทตฺวาปิ จ อตฺตมโน อสฺสํ ปมุทิโต ปีติโสมนสฺสชาโต’’ติ จ ‘‘กถํ วา เม ยาจกา ภเวยฺยุํ, อุฬาโร จ ทานชฺฌาสโย’’ติ จ ‘‘กถํ วาหมยาจิโต เอว ยาจกานํ หทยมญฺญาย ทเทยฺย’’นฺติ ‘‘สติ ธเน, ยาจเก จ อปริจฺจาโค มหตี มยฺหํ วญฺจนา’’ติ จ ‘‘กถมหํ อตฺตโน องฺคานิ, ชีวิตญฺจาปิ ปริจฺจเชยฺย’’นฺติ จ จาคนินฺนตา อุปฏฺฐเปตพฺพาฯ

อปิจ ‘‘อตฺโถ นามายํ นิรเปกฺขํ ทายกมนุคจฺฉติ ยถา ตํ นิรเปกฺขํ เขปกํ กิฏโก’’ติ อตฺเถ นิรเปกฺขตาย จิตฺตํ อุปฺปาเทตพฺพํฯ ยาจมาโน ปน ยทิ ปิยปุคฺคโล โหติ ‘‘ปิโย มํ ยาจตี’’ติ โสมนสฺสํ อุปฺปาเทตพฺพํฯ อถ อุทาสีนปุคฺคโล โหติ ‘‘อยํ มํ ยาจมาโน อทฺธา อิมินา ปริจฺจาเคน มิตฺโต โหตี’’ติ โสมนสฺสํ อุปฺปาเทตพฺพํฯ ททนฺโต หิ ยาจกานํ ปิโย โหตีติฯ อถ ปน เวรีปุคฺคโล ยาจติ, ‘‘ปจฺจตฺถิโก มํ ยาจติ, อยํ มํ ยาจมาโน อทฺธา อิมินา ปริจฺจาเคน เวรีปิ ปิโย มิตฺโต โหตี’’ติ วิเสสโต โสมนสฺสํ อุปฺปาเทตพฺพํฯ

เอวํ ปิยปุคฺคเล วิย มชฺฌตฺตเวรีปุคฺคเลสุปิ เมตฺตาปุพฺพงฺคมํ กรุณํ อุปฏฺฐเปตฺวาว ทาตพฺพํฯ

สเจ ปนสฺส จิรกาลํ ปริภาวิตตฺตา โลภสฺส เทยฺยธมฺมวิสยา โลภธมฺมา อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เตน โพธิสตฺตปฏิญฺเญน อิติ ปฏิสญฺจิกฺขิตพฺพํ ‘‘นนุ ตยา สปฺปุริส สมฺโพธาย อภินีหารํ กโรนฺเตน สพฺพสตฺตานมุปการาย อยํ กาโย นิสฺสฏฺโฐ, ตปฺปริจฺจาคมยญฺจ ปุญฺญํ, ตตฺถ นาม เต พาหิเรปิ วตฺถุสฺมิํ อภิสงฺคปฺปวตฺติ หตฺถิสินานสทิสี โหติ, ตสฺมา ตยา น กตฺถจิ อภิสงฺโค อุปฺปาเทตพฺโพฯ เสยฺยถาปิ นาม มหโต เภสชฺชรุกฺขสฺส ติฏฺฐโต มูลํ มูลตฺถิกา หรนฺติ, ปปฏิกํ, ตจํ, ขนฺธํ, วิฏปํ, สาขํ, ปลาสํ, ปุปฺผํ, ผลํ ผลตฺถิกา หรนฺติ, น ตสฺส รุกฺขสฺส ‘มยฺหํ สนฺตกํ เอเต หรนฺตี’ติ วิตกฺกสมุทาจาโร โหติ, เอวเมว สพฺพโลกหิตาย อุสฺสุกฺกมาปชฺชนฺเตน มยา มหาทุกฺเข อกตญฺญุเก นิจฺจาสุจิมฺหิ กาเย ปเรสํ อุปการาย วินิยุชฺชมาเน อณุมตฺโตปิ มิจฺฉาวิตกฺโก น อุปฺปาเทตพฺโพฯ โก วา เอตฺถ วิเสโส อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ มหาภูเตสุ เอกนฺตเภทนวิกิรณวิทฺธํสนธมฺเมสุฯ เกวลํ ปน สมฺโมหวิชมฺภิตเมตํ, ยทิทํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ อภินิเวโส, ตสฺมา พาหิเรสุ มหาภูเตสุ วิย อชฺฌตฺติเกสุปิ กรจรณนยนาทีสุ, มํสาทีสุ จ อนเปกฺเขน หุตฺวา ‘ตํ ตทตฺถิกา หรนฺตู’ติ นิสฺสฏฺฐจิตฺเตน ภวิตพฺพ’’นฺติฯ เอวํ ปฏิสญฺจิกฺขโต จสฺส สมฺโพธาย ปหิตตฺตสฺส กายชีวิเตสุ นิรเปกฺขสฺส อปฺปกสิเรเนว กายวจีมโนกมฺมานิ สุวิสุทฺธานิ โหนฺติ, โส วิสุทฺธกายวจีมโนกมฺมนฺโต วิสุทฺธาชีโว ญายปฏิปตฺติยํ ฐิโต อายาปายุปายโกสลฺลสมนฺนาคเมน ภิยฺโยโส มตฺตาย เทยฺยธมฺมปริจฺจาเคน, อภยทานสทฺธมฺมทาเนหิ จ สพฺพสตฺเต อนุคฺคณฺหิตุํ สมตฺโถ โหติ, อยํ ตาว ทานปารมิยํ ปจฺจเวกฺขณานโยฯ

สีลปารมิยํ ปน เอวํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ – ‘‘อิทญฺหิ สีลํ นาม คงฺโคทกาทีหิ วิโสเธตุํ อสกฺกุเณยฺยสฺส โทสมลสฺส วิกฺขาลนชลํ, หริจนฺทนาทีหิ วิเนตุํ อสกฺกุเณยฺยสฺส ราคาทิปริฬาหสฺส วินยนํ, มุตฺตาหารมกุฏกุณฺฑลาทีหิ ปจุรชนาลงฺกาเรหิ อสาธารโณ สาธูนมลงฺการวิเสโส, สพฺพทิสาวายนโก อติกิตฺติโม [สพฺพทิสาวายนโต อกิตฺติโม (จริยา. อฏฺฐ. ปกิณฺณกกถาวณฺณนา; ที. นิ. ฏี. 1.7)] สพฺพกาลานุรูโป จ สุรภิคนฺโธ, ขตฺติยมหาสาลาทีหิ, เทวตาหิ จ วนฺทนียาทิภาวาวหนโต ปรโม วสีกรณมนฺโต, จาตุมหาราชิกาทิเทวโลกาโรหณโสปานปนฺติ, ฌานาภิญฺญานํ อธิคมูปาโย, นิพฺพานมหานครสฺส สมฺปาปกมคฺโค, สาวกโพธิปจฺเจกโพธิสมฺมาสมฺโพธีนํ ปติฏฺฐานภูมิ, ยํ ยํ วา ปนิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ, ตสฺส ตสฺส สมิชฺฌนูปายภาวโต จินฺตามณิกปฺปรุกฺขาทิเก จ อติเสติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘อิชฺฌติ ภิกฺขเว, สีลวโต เจโตปณิธิ วิสุทฺธตฺตา’’ติ (ที. นิ. 3.337; สํ. นิ. 4.352; อ. นิ. 8.35)ฯ อปรมฺปิ วุตฺตํ ‘‘อากงฺเขยฺย เจ ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺรหฺมจารีนํ ปิโย จ อสฺสํ มนาโป จ ครุ จ ภาวนีโย จาติ, สีเลสฺเววสฺส ปริปูรการี’’ติอาทิ (ม. นิ. 1.65)ฯ ตถา ‘‘อวิปฺปฏิสารตฺถานิ โข อานนฺท กุสลานิ สีลานี’’ติ, (อ. นิ. 10.1; 11.1) ‘‘ปญฺจิเม คหปตโย, อานิสํสา สีลวโต สีลสมฺปทายา’’ติอาทิสุตฺตานญฺจ (ที. นิ. 2.150; อ. นิ. 5.213; อุทา. 76; มหาว. 385) วเสน สีลคุณา ปจฺจเวกฺขิตพฺพาฯ ตถา อคฺคิกฺขนฺโธปมสุตฺตาทีนํ (อ. นิ. 7.72) วเสน สีลวิรเห อาทีนวาฯ

อปิจ ปีติโสมนสฺสนิมิตฺตโต, อตฺตานุวาทปรานุวาททณฺฑทุคฺคติภยาภาวโต, วิญฺญูหิ ปาสํสภาวโต, อวิปฺปฏิสารเหตุโต, ปรมโสตฺถิฏฺฐานโต, กุลสาปเตยฺยาธิปเตยฺยชีวิตรูปฏฺฐานพนฺธุมิตฺตสมฺปตฺตีนํ อติสยนโต จ สีลํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํฯ สีลวโต หิ อตฺตโน สีลสมฺปทาเหตุ มหนฺตํ ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ ‘‘กตํ วต มยา กุสลํ, กตํ กลฺยาณํ, กตํ ภีรุตฺตาณ’’นฺติฯ

ตถา สีลวโต อตฺตา น อุปวทติ, น จ ปเร วิญฺญู, ทณฺฑทุคฺคติภยานญฺจ สมฺภโวเยว นตฺถิ, ‘‘สีลวา ปุริสปุคฺคโล กลฺยาณธมฺโม’’ติ วิญฺญูนํ ปาสํโส จ โหติฯ ตถา สีลวโต ยฺวายํ ‘‘กตํ วต มยา ปาปํ, กตํ ลุทฺทํ, กตํ กิพฺพิส’’นฺติ ทุสฺสีลสฺส วิปฺปฏิสาโร อุปฺปชฺชติ, โส น โหติฯ สีลญฺจ นาเมตํ อปฺปมาทาธิฏฺฐานโต, โภคพฺยสนาทิปริหารมุเขน มหโต อตฺถสฺส สาธนโต, มงฺคลภาวโต, ปรมํ โสตฺถิฏฺฐานํฯ

นิหีนชจฺโจปิ สีลวา ขตฺติยมหาสาลาทีนํ ปูชนีโย โหตีติ กุลสมฺปตฺติํ อติเสติ สีลสมฺปทา, ‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ มหาราช, อิธ เต อสฺส ทาโส กมฺมกโร’’ติอาทิ (ที. นิ. 1.183) วกฺขมานสามญฺญสุตฺตวจนญฺเจตฺถ สาธกํ, โจราทีหิ อสาธารณโต, ปรโลกานุคมนโต, มหปฺผลภาวโต, สมถาทิคุณาธิฏฺฐานโต จ พาหิรธนํ สาปเตยฺยํ อติเสติ สีลํฯ ปรมสฺส จิตฺติสฺสริยสฺส อธิฏฺฐานภาวโต ขตฺติยาทีนมิสฺสริยํ อติเสติ สีลํฯ สีลนิมิตฺตญฺหิ ตํตํสตฺตนิกาเยสุ สตฺตานมิสฺสริยํ, วสฺสสตาทิทีฆปฺปมาณโต จ ชีวิตโต เอกาหมฺปิ สีลวโต ชีวิตสฺส วิสิฏฺฐตาวจนโต, สติปิ ชีวิเต สิกฺขานิกฺขิปนสฺส มรณตาวจนโต จ สีลํ ชีวิตโต วิสิฏฺฐตรํฯ เวรีนมฺปิ มนุญฺญภาวาวหนโต, ชราโรควิปตฺตีหิ อนภิภวนียโต จ รูปสมฺปตฺติํ อติเสติ สีลํฯ ปาสาทหมฺมิยาทิฏฺฐานปฺปเภเท ราชยุวราชเสนาปติอาทิฐานวิเสเส จ สุขวิเสสาธิฏฺฐานภาวโต อติเสติ สีลํฯ สภาวสินิทฺเธ สนฺติกาวจเรปิ พนฺธุชเน, มิตฺตชเน จ เอกนฺตหิตสมฺปาทนโต, ปรโลกานุคมนโต จ อติเสติ สีลํฯ ‘‘น ตํ มาตา ปิตา กยิรา’’ติอาทิ (ธ. ป. 43) วจนญฺเจตฺถ สาธกํฯ ตถา หตฺถิอสฺสรถปตฺติพลกาเยหิ, มนฺตาคทโสตฺถานปโยเคหิ จ ทุรารกฺขานมนาถานํ อตฺตาธีนโต, อนปราธีนโต, มหาวิสยโต จ อารกฺขภาเวน สีลเมว วิสิฏฺฐตรํฯ เตเนวาห ‘‘ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจาริ’’นฺติอาทิ (เถรคา. 303; ชา. 1.10.102)ฯ เอวมเนกคุณสมนฺนาคตํ สีลนฺติ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อปริปุณฺณา เจว สีลสมฺปทา ปาริปูริํ คจฺฉติ, อปริสุทฺธา จ ปาริสุทฺธิํฯ

สเจ ปนสฺส ทีฆรตฺตํ ปริจเยน สีลปฏิปกฺขธมฺมา โทสาทโย อนฺตรนฺตรา อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เตน โพธิสตฺตปฏิญฺเญน เอวํ ปฏิสญฺจิกฺขิตพฺพํ ‘‘นนุ ตยา โพธาย ปณิธานํ กตํ, สีลเวกลฺเลน จ น สกฺกา น จ สุกรา โลกิยาปิ สมฺปตฺติโย ปาปุณิตุํ, ปเคว โลกุตฺตรา’’ติฯ สพฺพสมฺปตฺตีนมคฺคภูตาย สมฺมาสมฺโพธิยา อธิฏฺฐานภูเตน สีเลน ปรมุกฺกํสคเตน ภวิตพฺพํ, ตสฺมา ‘‘กิกีว อณฺฑ’’นฺติอาทินา (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.7; วิสุทฺธิ. 1.19) วุตฺตนเยน สมฺมเทว สีลํ รกฺขนฺเตน สุฏฺฐุ ตยา เปสเลน ภวิตพฺพํฯ

อปิจ ตยา ธมฺมเทสนาย ยานตฺตเย สตฺตานมวตารณปริปาจนานิ กาตพฺพานิ, สีลเวกลฺลสฺส จ วจนํ น ปจฺเจตพฺพํ โหติ, อสปฺปายาหารวิจารสฺส วิย เวชฺชสฺส ติกิจฺฉนํ, ตสฺมา ‘‘กถาหํ สทฺเธยฺโย หุตฺวา สตฺตานมวตารณปริปาจนานิ กเรยฺย’’นฺติ สภาวปริสุทฺธสีเลน ภวิตพฺพํฯ กิญฺจ ฌานาทิคุณวิเสสโยเคน เม สตฺตานมุปการกรณสมตฺถตา, ปญฺญาปารมีอาทิปริปูรณญฺจ ฌานาทโย คุณา จ สีลปาริสุทฺธิํ วินา น สมฺภวนฺตีติ สมฺมเทว สีลํ โสเธตพฺพํฯ

ตถา ‘‘สมฺพาโธ ฆราวาโส รโชปโถ’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.111; ม. นิ. 1.291, 371; 2.10; 3.13, 218; สํ. นิ. 2.154; 5.1002; อ. นิ. 10.99; เนตฺติ. 94) ฆราวาเส, ‘‘อฏฺฐิกงฺกลูปมา กามา’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.234; 2.42; ปาจิ. 417; จูฬนิ. 147) ‘‘มาตาปิ ปุตฺเตน วิวทตี’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.168) จ กาเมสุ, ‘‘เสยฺยถาปิ ปุริโส อิณํ อาทาย กมฺมนฺเต ปโยเชยฺยา’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.426) กามจฺฉนฺทาทีสุ อาทีนวทสฺสนปุพฺพงฺคมา, วุตฺตวิปริยาเยน ‘‘อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชา’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.191, 398; ม. นิ. 1.291, 371; 2.10; 3.13, 218; สํ. นิ. 1.291; สํ. นิ. 5.1002; อ. นิ. 10.99; เนตฺติ. 98) ปพฺพชฺชาทีสุ อานิสํสาปฏิสงฺขาวเสน เนกฺขมฺมปารมิยํ ปจฺจเวกฺขณา กาตพฺพาฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ทุกฺขกฺขนฺธอาสิวิโสปมสุตฺตาทิ (ม. นิ. 1.163, 175; สํ. นิ. 4.238) วเสน เวทิตพฺโพฯ

ตถา ‘‘ปญฺญาย วินา ทานาทโย ธมฺมา น วิสุชฺฌนฺติ, ยถาสกํ พฺยาปารสมตฺถา จ น โหนฺตี’’ติ ปญฺญาย คุณา มนสิ กาตพฺพาฯ ยเถว หิ ชีวิเตน วินา สรีรยนฺตํ น โสภติ, น จ อตฺตโน กิริยาสุ ปฏิปตฺติสมตฺถํ โหติฯ ยถา จ จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ วิญฺญาเณน วินา ยถาสกํ วิสเยสุ กิจฺจํ กาตุํ นปฺปโหนฺติ, เอวํ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ ปญฺญาย วินา สกกิจฺจปฏิปตฺติยมสมตฺถานีติ ปริจฺจาคาทิปฏิปตฺติยํ ปญฺญา ปธานการณํฯ อุมฺมีลิตปญฺญาจกฺขุกา หิ มหาสตฺตา โพธิสตฺตา อตฺตโน องฺคปจฺจงฺคานิปิ ทตฺวา อนตฺตุกฺกํสกา, อปรวมฺภกา จ โหนฺติ, เภสชฺชรุกฺขา วิย วิกปฺปรหิตา กาลตฺตเยปิ โสมนสฺสชาตาฯ ปญฺญาวเสน หิ อุปายโกสลฺลโยคโต ปริจฺจาโค ปรหิตปวตฺติยา ทานปารมิภาวํ อุเปติฯ อตฺตตฺถญฺหิ ทานํ มุทฺธสทิสํ [วุทฺธิสทิสํ (ที. นิ. ฏี. 1.7)] โหติฯ

ตถา ปญฺญาย อภาเวน ตณฺหาทิสํกิเลสาวิโยคโต สีลสฺส วิสุทฺธิเยว น สมฺภวติ, กุโต สพฺพญฺญุคุณาธิฏฺฐานภาโวฯ ปญฺญวา เอว จ ฆราวาเส กามคุเณสุ สํสาเร จ อาทีนวํ, ปพฺพชฺชาย ฌานสมาปตฺติยํ นิพฺพาเน จ อานิสํสํ สุฏฺฐุ สลฺลกฺเขนฺโต ปพฺพชิตฺวา ฌานสมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา นิพฺพานนินฺโน, ปเร จ ตตฺถ ปติฏฺฐเปติฯ

วีริยญฺจ ปญฺญารหิตํ ยถิจฺฉิตมตฺถํ น สาเธติ ทุรารมฺภภาวโตฯ อนารมฺโภเยว หิ ทุรารมฺภโต เสยฺโย, ปญฺญาสหิเตน ปน วีริเยน น กิญฺจิ ทุรธิคมํ อุปายปฏิปตฺติโตฯ ตถา ปญฺญวา เอว ปราปการาทีนมธิวาสกชาติโย โหติ, น ทุปฺปญฺโญฯ ปญฺญาวิรหิตสฺส จ ปเรหิ อุปนีตา อปการา ขนฺติยา ปฏิปกฺขเมว อนุพฺรูเหนฺติฯ ปญฺญวโต ปน เต ขนฺติสมฺปตฺติยา อนุพฺรูหนวเสน อสฺสา ถิรภาวาย สํวตฺตนฺติฯ ปญฺญวา เอว ตีณิปิ สจฺจานิ เตสํ การณานิ ปฏิปกฺเข จ ยถาภูตํ ชานิตฺวา ปเรสํ อวิสํวาทโก โหติฯ ตถา ปญฺญาพเลน อตฺตานมุปตฺถมฺเภตฺวา ธิติสมฺปทาย สพฺพปารมีสุ อจลสมาทานาธิฏฺฐาโน โหติฯ ปญฺญวา เอว จ ปิยมชฺฌตฺตเวริวิภาคมกตฺวา สพฺพตฺถ หิตูปสํหารกุสโล โหติฯ ตถา ปญฺญาวเสน ลาภาลาภาทิโลกธมฺมสนฺนิปาเต นิพฺพิการตาย มชฺฌตฺโต โหติฯ เอวํ สพฺพาสํ ปารมีนํ ปญฺญาว ปาริสุทฺธิเหตูติ ปญฺญาคุณา ปจฺจเวกฺขิตพฺพาฯ

อปิจ ปญฺญาย วินา น ทสฺสนสมฺปตฺติ, อนฺตเรน จ ทิฏฺฐิสมฺปทํ น สีลสมฺปทา, สีลทิฏฺฐิสมฺปทารหิตสฺส จ น สมาธิสมฺปทา, อสมาหิเตน จ น สกฺกา อตฺตหิตมตฺตมฺปิ สาเธตุํ, ปเคว อุกฺกํสคตํ ปรหิตนฺติฯ ‘‘นนุ ตยา ปรหิตาย ปฏิปนฺเนน สกฺกจฺจํ ปญฺญาปาริสุทฺธิยา อาโยโค กรณีโย’’ติ โพธิสตฺเตน อตฺตา โอวทิตพฺโพฯ ปญฺญานุภาเวน หิ มหาสตฺโต จตุรธิฏฺฐานาธิฏฺฐิโต จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ โลกํ อนุคฺคณฺหนฺโต สตฺเต นิยฺยานมคฺเค อวตาเรติ, อินฺทฺริยานิ จ เนสํ ปริปาเจติฯ ตถา ปญฺญาพเลน ขนฺธายตนาทีสุ ปวิจยพหุโล ปวตฺตินิวตฺติโย ยาถาวโต ปริชานนฺโต ทานาทโย คุณวิเสเส นิพฺเพธภาคิยภาวํ นยนฺโต โพธิสตฺตสิกฺขาย ปริปูรการี โหตีติ เอวมาทินา อเนกาการโวกาเร ปญฺญาคุเณ ววตฺถเปตฺวา ปญฺญาปารมี อนุพฺรูเหตพฺพาฯ

ตถา ทิสฺสมานปารานิปิ โลกิยานิ กมฺมานิ นิหีนวีริเยน ปาปุณิตุมสกฺกุเณยฺยานิ, อคณิตเขเทน ปน อารทฺธวีริเยน ทุรธิคมํ นาม นตฺถิฯ นิหีนวีริโย หิ ‘‘สํสารมโหฆโต สพฺพสตฺเต สนฺตาเรสฺสามี’’ติ อารภิตุเมว น สกฺกุโณติฯ มชฺฌิโม ปน อารภิตฺวาน อนฺตราโวสานมาปชฺชติฯ อุกฺกฏฺฐวีริโย ปน อตฺตสุขนิรเปกฺโข อารภิตฺวา ปารมธิคจฺฉตีติ วีริยสมฺปตฺติ ปจฺจเวกฺขิตพฺพาฯ

อปิจ ‘‘ยสฺส อตฺตโน เอว สํสารปงฺกโต สมุทฺธรณตฺถมารมฺโภ, ตสฺสาปิ วีริยสฺส สิถิลภาเวน มโนรถานํ มตฺถกปฺปตฺติ น สกฺกา สมฺภาเวตุํ, ปเคว สเทวกสฺส โลกสฺส สมุทฺธรณตฺถํ กตาภินีหาเรนา’’ติ จ ‘‘ราคาทีนํ โทสคณานํ มตฺตมหานาคานมิว ทุนฺนิวารณภาวโต, ตนฺนิทานานญฺจ กมฺมสมาทานานํ อุกฺขิตฺตาสิกวธกสทิสภาวโต, ตนฺนิมิตฺตานญฺจ ทุคฺคตีนํ สพฺพทา วิวฏมุขภาวโต, ตตฺถ นิโยชกานญฺจ ปาปมิตฺตานํ สทา สนฺนิหิตภาวโต, ตโทวาทการิตาย จ วสลสฺส ปุถุชฺชนภาวสฺส สติ สมฺภเว ยุตฺตํ สยเมว สํสารทุกฺขโต นิสฺสริตุ’’นฺติ จ ‘‘มิจฺฉาวิตกฺกา วีริยานุภาเวน ทูรี ภวนฺตี’’ติ จ ‘‘ยทิ ปน สมฺโพธิํ อตฺตาธีเนน วีริเยน สกฺกา สมธิคนฺตุํ, กิเมตฺถ ทุกฺกร’’นฺติ จ เอวมาทินา นเยน วีริยคุณา ปจฺจเวกฺขิตพฺพาฯ

ตถา ‘‘ขนฺติ นามายํ นิรวเสสคุณปฏิปกฺขสฺส โกธสฺส วิธมนโต คุณสมฺปาทเน สาธูนํ อปฺปฏิหตมายุธํ, ปราภิภวเน สมตฺถานมลงฺกาโร, สมณพฺราหฺมณานํ พลสมฺปทา, โกธคฺคิวินยนา อุทกธารา, กลฺยาณกิตฺติสทฺทสฺส สญฺชาติเทโส, ปาปปุคฺคลานํ วจีวิสวูปสมกโร มนฺตาคโท, สํวเร ฐิตานํ ปรมา ธีรปกติ, คมฺภีราสยตาย สาคโร, โทสมหาสาครสฺส เวลา, อปายทฺวารสฺส ปิธานกวาฏํ เทวพฺรหฺมโลกานํ อาโรหณโสปานํ, สพฺพคุณานมธิวาสภูมิ, อุตฺตมา กายวจีมโนวิสุทฺธี’’ติ มนสิ กาตพฺพํฯ

อปิจ ‘‘เอเต สตฺตา ขนฺติสมฺปตฺติยา อภาวโต อิธโลเก ตปนฺติ, ปรโลเก จ ตปนียธมฺมานุโยคโต’’ติ จ ‘‘ยทิปิ ปราปการนิมิตฺตํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปน ทุกฺขสฺส เขตฺตภูโต อตฺตภาโว, พีชภูตญฺจ กมฺมํ มยาว อภิสงฺขต’’นฺติ จ ‘‘ตสฺส จ ทุกฺขสฺส อาณณฺยกรณเมต’’นฺติ จ ‘‘อปการเก อสติ กถํ มยฺหํ ขนฺติสมฺปทา สมฺภวตี’’ติ จ ‘‘ยทิปายํ เอตรหิ อปการโก , อยํ นาม ปุพฺเพ อเนน มยฺหํ อุปกาโร กโต’’ติ จ ‘‘อปกาโร เอว วา ขนฺตินิมิตฺตตาย อุปกาโร’’ติ จ ‘‘สพฺเพปิเม สตฺตา มยฺหํ ปุตฺตสทิสา, ปุตฺตกตาปราเธสุ จ โก กุชฺฌิสฺสตี’’ติ จ ‘‘เยน โกธภูตาเวเสน อยํ มยฺหํ อปรชฺฌติ, สฺวายํ โกธภูตาเวโส มยา วิเนตพฺโพ’’ติ จ ‘‘เยน อปกาเรน อิทํ มยฺหํ ทุกฺขํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส อหมฺปิ นิมิตฺต’’นฺติ จ ‘‘เยหิ ธมฺเมหิ อปกาโร กโต, ยตฺถ จ กโต, สพฺเพปิ เต ตสฺมิํเยว ขเณ นิรุทฺธา, กสฺสิทานิ เกน โกโป กาตพฺโพ’’ติ จ ‘‘อนตฺตตาย สพฺพธมฺมานํ โก กสฺส อปรชฺฌตี’’ติ จ ปจฺจเวกฺขนฺเตน ขนฺติสมฺปทา พฺรูเหตพฺพาฯ

ยทิ ปนสฺส ทีฆรตฺตํ ปริจเยน ปราปการนิมิตฺตโก โกโธ จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺเฐยฺย, เตน อิติ ปฏิสญฺจิกฺขิตพฺพํ ‘‘ขนฺติ นาเมสา ปราปการสฺส ปฏิปกฺขปฏิปตฺตีนํ ปจฺจุปการการณ’’นฺติ จ ‘‘อปกาโร จ มยฺหํ ทุกฺขุปฺปาทเนน ทุกฺขุปนิสาย สทฺธาย, สพฺพโลเก อนภิรติสญฺญาย จ ปจฺจโย’’ติ จ ‘‘อินฺทฺริยปกติเรสา, ยทิทํ อิฏฺฐานิฏฺฐวิสยสมาโยโค, ตตฺถ อนิฏฺฐวิสยสมาโยโค มยฺหํ น สิยาติ ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา’’ติ จ ‘‘โกธวสิโก สตฺโต โกเธน อุมฺมตฺโต วิกฺขิตฺตจิตฺโต, ตตฺถ กิํ ปจฺจปกาเรนา’’ติ จ ‘‘สพฺเพปิเม สตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน โอรสปุตฺตา วิย ปริปาลิตา, ตสฺมา น ตตฺถ มยา จิตฺตโกโป กาตพฺโพ’’ติ จ ‘‘อปราธเก จ สติ คุเณ คุณวติ มยา โกโป น กาตพฺโพ’’ติ จ ‘‘อสติ คุเณ กสฺสจิปิ คุณสฺสาภาวโต วิเสเสน กรุณายิตพฺโพ’’ติ จ ‘‘โกเปน มยฺหํ คุณยสา นิหียนฺตี’’ติ จ ‘‘กุชฺฌเนน มยฺหํ ทุพฺพณฺณทุกฺขเสยฺยาทโย สปตฺตกนฺตา อาคจฺฉนฺตี’’ติ จ ‘‘โกโธ จ นามายํ สพฺพทุกฺขาหิตการโก สพฺพสุขหิตวินาสโก พลวา ปจฺจตฺถิโก’’ติ จ ‘‘สติ จ ขนฺติยา น โกจิ ปจฺจตฺถิโก’’ติ จ ‘‘อปราธเกน อปราธนิมิตฺตํ ยํ ทุกฺขํ อายติํ ลทฺธพฺพํ, สติ จ ขนฺติยา มยฺหํ ตทภาโว’’ติ จ ‘‘จินฺเตนฺเตน, กุชฺฌนฺเตน จ มยา ปจฺจตฺถิโกเยว อนุวตฺติโต’’ติ จ ‘‘โกเธ จ มยา ขนฺติยา อภิภูเต ตสฺส ทาสภูโต ปจฺจตฺถิโก สมฺมเทว อภิภูโต’’ติ จ ‘‘โกธนิมิตฺตํ ขนฺติคุณปริจฺจาโค มยฺหํ น ยุตฺโต’’ติ จ ‘‘สติ จ โกเธ คุณวิโรธปจฺจนีกธมฺเม กถํ เม สีลาทิธมฺมา ปาริปูริํ คจฺเฉยฺยุํ, อสติ จ เตสุ กถาหํ สตฺตานํ อุปการพหุโล ปฏิญฺญานุรูปํ อุตฺตมํ สมฺปตฺติํ ปาปุณิสฺสามี’’ติ จ ‘‘ขนฺติยา จ สติ พหิทฺธา วิกฺเขปาภาวโต สมาหิตสฺส สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจโต ทุกฺขโต สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตโต นิพฺพานํ อสงฺขตามตสนฺตปณีตตาทิภาวโต นิชฺฌานํ ขมนฺติ, ‘พุทฺธธมฺมา จ อจินฺเตยฺยาปริเมยฺยปฺปภวา’ติ’’, ตโต จ ‘‘อนุโลมิกขนฺติยํ ฐิโต ‘เกวลา อิเม อตฺตตฺตนิยภาวรหิตา ธมฺมมตฺตา ยถาสกํ ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชนฺติ วินสฺสนฺติ, น กุโตจิ อาคจฺฉนฺติ, น กุหิญฺจิ คจฺฉนฺติ, น จ กตฺถจิ ปติฏฺฐิตา, น เจตฺถ โกจิ กสฺสจิ พฺยาปาโร’ติ อหํการมมํการานธิฏฺฐานตา นิชฺฌานํ ขมติ, เยน โพธิสตฺโต โพธิยา นิยโต อนาวตฺติธมฺโม โหตี’’ติ เอวมาทินา ขนฺติปารมิยา ปจฺจเวกฺขณา เวทิตพฺพาฯ

ตถา ‘‘สจฺเจน วินา สีลาทีนมสมฺภวโต, ปฏิญฺญานุรูปปฏิปตฺติยา อภาวโต, สจฺจธมฺมาติกฺกเม จ สพฺพปาปธมฺมานํ สโมสรณภาวโต, อสจฺจสนฺธสฺส อปฺปจฺจยิกภาวโต, อายติญฺจ อนาเทยฺยวจนตาวหนโต, สมฺปนฺนสจฺจสฺส สพฺพคุณาธิฏฺฐานภาวโต, สจฺจาธิฏฺฐาเนน สพฺพสมฺโพธิสมฺภารานํ ปาริสุทฺธิปาริปูริสมนฺวายโต, สภาวธมฺมาวิสํวาทเนน สพฺพโพธิสมฺภารกิจฺจกรณโต , โพธิสตฺตปฏิปตฺติยา จ ปรินิปฺผตฺติโต’’ติอาทินา สจฺจปารมิยา สมฺปตฺติโย ปจฺจเวกฺขิตพฺพาฯ

ตถา ‘‘ทานาทีสุ ทฬฺหสมาทานํ, ตปฺปฏิปกฺขสนฺนิปาเต จ เนสํ อจลาธิฏฺฐานํ, ตตฺถ จ ธีรวีรภาวํ วินา น ทานาทิสมฺภารา สมฺโพธินิมิตฺตา สมฺภวนฺตี’’ติอาทินา อธิฏฺฐานคุณา ปจฺจเวกฺขิตพฺพาฯ

ตถา ‘‘อตฺตหิตมตฺเต อวติฏฺฐนฺเตนาปิ สตฺเตสุ หิตจิตฺตตํ วินา น สกฺกา อิธโลกปรโลกสมฺปตฺติโย ปาปุณิตุํ, ปเคว สพฺพสตฺเต นิพฺพานสมฺปตฺติยํ ปติฏฺฐาเปตุกาเมนา’’ติ จ ‘‘ปจฺฉา สพฺพสตฺตานํ โลกุตฺตรสมฺปตฺติมากงฺขนฺเตน อิทานิ โลกิยสมฺปตฺติมากงฺขา ยุตฺตรูปา’’ติ จ ‘‘อิทานิ อาสยมตฺเตน ปเรสํ หิตสุขูปสํหารํ กาตุมสกฺโกนฺโต กทา ปโยเคน ตํ สาธยิสฺสามี’’ติ จ ‘‘อิทานิ มยา หิตสุขูปสํหาเรน สํวทฺธิตา ปจฺฉา ธมฺมสํวิภาคสหายา มยฺหํ ภวิสฺสนฺตี’’ติ จ ‘‘เอเตหิ วินา น มยฺหํ โพธิสมฺภารา สมฺภวนฺติ, ตสฺมา สพฺพพุทฺธคุณวิภูตินิปฺผตฺติการณตฺตา มยฺหํ เอเต ปรมํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ อนุตฺตรํ กุสลายตนํ อุตฺตมํ คารวฏฺฐาน’’นฺติ จ ‘‘สวิเสสํ สพฺเพสุปิ สตฺเตสุ หิตชฺฌาสยตา ปจฺจุปฏฺฐเปตพฺพา, กิญฺจ กรุณาธิฏฺฐานโตปิ สพฺพสตฺเตสุ เมตฺตา อนุพฺรูเหตพฺพาฯ วิมริยาทีกเตน หิ เจตสา สตฺเตสุ หิตสุขูปสํหารนิรตสฺส เตสํ อหิตทุกฺขาปนยนกามตา พลวตี อุปฺปชฺชติ ทฬฺหมูลา, กรุณา จ สพฺเพสํ พุทฺธการกธมฺมานํ อาทิ จรณํ ปติฏฺฐา มูลํ มุขํ ปมุข’’นฺติ เอวมาทินา เมตฺตาคุณา ปจฺจเวกฺขิตพฺพาฯ

ตถา ‘‘อุเปกฺขาย อภาเว สตฺเตหิ กตา วิปฺปการา จิตฺตสฺส วิการํ อุปฺปาเทยฺยุํ, สติ จ จิตฺตวิกาเร ทานาทิสมฺภารานํ สมฺภโว เอว นตฺถี’’ติ จ ‘‘เมตฺตาสิเนเหน สิเนหิเต จิตฺเต อุเปกฺขาย วินา สมฺภารานํ ปาริสุทฺธิ น โหตี’’ติ จ ‘‘อนุเปกฺขโก สงฺขาเรสุ ปุญฺญสมฺภารํ, ตพฺพิปากญฺจ สตฺตหิตตฺถํ ปริณาเมตุํ น สกฺโกตี’’ติ จ อุเปกฺขาย อภาเว เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกานํ วิภาคมกตฺวา ปริจฺจชิตุํ น สกฺโกตี’’ติ จ ‘‘อุเปกฺขารหิเตน ชีวิตปริกฺขารานํ, ชีวิตสฺส วา อนฺตรายํ อมนสิกริตฺวา สีลวิโสธนํ กาตุํ น สกฺกา’’ติ จ ตถา ‘‘อุเปกฺขาวเสน อรติรติสหสฺเสว เนกฺขมฺมพลสิทฺธิโต, อุปปตฺติโต อิกฺขนวเสเนว สพฺพสมฺภารกิจฺจนิปฺผตฺติโต, อจฺจารทฺธวีริยสฺส อนุเปกฺขเน ปธานกิจฺจากรณโต, อุเปกฺขโต เอว ติติกฺขานิชฺฌานสมฺภวโต, อุเปกฺขาวเสน สตฺตสงฺขารานํ อวิสํวาทนโต, โลกธมฺมานํ อชฺฌุเปกฺขเนน สมาทินฺนธมฺเมสุ อจลาธิฏฺฐานสิทฺธิโต, ปราปการาทีสุ อนาโภควเสเนว เมตฺตาวิหารนิปฺผตฺติโตติ สพฺพสมฺโพธิสมฺภารานํ สมาทานาธิฏฺฐานปาริปูรินิปฺผตฺติโย อุเปกฺขานุภาเวน สมฺปชฺชนฺตี’’ติ เอวมาทินา นเยน อุเปกฺขาปารมี ปจฺจเวกฺขิตพฺพาฯ เอวํ อปริจฺจาคปริจฺจาคาทีสุ ยถากฺกมํ อาทีนวานิสํสปจฺจเวกฺขณา ทานาทิปารมีนํ ปจฺจโยติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ตถา สปริกฺขารา ปญฺจทส จรณธมฺมา ปญฺจ จ อภิญฺญาโยฯ ตตฺถ จรณธมฺมา นาม สีลสํวโร, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา, โภชเน มตฺตญฺญุตา ชาคริยานุโยโค, สตฺต สทฺธมฺมา, จตฺตาริ ฌานานิ จฯ เตสุ สีลาทีนํ จตุนฺนํ เตรสปิ ธุตงฺคธมฺมา, อปฺปิจฺฉตาทโย จ ปริกฺขาราฯ สทฺธมฺเมสุ สทฺธาย พุทฺธธมฺมสงฺฆสีลจาคเทวตุปสมานุสฺสติ ลูขปุคฺคลปริวชฺชนา, สินิทฺธปุคฺคลเสวนา, สมฺปสาทนียธมฺมปจฺจเวกฺขณา, ตทธิมุตฺตตา จ ปริกฺขาราฯ

หิโรตฺตปฺปานํ อกุสลาทีนวปจฺจเวกฺขณา, อปายาทีนวปจฺจเวกฺขณา , กุสลธมฺมูปตฺถมฺภภาวปจฺจเวกฺขณา, หิโรตฺตปฺปรหิตปุคฺคลปริวชฺชนา, หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺนปุคฺคลเสวนา, ตทธิมุตฺตตา จฯ พาหุสจฺจสฺส ปุพฺพโยโค, ปริปุจฺฉกภาโว, สทฺธมฺมาภิโยโค, อนวชฺชวิชฺชาฏฺฐานาทิปริจโย, ปริปกฺกินฺทฺริยตา, กิเลสทูรีภาโว, อปฺปสฺสุตปุคฺคลปริวชฺชนา พหุสฺสุตปุคฺคลเสวนา, ตทธิมุตฺตตา จฯ วีริยสฺส อปายภยปจฺจเวกฺขณา, คมนวีถิปจฺจเวกฺขณา, ธมฺมมหตฺตปจฺจเวกฺขณา, ถินมิทฺธวิโนทนา, กุสีตปุคฺคลปริวชฺชนา, อารทฺธวีริยปุคฺคลเสวนา, สมฺมปฺปธานปจฺจเวกฺขณา, ตทธิมุตฺตตา จฯ สติยา สติสมฺปชญฺญํ, มุฏฺฐสฺสติปุคฺคลปริวชฺชนา อุปฏฺฐิตสฺสติปุคฺคลเสวนา, ตทธิมุตฺตตา จฯ ปญฺญาย ปริปุจฺฉกภาโว, วตฺถุวิสทกิริยา, อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา, ทุปฺปญฺญปุคฺคลปริวชฺชนา, ปญฺญวนฺตปุคฺคลเสวนา, คมฺภีรญาณจริยสุตฺตนฺตปจฺจเวกฺขณา, ธมฺมมหตฺตปจฺจเวกฺขณา, ตทธิมุตฺตตา จฯ จตุนฺนํ ฌานานํ สีลาทิจตุกฺกํ, อฏฺฐติํสาย อารมฺมเณสุ ปุพฺพภาคภาวนา, อาวชฺชนาทิวสีภาวกรณญฺจ ปริกฺขาราฯ

ตตฺถ สีลาทีหิ ปโยคสุทฺธิยา สตฺตานํ อภยทาเน, อาสยสุทฺธิยา อามิสทาเน, อุภยสุทฺธิยา ธมฺมทาเน สมตฺโถโหตีติอาทินา จรณาทีนํ ทานาทิสมฺภารปจฺจยตา ยถารหํ นิทฺธาเรตพฺพาฯ อติวิตฺถารภเยน ปน มยํ น วิตฺถารยิมฺหฯ ตถา สมฺปตฺติจกฺกาทโยปิ ทานาทีนํ ปจฺจโยติ เวทิตพฺพาฯ

โก สํกิเลโสติ เอตฺถ –

ตณฺหาทีหิ ปรามฏฺฐ-ภาโว ตาสํ กิลิสฺสนํ;

สามญฺญโต วิเสเสน, ยถารหํ วิกปฺปตาฯ

อวิเสเสน หิ ตณฺหาทีหิ ปรามฏฺฐภาโว ปารมีนํ สํกิเลโสฯ วิเสเสน ปน เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกวิกปฺปา ทานปารมิยา สํกิเลโสฯ สตฺตกาลวิกปฺปา สีลปารมิยาฯ กามภวตทุปสเมสุ อภิรติอนภิรติวิกปฺปา เนกฺขมฺมปารมิยาฯ ‘‘อหํ มมา’’ติ วิกปฺปา ปญฺญาปารมิยาฯ ลีนุทฺธจฺจวิกปฺปา วีริยปารมิยาฯ อตฺตปรวิกปฺปา ขนฺติปารมิยาฯ อทิฏฺฐาทีสุ ทิฏฺฐาทิวิกปฺปา สจฺจปารมิยาฯ โพธิสมฺภารตพฺพิปกฺเขสุ โทสคุณวิกปฺปา อธิฏฺฐานปารมิยาฯ หิตาหิตวิกปฺปา เมตฺตาปารมิยาฯ อิฏฺฐานิฏฺฐวิกปฺปา อุเปกฺขาปารมิยา สํกิเลโสติ เวทิตพฺโพฯ

กิํ โวทานนฺติ –

ตณฺหาทีหิ อฆาตตา, รหิตตา วิกปฺปานํ;

โวทานนฺติ วิชานิยา, สพฺพาสเมว ตาสมฺปิฯ

อนุปฆาตา หิ ตณฺหา มาน ทิฏฺฐิ โกธุ ปนาห มกฺข ปลาส อิสฺสามจฺฉริย มายา สาเฐยฺย ถมฺภ สารมฺภ มท ปมาทาทีหิ กิเลเสหิ เทยฺยปฏิคฺคาหกวิกปฺปาทิรหิตา จ ทานาทิปารมิโย ปริสุทฺธา ปภสฺสรา ภวนฺตีติฯ

โก ปฏิปกฺโขติ –

อกุสลา กิเลสา จ, ปฏิปกฺขา อเภทโต;

เภทโต ปน ปุพฺเพปิ, วุตฺตา มจฺฉริยาทโยฯ

อวิเสเสน หิ สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา, สพฺเพปิ กิเลสา จ เอตาสํ ปฏิปกฺขาฯ วิเสเสน ปน ปุพฺเพ วุตฺตา มจฺฉริยาทโยติ เวทิตพฺพาฯ อปิจ เทยฺยปฏิคฺคาหกทานผเลสุ อโลภาโทสาโมหคุณโยคโต โลภโทสโมหปฏิปกฺขํ ทานํ, กายาทิโทสตฺตยวงฺกาปคมโต โลภาทิปฏิปกฺขํ สีลํ, กามสุขปรูปฆาตอตฺตกิลมถปริวชฺชนโต โทสตฺตยปฏิปกฺขํ เนกฺขมฺมํ, โลภาทีนํ อนฺธีกรณโต, ญาณสฺส จ อนนฺธีกรณโต โลภาทิปฏิปกฺขา ปญฺญา, อลีนานุทฺธตญายารมฺภวเสน โลภาทิปฏิปกฺขํ วีริยํ, อิฏฺฐานิฏฺฐสุญฺญตานํ ขมนโต โลภาทิปฏิปกฺขา ขนฺติ, สติปิ ปเรสํ อุปกาเร, อปกาเร จ ยถาภูตปฺปวตฺติยา โลภาทิปฏิปกฺขํ สจฺจํ, โลกธมฺเม อภิภุยฺย ยถาสมาทินฺเนสุ สมฺภาเรสุ อจลนโต โลภาทิปฏิปกฺขํ อธิฏฺฐานํ, นีวรณวิเวกโต โลภาทิปฏิปกฺขา เมตฺตา, อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ อนุนยปฏิฆวิทฺธํสนโต, สมปฺปวตฺติโต จ โลภาทิปฏิปกฺขา อุเปกฺขาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

กา ปฏิปตฺตีติ –

ทานาการาทโย เอว, อุปฺปาทิตา อเนกธา;

ปฏิปตฺตีติ วิญฺเญยฺยา, ปารมีปูรณกฺกเมฯ

ทานปารมิยา หิ ตาว สุขูปกรณสรีรชีวิตปริจฺจาเคน, ภยาปนยเนน, ธมฺโมปเทเสน จ พหุธา สตฺตานํ อนุคฺคหกรณํ ปฏิปตฺติฯ

ตตฺถ อามิสทานํ อภยทานํ ธมฺมทานนฺติ ทาตพฺพวตฺถุวเสน ติวิธํ ทานํฯ เตสุ โพธิสตฺตสฺส ทาตพฺพวตฺถุ อชฺฌตฺติกํ, พาหิรนฺติ ทุวิธํฯ ตตฺถ พาหิรํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลา คนฺธํ วิเลปนํ เสยฺยา อาวสถํ ปทีเปยฺยนฺติ ทสวิธํฯ อนฺนาทีนํ ขาทนียโภชนียาทิวิภาเคน อเนกวิธญฺจฯ ตถา รูปารมฺมณํ ยาว ธมฺมารมฺมณนฺติ อารมฺมณโต ฉพฺพิธํฯ รูปารมฺมณาทีนญฺจ นีลาทิวิภาเคน อเนกวิธํฯ ตถา มณิกนกรชตมุตฺตาปวาฬาทิเขตฺตวตฺถุอารามาทิ ทาสีทาสโคมหิํสาทินานาวิธวตฺถูปกรณวเสน อเนกวิธํฯ

ตตฺถ มหาปุริโส พาหิรํ วตฺถุํ เทนฺโต ‘‘โย เยน อตฺถิโก, ตํ ตสฺเสว เทติฯ เทนฺโต จ ตสฺส อตฺถิโก’’ติ สยเมว ชานนฺโต อยาจิโตปิ เทติ, ปเคว ยาจิโตฯ มุตฺตจาโค เทติ, โน อมุตฺตจาโคฯ ปริยตฺตํ เทติ, โน อปริยตฺตํฯ สติ เทยฺยธมฺเม ปจฺจุปการสนฺนิสฺสิโต น เทติ, อสติ เทยฺยธมฺเม, ปริยตฺเต จ สํวิภาคารหํ วิภชติฯ น จ เทติ ปรูปฆาตาวหํ สตฺถวิสมชฺชาทิกํ, นาปิ กีฬนกํ, ยํ อนตฺถุปสํหิตํ, ปมาทาวหญฺจ, น จ คิลานสฺส ยาจกสฺส ปานโภชนาทิอสปฺปายํ, ปมาณรหิตํ วา เทติ, ปมาณยุตฺตํ ปน สปฺปายเมว เทติฯ

ตถา ยาจิโต คหฏฺฐานํ คหฏฺฐานุจฺฉวิกํ เทติ, ปพฺพชิตานํ ปพฺพชิตานุจฺฉวิกํ เทติฯ

มาตาปิตโร ญาติสาโลหิตา มิตฺตามจฺจา ปุตฺตทารทาสกมฺมกราติ เอเตสุ กสฺสจิ ปีฬํ อชเนนฺโต เทติ, น จ อุฬารํ เทยฺยธมฺมํ ปฏิชานิตฺวา ลูขํ เทติ, น จ ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิโต เทติ, น จ ปจฺจุปการสนฺนิสฺสิโต เทติ, น จ ผลปาฏิกงฺขี เทติ อญฺญตฺร สมฺมาสมฺโพธิยา, น จ ยาจิโต, เทยฺยธมฺมํ วา ชิคุจฺฉนฺโต เทติ, น จ อสญฺญตานํ ยาจกานํ อกฺโกสกปริภาสกานมฺปิ อปวิทฺธา ทานํ เทติ, อญฺญทตฺถุ ปสนฺนจิตฺโต อนุกมฺปนฺโต สกฺกจฺจเมว เทติ, น จ โกตูหลมงฺคลิโก หุตฺวา เทติ, กมฺมผลเมว ปน สทฺทหนฺโต เทติ, นาปิ ยาจเก ปยิรุปาสนาทีหิ สํกิลเมตฺวา เทติ, อปริกิลเมนฺโต เอว ปน เทติ, น จ ปเรสํ วญฺจนาธิปฺปาโย, เภทาธิปฺปาโย วา ทานํ เทติ, อสํกิลิฏฺฐจิตฺโตว เทติ, นาปิ ผรุสวาโจ ภากุฏิกมุโข ทานํ เทติ, ปิยวาที จ ปน ปุพฺพภาสี มิหิตสิตวจโน หุตฺวา เทติ, ยสฺมิํ เจ เทยฺยธมฺเม อุฬารมนุญฺญตาย วา จิรปริจเยน วา เคธสภาวตาย วา โลภธมฺโม อธิมตฺโต โหติ, ชานนฺโต โพธิสตฺโต ตํ ขิปฺปเมว ปฏิวิโนทยิตฺวา ยาจเก ปริเยเสตฺวาปิ เทติ, ยญฺจ เทยฺยวตฺถุ ปริตฺตํ, ยาจโกปิ ปจฺจุปฏฺฐิโต, ตํ อจินฺเตตฺวา อปิ อตฺตานํ ธาวิตฺวา เทนฺโต ยาจกํ สมฺมาเนติ ยถา ตํ อกิตฺติปณฺฑิโต, น จ มหาปุริโส อตฺตโน ปุตฺตทารทาสกมฺมกรโปริเส ยาจิโต เต อสญฺญาปิเต โทมนสฺสปฺปตฺเต ยาจกานํ เทติ, สมฺมเทว ปน สญฺญาปิเต โสมนสฺสปฺปตฺเต เทติ, เทนฺโต จ ยกฺขรกฺขสปิสาจาทีนํ วา มนุสฺสานํ วา กุรูรกมฺมนฺตานํ ชานนฺโต น เทติ, ตถา รชฺชมฺปิ ตาทิสานํ น เทติ, เย โลกสฺส อหิตาย ทุกฺขาย อนตฺถาย ปฏิปชฺชนฺติ, เย ปน ธมฺมิกา ธมฺเมน โลกํ ปาเลนฺติ, เตสํ รชฺชทานํ เทติฯ เอวํ ตาว พาหิรทาเน ปฏิปตฺติ เวทิตพฺพาฯ

อชฺฌตฺติกทานมฺปิ ทฺวีหากาเรหิ เวทิตพฺพํฯ กถํ? ยถา นาม โกจิ ปุริโส ฆาสจฺฉาทนเหตุ อตฺตานํ ปรสฺส นิสฺสชฺชติ, วิเธยฺยภาวํ อุปคจฺฉติ ทาสพฺยํ, เอวเมว มหาปุริโส สมฺโพธิเหตุ นิรามิสจิตฺโต สตฺตานํ อนุตฺตรํ หิตสุขํ อิจฺฉนฺโต อตฺตโน ทานปารมิํ ปริปูเรตุกาโม อตฺตานํ ปรสฺส นิสฺสชฺชติ, วิเธยฺยภาวํ อุปคจฺฉติ ยถากามกรณียตํ, กรจรณนยนาทิองฺคปจฺจงฺคํ เตน เตน อตฺถิกานํ อกมฺปิโต อลีโน อนุปฺปเทติ, น ตตฺถ สชฺชติ, น สงฺโกจํ อาปชฺชติ ยถา ตํ พาหิรวตฺถุสฺมิํฯ ตถา หิ มหาปุริโส ทฺวีหากาเรหิ พาหิรวตฺถุํ ปริจฺจชติ ยถาสุขํ ปริโภคาย วา ยาจกานํ, เตสํ มโนรถํ ปูเรนฺโต อตฺตโน วสีภาวาย วาฯ ตตฺถ สพฺเพน สพฺพํ มุตฺตจาโค เอวมาห ‘‘นิสฺสงฺคภาเวนาหํ สมฺโพธิํ ปาปุณิสฺสามี’’ติ, เอวํ อชฺฌตฺติกวตฺถุสฺมิมฺปิ เวทิตพฺพํฯ

ตตฺถ ยํ อชฺฌตฺติกวตฺถุ ทิยฺยมานํ ยาจกสฺส เอกนฺเตเนว หิตาย สํวตฺตติ, ตํ เทติ, น อิตรํฯ น จ มหาปุริโส มารสฺส, มารกายิกานํ วา เทวตานํ วิหิํสาธิปฺปายานํ อตฺตโน อตฺตภาวํ , องฺคปจฺจงฺคานิ วา ชานมาโน เทติ ‘‘มา เตสํ อนตฺโถ อโหสี’’ติฯ ยถา จ มารกายิกานํ, เอวํ เตหิ อนฺวาวิฏฺฐานมฺปิ น เทติ, นาปิ อุมฺมตฺตกานํ, อิตเรสํ ปน ยาจิยมาโน สมนนฺตรเมว เทติ ตาทิสาย ยาจนาย ทุลฺลภภาวโต, ตาทิสสฺส จ ทานสฺส ทุกฺกรภาวโตฯ

อภยทานํ ปน ราชโต โจรโต อคฺคิโต อุทกโต เวรีปุคฺคลโต สีหพฺยคฺฆาทิวาฬมิคโต นาคยกฺขรกฺขสปิสาจาทิโต สตฺตานํ ภเย ปจฺจุปฏฺฐิเต ตโต ปริตฺตาณภาเวน ทาตพฺพํฯ

ธมฺมทานํ ปน อสํกิลิฏฺฐจิตฺตสฺส อวิปรีตธมฺมเทสนาฯ โอปายิโก หิ ตสฺส อุปเทโส ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถวเสน, เยน สาสเน อโนติณฺณานํ อวตารณํ โอติณฺณานํ ปริปาจนํฯ ตตฺถายํ นโย – สงฺเขปโต ตาว ทานกถา สีลกถา สคฺคกถา กามานํ อาทีนโว สํกิเลโส โอกาโร จ เนกฺขมฺเม อานิสํโสฯ วิตฺถารโต ปน สาวกโพธิยํ อธิมุตฺตจิตฺตานํ สรณคมนํ, สีลสํวโร, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา, โภชเน มตฺตญฺญุตา, ชาคริยานุโยโค, สตฺต สทฺธมฺมา, อฏฺฐติํสาย อารมฺมเณสุ กมฺมกรณวเสน สมถานุโยโค, รูปมุขาทีสุ วิปสฺสนาภินิเวเสสุ ยถารหํ อภินิเวสนมุเขน วิปสฺสนานุโยโค, ตถา วิสุทฺธิปฏิปทาย สมฺมตฺตคหณํ, ติสฺโส วิชฺชา, ฉ อภิญฺญา, จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา, สาวกโพธีติ เอเตสํ คุณสํกิตฺตนวเสน ยถารหํ ตตฺถ ตตฺถ ปติฏฺฐาปนา, ปริโยทปนา จฯ ตถา ปจฺเจกโพธิยํ, สมฺมาสมฺโพธิยญฺจ อธิมุตฺตจิตฺตานํ ยถารหํ ทานาทิปารมีนํ สภาวสรสลกฺขณาทิสํกิตฺตนมุเขน ตีสุปิ อวตฺถาเภเทสุ เตสํ พุทฺธานํ มหานุภาวตาวิภาวเนน ยานทฺวเย ปติฏฺฐาปนา, ปริโยทปนา จฯ เอวํ มหาปุริโส สตฺตานํ ธมฺมทานํ เทติฯ

ตถา มหาปุริโส อามิสทานํ เทนฺโต ‘‘อิมินาหํ ทาเนน สตฺตานํ อายุวณฺณสุขพลปฏิภานาทิสมฺปตฺติญฺจ รมณียํ อคฺคผลสมฺปตฺติญฺจ นิปฺผาเทยฺย’’นฺติ อนฺนํ เทติ, ตถา สตฺตานํ กามกิเลสปิปาสวูปสมาย ปานํ เทติ, ตถา สุวณฺณวณฺณตาย, หิโรตฺตปฺปาลงฺการสฺส จ นิปฺผตฺติยา วตฺถานิ เทติ, ตถา อิทฺธิวิธสฺส เจว นิพฺพานสุขสฺส จ นิปฺผตฺติยา ยานํ เทติ, ตถา สีลคนฺธนิปฺผตฺติยา คนฺธํ เทติ, ตถา พุทฺธคุณโสภานิปฺผตฺติยา มาลาวิเลปนํ เทติ, ตถา โพธิมณฺฑาสนนิปฺผตฺติยา อาสนํ เทติ, ตถาคตเสยฺยนิปฺผตฺติยา เสยฺยํ เทติ, สรณภาวนิปฺผตฺติยา อาวสถํ เทติ, ปญฺจจกฺขุปฏิลาภาย ปทีเปยฺยํ เทติฯ

พฺยามปฺปภานิปฺผตฺติยา รูปทานํ เทติ, พฺรหฺมสฺสรนิปฺผตฺติยา สทฺททานํ เทติ, สพฺพโลกสฺส ปิยภาวาย รสทานํ เทติ, พุทฺธสุขุมาลภาวาย โผฏฺฐพฺพทานํ เทติ, อชรามรณภาวาย เภสชฺชทานํ เทติ, กิเลสทาสพฺยวิโมจนตฺถํ ทาสานํ ภุชิสฺสตาทานํ เทติ, สทฺธมฺมาภิรติยา อนวชฺชขิฑฺฑารติเหตุทานํ เทติ, สพฺเพปิ สตฺเต อริยาย ชาติยา อตฺตโน ปุตฺตภาวูปนยนาย ปุตฺตทานํ เทติ, สกลสฺสาปิ โลกสฺส ปติภาวูปคมนาย ทารทานํ เทติ, สุภลกฺขณสมฺปตฺติยา สุวณฺณมณิมุตฺตาปวาฬาทิทานํ, อนุพฺยญฺชนสมฺปตฺติยา นานาวิธวิภูสนทานํ, สทฺธมฺมโกสาธิคมาย วิตฺตโกสทานํ, ธมฺมราชภาวาย รชฺชทานํ, ทานาทิสมฺปตฺติยา อารามุยฺยานาทิวนทานํ, จกฺกงฺกิเตหิ ปาเทหิ โพธิมณฺฑูปสงฺกมนาย จรณทานํ, จตุโรฆนิตฺถรเณ สตฺตานํ สทฺธมฺมหตฺถทานตฺถํ หตฺถทานํ, สทฺธินฺทฺริยาทิปฏิลาภาย กณฺณนาสาทิทานํ, สมนฺตจกฺขุปฏิลาภาย จกฺขุทานํ, ‘‘ทสฺสนสวนานุสฺสรณปาริจริยาทีสุ สพฺพกาลํ สพฺพสตฺตานํ หิตสุขาวโห สพฺพโลเกน จ อุปชีวิตพฺโพ เม กาโย ภเวยฺยา’’ติ มํสโลหิตาทิทานํฯ ‘‘สพฺพโลกุตฺตโม ภเวยฺย’’นฺติ อุตฺตมงฺคทานํ เทติฯ

เอวํ ททนฺโต จ น อเนสนาย เทติ, น ปโรปฆาเตน, น ภเยน, น ลชฺชาย, น ทกฺขิเณยฺยโรสเนน, น ปณีเต สติ ลูขํ, น อตฺตุกฺกํสเนน, น ปรวมฺภเนน, น ผลาภิกงฺขาย, น ยาจกชิคุจฺฉาย, น อจิตฺตีกาเรน, อถ โข สกฺกจฺจํ เทติ, สหตฺเถน เทติ, กาเลน เทติ, จิตฺติํ กตฺวา เทติ, อวิภาเคน เทติ, ตีสุ กาเลสุ โสมนสฺสิโก เทติ, ตโต เอว จ ทตฺวา น ปจฺฉานุตาปี โหติ, น ปฏิคฺคาหกวเสน มานาวมานํ กโรติ, ปฏิคฺคาหกานํ ปิยสมุทาจาโร โหติ วทญฺญู ยาจโยโค สปริวารทายโกฯ อนฺนทานญฺหิ เทนฺโต ‘‘ตํ สปริวารํ กตฺวา ทสฺสามี’’ติ วตฺถาทีหิ สทฺธิํ เทติ, ตถา วตฺถทานํ เทนฺโต ‘‘ตํ สปริวารํ กตฺวา ทสฺสามี’’ติ อนฺนาทีหิ สทฺธิํ เทติฯ ปานทานาทีสุปิ เอเสว นโย, ตถา รูปทานํ เทนฺโต อิตรารมฺมณานิปิ ตสฺส ปริวารํ กตฺวา เทติ, เอวํ เสเสสุปิฯ

ตตฺถ รูปทานํ นาม นีลปีตโลหิโตทาตาทิวณฺณาทีสุ ปุปฺผวตฺถธาตูสุ อญฺญตรํ ลภิตฺวา รูปวเสน อาภุชิตฺวา ‘‘รูปทานํ ทสฺสามิ, รูปทานํ มยฺห’’นฺติ จินฺเตตฺวา ตาทิเส ทกฺขิเณยฺเย ทานํ ปติฏฺฐาเปติ, เอตํ รูปทานํ นามฯ

สทฺททานํ ปน เภรีสทฺทาทิวเสน เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ สทฺทํ กนฺทมูลานิ วิย อุปฺปาเฏตฺวา, นีลุปฺปลหตฺถกํ วิย จ หตฺเถ ฐเปตฺวา ทาตุํ น สกฺโกติ, สวตฺถุกํ ปน กตฺวา ททนฺโต สทฺททานํ เทติ นาม, ตสฺมา ยทา ‘‘สทฺททานํ ทสฺสามี’’ติ เภรีมุทิงฺคาทีสุ อญฺญตเรน ตูริเยน ติณฺณํ รตนานํ อุปหารํ กโรติ, กาเรติ จ, ‘‘สทฺททานํ ทสฺสามิ, สทฺททานํ เม’’ติ เภรีอาทีนิ ฐปาเปติ, ธมฺมกถิกานํ ปน สทฺทเภสชฺชํ, เตลผาณิตาทีนิ จ เทติ, ธมฺมสฺสวนํ โฆเสติ, สรภญฺญํ ภณติ, ธมฺมกถํ กเถติ, อุปนิสินฺนกถํ, อนุโมทนกถญฺจ กโรติ, กาเรติ จ, ตทา สทฺททานํ นาม โหติฯ

ตถา มูลคนฺธาทีสุ อญฺญตรํ รชนียํ คนฺธวตฺถุํ, ปิสิตเมว วา คนฺธํ ยํ กิญฺจิ ลภิตฺวา คนฺธวเสน อาภุชิตฺวา ‘‘คนฺธทานํ ทสฺสามิ, คนฺธทานํ มยฺห’’นฺติ พุทฺธรตนาทีนํ ปูชํ กโรติ, กาเรติ จ, คนฺธปูชนตฺถาย อครุจนฺทนาทิเก คนฺธวตฺถุเก ปริจฺจชติ, อิทํ คนฺธทานํฯ

ตถา มูลรสาทีสุ ยํ กิญฺจิ รชนียํ รสวตฺถุํ ลภิตฺวา รสวเสน อาภุชิตฺวา ‘‘รสทานํ ทสฺสามิ, รสทานํ มยฺห’’นฺติ ทกฺขิเณยฺยานํ เทติ, รสวตฺถุเมว วา อญฺญํ ควาทิกํ ปริจฺจชติ, อิทํ รสทานํฯ

ตถา โผฏฺฐพฺพทานํ มญฺจปีฐาทิวเสน, อตฺถรณปาวุรณาทิวเสน จ เวทิตพฺพํฯ ยทา หิ มญฺจปีฐภิสิพิพฺโพหนาทิกํ, นิวาสนปารุปนาทิกํ วา สุขสมฺผสฺสํ รชนียํ อนวชฺชํ โผฏฺฐพฺพวตฺถุํ ลภิตฺวา โผฏฺฐพฺพวเสน อาภุชิตฺวา ‘‘โผฏฺฐพฺพทานํ ทสฺสามิ, โผฏฺฐพฺพทานํ มยฺห’’นฺติ ทกฺขิเณยฺยานํ เทติฯ ยถาวุตฺตํ โผฏฺฐพฺพวตฺถุํ ลภิตฺวา ปริจฺจชติ, เอตํ โผฏฺฐพฺพทานํฯ

ธมฺมทานํ ปน ธมฺมารมฺมณสฺส อธิปฺเปตตฺตา โอชาปานชีวิตวเสน เวทิตพฺพํฯ โอชาทีสุ หิ อญฺญตรํ รชนียํ ธมฺมวตฺถุํ ลภิตฺวา ธมฺมารมฺมณวเสน อาภุชิตฺวา ‘‘ธมฺมทานํ ทสฺสามิ, ธมฺมทานํ มยฺห’’นฺติ สปฺปินวนีตาทิ โอชทานํ เทติ, อมฺพปานาทิอฏฺฐวิธํ ปานทานํ เทติ, ชีวิตทานนฺติ อาภุชิตฺวา สลากภตฺตปกฺขิกภตฺตาทีนิ เทติฯ อผาสุกภาเวน อภิภูตานํ พฺยาธิกานํ เวชฺชํ ปฏฺฐเปติ, ชาลํ ผาลาเปติ, กุมีนํ วิทฺธํสาเปติ, สกุณปญฺชรํ วิทฺธํสาเปติ, พนฺธเนน พทฺธานํ สตฺตานํ พนฺธนโมกฺขํ กาเรติ, มาฆาตเภริํ จราเปติ, อญฺญานิปิ สตฺตานํ ชีวิตปริตฺตาณตฺถํ เอวรูปานิ กมฺมานิ กโรติ, การาเปติ จ, อิทํ ธมฺมทานํ นามฯ

สพฺพมฺเปตํ ยถาวุตฺตทานสมฺปทํ สกลโลกหิตสุขาย ปริณาเมติ อตฺตโน จ อกุปฺปาย วิมุตฺติยา อปริกฺขยสฺส ฉนฺทสฺส อปริกฺขยสฺส วีริยสฺส อปริกฺขยสฺส สมาธิสฺส อปริกฺขยสฺส ปฏิภานสฺส อปริกฺขยสฺส ฌานสฺส อปริกฺขยาย สมฺมาสมฺโพธิยา ปริณาเมติ , อิมญฺจ ทานปารมิํ ปฏิปชฺชนฺเตน มหาสตฺเตน ชีวิเต อนิจฺจสญฺญา ปจฺจุปฏฺฐเปตพฺพาฯ ตถา โภเคสุ, พหุสาธารณตา จ เนสํ มนสิ กาตพฺพา, สตฺเตสุ จ มหากรุณา สตตํ สมิตํ ปจฺจุปฏฺฐเปตพฺพาฯ เอวญฺหิ โภเคหิ คเหตพฺพสารํ คณฺหนฺโต อาทิตฺตโต วิย อคารโต สพฺพํ สาปเตยฺยํ, อตฺตานญฺจ พหิ นีหรนฺโต น กิญฺจิ เสเสติ, น กตฺถจิ วิภาคํ กโรติ, อญฺญทตฺถุ นิรเปกฺโข นิสฺสชฺชติ เอวฯ อยํ ตาว ทานปารมิยา ปฏิปตฺติกฺกโมฯ

สีลปารมิยา ปน อยํ ปฏิปตฺติกฺกโม – ยสฺมา สพฺพญฺญุสีลาลงฺกาเรหิ สตฺเต อลงฺกริตุกาเมน มหาปุริเสน อาทิโต อตฺตโน เอว ตาว สีลํ วิโสเธตพฺพํฯ ตตฺถ จตูหากาเรหิ สีลํ วิสุชฺฌติ อชฺฌาสยวิสุทฺธิโต, สมาทานโต, อวีติกฺกมนโต, สติ วีติกฺกเม ปุน ปากฏีกรณโต จฯ วิสุทฺธาสยตาย หิ เอกจฺโจ อตฺตาธิปติ หุตฺวา ปาปชิคุจฺฉนสภาโว อชฺฌตฺตํ หิริธมฺมํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา สุปริสุทฺธสมาจาโร โหติ, ตถา ปรโต สมาทาเน สติ เอกจฺโจ โลกาธิปติ หุตฺวา ปาปโต อุตฺตสนฺโต โอตฺตปฺปธมฺมํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา สุปริสุทฺธสมาจาโร โหติ, อิติ อุภยถาปิ เอเต อวีติกฺกมนโต สีเล ปติฏฺฐหนฺติฯ อถ จ ปน กทาจิ สติสมฺโมเสน สีลสฺส ขณฺฑาทิภาโว สิยา, ตายเยว ยถาวุตฺตาย หิโรตฺตปฺปสมฺปตฺติยา ขิปฺปเมว นํ วุฏฺฐานาทินา ปฏิปากติกํ กโรนฺตีติฯ

ตยิทํ สีลํ วาริตฺตํ จาริตฺตนฺติ ทุวิธํฯ ตตฺถายํ โพธิสตฺตสฺส วาริตฺตสีเล ปฏิปตฺติกฺกโม – เตน สพฺพสตฺเตสุ ตถา ทยาปนฺนจิตฺเตน ภวิตพฺพํ, ยถา สุปินนฺเตนปิ น อาฆาโต อุปฺปชฺเชยฺย, ปรูปกรณวิรตตาย ปรสนฺตโก อลคทฺโท วิย น ปรามสิตพฺโพฯ สเจ ปพฺพชิโต โหติ, อพฺรหฺมจริยโตปิ อาราจารี โหติ สตฺตวิธเมถุนสํโยควิรโต, ปเคว ปรทารคมนโตฯ คหฏฺโฐ สมาโน ปเรสํ ทาเรสุ สทา ปาปกํ จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทติฯ กเถนฺโต สจฺจํ หิตํ ปิยํ ปริมิตเมว จ กาเลน ธมฺมิํ กถํ ภาสิตา โหติฯ

สพฺพตฺถ อนภิชฺฌาลุ , อพฺยาปนฺนจิตฺโต, อวิปรีตทสฺสโน กมฺมสฺสกตาญาเณน จ สมนฺนาคโตฯ สมคฺคเตสุ สมฺมาปฏิปนฺเนสุ นิวิฏฺฐสทฺโธ โหติ นิวิฏฺฐเปโมติฯ

อิติ จตุราปายวฏฺฏทุกฺขานํ ปถภูเตหิ อกุสลกมฺมปเถหิ, อกุสลธมฺเมหิ จ โอรมิตฺวา สคฺคโมกฺขานํ ปถภูเตสุ กุสลกมฺมปเถสุ, กุสลธมฺเมสุ จ ปติฏฺฐิตสฺส มหาปุริสสฺส ปริสุทฺธาสยปโยคโต ยถาภิปตฺถิตา สตฺตานํ หิตสุขูปสญฺหิตา มโนรถา สีฆํ สีฆํ อภินิปฺผชฺชนฺติ, ปารมิโย ปริปูเรนฺติฯ เอวํภูโต หิ อยํฯ ตตฺถ หิํสานิวตฺติยา สพฺพสตฺตานํ อภยทานํ เทติ, อปฺปกสิเรเนว เมตฺตาภาวนํ สมฺปาเทติ, เอกาทส เมตฺตานิสํเส อธิคจฺฉติ, อปฺปาพาโธ โหติ อปฺปาตงฺโก, ทีฆายุโก สุขพหุโล, ลกฺขณวิเสเส ปาปุณาติ, โทสวาสนญฺจ สมุจฺฉินฺทติฯ ตถา อทินฺนาทานนิวตฺติยา โจราทีหิ อสาธารเณ โภเค อธิคจฺฉติ, ปเรหิ อนาสงฺกนีโย, ปิโย, มนาโป, วิสฺสาสนีโย, ภวสมฺปตฺตีสุ อลคฺคจิตฺโต ปริจฺจาคสีโล, โลภวาสนญฺจ สมุจฺฉินฺทติฯ อพฺรหฺมจริยนิวตฺติยา อโลโภ โหติ สนฺตกายจิตฺโต, สตฺตานํ ปิโย โหติ มนาโป อปริสงฺกนีโย, กลฺยาโณ จสฺส กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉติ, อลคฺคจิตฺโต โหติ มาตุคาเมสุ อลุทฺธาสโย, เนกฺขมฺมพหุโล, ลกฺขณวิเสเส อธิคจฺฉติ, โลภวาสนญฺจ สมุจฺฉินฺทติฯ

มุสาวาทนิวตฺติยา สตฺตานํ ปมาณภูโต โหติ ปจฺจยิโก เถโต อาเทยฺยวจโน เทวตานํ ปิโย มนาโป สุรภิคนฺธมุโข อสทฺธมฺมารกฺขิตกายวจีสมาจาโร, ลกฺขณวิเสเส อธิคจฺฉติ, กิเลสวาสนญฺจ สมุจฺฉินฺทติฯ เปสุญฺญนิวตฺติยา ปรูปกฺกเมหิ อเภชฺชกาโย โหติ อเภชฺชปริวาโร, สทฺธมฺเม จ อเภชฺชนกสทฺโธ, ทฬฺหมิตฺโต ภวนฺตรปริจิตานมฺปิ สตฺตานํ เอกนฺตปิโย, อสํกิเลสพหุโลฯ ผรุสวาจานิวตฺติยา สตฺตานํ ปิโย โหติ มนาโป สุขสีโล มธุรวจโน สมฺภาวนีโย, อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโต จสฺส สโร นิพฺพตฺตติฯ

สมฺผปฺปลาปนิวตฺติยา สตฺตานํ ปิโย โหติ มนาโป, ครุภาวนีโย จ, อาเทยฺยวจโน ปริมิตาลาโป, มเหสกฺโข จ โหติ มหานุภาโว, ฐานุปฺปตฺติเกน ปฏิภาเนน ปญฺหาพฺยากรณกุสโล, พุทฺธภูมิยญฺจ เอกาย เอว วาจาย อเนกภาสานํ สตฺตานํ อเนเกสํ ปญฺหานํ พฺยากรณสมตฺโถ โหติฯ

อนภิชฺฌาลุตาย อกิจฺฉลาภี โหติ, อุฬาเรสุ จ โภเคสุ รุจิํ ปฏิลภติ, ขตฺติยมหาสาลาทีนํ สมฺมโต โหติ, ปจฺจตฺถิเกหิ อนภิภวนีโย, อินฺทฺริยเวกลฺลํ น ปาปุณาติ, อปฺปฏิปุคฺคโล จ โหติฯ อพฺยาปาเทน ปิยทสฺสโน โหติ สตฺตานํ สมฺภาวนีโย, ปรหิตาภินนฺทิตาย จ สตฺเต อปฺปกสิเรเนว ปสาเทติ, อลูขสภาโว จ โหติ เมตฺตาวิหารี, มเหสกฺโข จ โหติ มหานุภาโวฯ มิจฺฉาทสฺสนาภาเวน กลฺยาเณ สหาเย ปฏิลภติ, สีสจฺเฉทํ ปาปุณนฺโตปิ ปาปกมฺมํ น กโรติ, กมฺมสฺสกตาทสฺสนโต อโกตูหลมงฺคลิโก จ โหติ, สทฺธมฺเม จสฺส สทฺธา ปติฏฺฐิตา โหติ มูลชาตา, สทฺทหติ จ ตถาคตานํ โพธิํ, สมยนฺตเรสุ นาภิรมติ อุกฺการฏฺฐาเน ราชหํโส วิย, ลกฺขณตฺตยวิชานเน กุสโล โหติ, อนฺเต จ อนาวรณญาณลาภี, ยาว จ โพธิํ น ปาปุณาติ, ตาว ตสฺมิํ ตสฺมิํ สตฺตนิกาเย อุกฺกฏฺฐุกฺกฏฺโฐ โหติ, อุฬารุฬารสมฺปตฺติโย ปาปุณาติฯ

‘‘อิติ หิทํ สีลํ นาม สพฺพสมฺปตฺตีนํ อธิฏฺฐานํ, สพฺพพุทฺธคุณานํ ปภวภูมิ, สพฺพพุทฺธการกธมฺมานํ อาทิ จรณํ การณํ มุขํ ปมุข’’นฺติ พหุมานํ อุปฺปาเทตฺวา กายวจีสํยเม, อินฺทฺริยทมเน, อาชีวปาริสุทฺธิยํ, ปจฺจยปริโภเค จ สติสมฺปชญฺญพเลน อปฺปมตฺโต โหติ, ลาภสกฺการสิโลกํ อุกฺขิตฺตาสิกปจฺจตฺถิกํ วิย สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘กิกีว อณฺฑ’’นฺติอาทินา (วิสุทฺธิ. 1.7; ที. นิ. อฏฺฐ. 1.7) วุตฺตนเยน สกฺกจฺจํ สีลํ สมฺปาเทตพฺพํฯ อยํ ตาว วาริตฺตสีเล ปฏิปตฺติกฺกโมฯ

จาริตฺตสีเล ปน ปฏิปตฺติ เอวํ เวทิตพฺพา – อิธ โพธิสตฺโต กลฺยาณมิตฺตานํ ครุฏฺฐานิยานํ อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺฐานํ อญฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺมํ กาเลน กาลํ กตฺตา โหติ, ตถา เตสํ กาเลน กาลํ อุปฏฺฐานํ กตฺตา โหติ, คิลานานํ กายเวยฺยาวฏิกํ, วาจาย ปุจฺฉนญฺจ กตฺตา โหติ, สุภาสิตปทานิ สุตฺวา สาธุการํ กตฺตา โหติ, คุณวนฺตานํ คุเณ วณฺเณตา, ปเรสํ อปกาเร ขนฺตา, อุปกาเร อนุสฺสริตา, ปุญฺญานิ อนุโมทิตา, อตฺตโน ปุญฺญานิ สมฺมาสมฺโพธิยา ปริณาเมตา, สพฺพกาลํ อปฺปมาทวิหารี กุสเลสุ ธมฺเมสุ, สติ อจฺจเย อจฺจยโต ทิสฺวา ตาทิสานํ สหธมฺมิกานํ ยถาภูตํ อาวิ กตฺตา, อุตฺตริญฺจ สมฺมาปฏิปตฺติํ สมฺมเทว ปริปูเรตาฯ

ตถา อตฺตโน อนุรูปาสุ อตฺถูปสํหิตาสุ สตฺตานํ อิติกตฺตพฺพตาปุเรกฺขาโร อนลโส สหายภาวํ อุปคจฺฉติฯ อุปฺปนฺเนสุ จ สตฺตานํ พฺยาธิอาทิทุกฺเขสุ ยถารหํ ปติการวิธายโก, ญาติโภคาทิพฺยสนปติเตสุ โสกปโนทโน, อุลฺลุมฺปนสภาวาวฏฺฐิโต หุตฺวา นิคฺคหารหานํ ธมฺเมเนว นิคฺคณฺหนโก ยาวเทว อกุสลา วุฏฺฐาเปตฺวา กุสเล ปติฏฺฐาปนาย, ปคฺคหารหานํ ธมฺเมเนว ปคฺคณฺหนโกฯ ยานิ ปุริมกานํ มหาโพธิสตฺตานํ อุฬารตมานิ ปรมทุกฺกรานิ อจินฺเตยฺยานุภาวานิ สตฺตานํ เอกนฺตหิตสุขาวหานิ จริตานิ, เยหิ เนสํ โพธิสมฺภารา สมฺมเทว ปริปากํ อคมิํสุ, ตานิ สุตฺวา อนุพฺพิคฺโค อนุตฺราโส ‘‘เตปิ มหาปุริสา มนุสฺสา เอว, อนุกฺกเมน ปน สิกฺขาปาริปูริยา ภาวิตตฺตา ตาทิสาย อุฬารตมาย อานุภาวสมฺปตฺติยา โพธิสมฺภาเรสุ อุกฺกํสปารมิปฺปตฺตา อเหสุํ, ตสฺมา มยาปิ สีลาทิสิกฺขาสุ สมฺมเทว ตถา ปฏิปชฺชิตพฺพํ, ยาย ปฏิปตฺติยา อหมฺปิ อนุกฺกเมน สิกฺขํ ปริปูเรตฺวา เอกนฺตโต ปทํ อนุปาปุณิสฺสามี’’ติ สทฺธาปุเรจาริกํ วีริยํ อวิสฺสชฺชนฺโต สมฺมเทว สีเลสุ ปริปูรการี โหติฯ

ตถา ปฏิจฺฉนฺนกลฺยาโณ โหติ วิวฏาปราโธ, อปฺปิจฺโฉ สนฺตุฏฺโฐ ปวิวิตฺโต อสํสฏฺโฐ ทุกฺขสโห อวิปรีตทสฺสนชาติโก อนุทฺธโต อนุนฺนโฬ อจปโล อมุขโร อวิกิณฺณวาโจ สํวุตินฺทฺริโย สนฺตมานโส กุหนาทิมิจฺฉาชีววิรหิโต อาจารโคจรสมฺปนฺโน, อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ, อารทฺธวีริโย ปหิตตฺโต กาเย จ ชีวิเต จ นิรเปกฺโข, อปฺปมตฺตกมฺปิ กาเย, ชีวิเต วา อเปกฺขํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ, ปเคว อธิมตฺตํฯ สพฺเพปิ ทุสฺสีลฺยเหตุภูเต โกธุปนาหาทิเก กิเลสุปกฺกิเลเส ปชหติ วิโนเทติ, อปฺปมตฺตเกน วิเสสาธิคเมน อปริตุฏฺโฐ โหติ, น สงฺโกจํ อาปชฺชติ, อุปรูปริวิเสสาธิคมาย วายมติฯ

เยน ยถาลทฺธา สมฺปตฺติ หานภาคิยา วา ฐิติภาคิยา วา น โหติ, ตถา มหาปุริโส อนฺธานํ ปริณายโก โหติ, มคฺคํ อาจิกฺขติ, พธิรานํ หตฺถมุทฺทาย สญฺญํ เทติ, อตฺถมนุคฺคาเหติ, ตถา มูคานํฯ ปีฐสปฺปิกานํ ปีฐํ เทติ, วาเหติ วาฯ อสฺสทฺธานํ สทฺธาปฏิลาภาย วายมติ, กุสีตานํ อุสฺสาหชนนาย, มุฏฺฐสฺสตีนํ สติสมาโยคายฯ วิพฺภนฺตตฺตานํ สมาธิสมฺปทาย, ทุปฺปญฺญานํ ปญฺญาธิคมาย วายมติฯ กามจฺฉนฺทปริยุฏฺฐิตานํ กามจฺฉนฺทปฏิวิโนทนาย วายมติฯ พฺยาปาทถินมิทฺธอุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจวิจิกิจฺฉาปริยุฏฺฐิตานํ วิจิกิจฺฉาวิโนทนาย วายมติฯ กามวิตกฺกาทิปกตานํ กามวิตกฺกาทิมิจฺฉาวิตกฺกวิโนทนาย วายมติฯ ปุพฺพการีนํ สตฺตานํ กตญฺญุตํ นิสฺสาย ปุพฺพภาสี ปิยวาที สงฺคาหโก สทิเสน, อธิเกน วา ปจฺจุปกาเร สมฺมาเนตา โหติฯ

อาปทาสุ สหายกิจฺจํ อนุติฏฺฐติ, เตสํ เตสญฺจ สตฺตานํ ปกติํ, สภาวญฺจ ปริชานิตฺวา เยหิ ยถา สํวสิตพฺพํ โหติ, เตหิ ตถา สํวสติฯ เยสุ จ ยถา ปฏิปชฺชิตพฺพํ โหติ, เตสุ ตถา ปฏิปชฺชติฯ ตญฺจ โข อกุสลโต วุฏฺฐาเปตฺวา กุสเล ปติฏฺฐาปนวเสน, น อญฺญถาฯ ปรจิตฺตานุรกฺขณา หิ โพธิสตฺตานํ ยาวเทว กุสลาภิวฑฺฒิยาฯ ตถา หิตชฺฌาสเยนาปิ ปโร น สาหสิตพฺโพ, น ภณฺฑิตพฺโพ, น มงฺกุภาวมาปาเทตพฺโพ, น ปรสฺส กุกฺกุจฺจํ อุปฺปาเทตพฺพํ, น นิคฺคหฏฺฐาเน โจเทตพฺโพ, น นีจตรํ ปฏิปนฺนสฺส อตฺตา อุจฺจตเร ฐเปตพฺโพ, น จ ปเรสุ สพฺเพน สพฺพํ อเสวินา ภวิตพฺพํ, น อติเสวินา, น อกาลเสวินา ภวิตพฺพํฯ

ยุตฺเต ปน สตฺเต เทสกาลานุรูปํ เสวติ, น จ ปเรสํ ปุรโต ปิเยปิ ครหติ, อปฺปิเย วา ปสํสติ, น อธิฏฺฐาย วิสฺสาสี โหติ, น ธมฺมิกํ อุปนิมนฺตนํ ปฏิกฺขิปติ, น ปญฺญตฺติํ อุปคจฺฉติ, นาธิกํ ปฏิคฺคณฺหาติ, สทฺธาสมฺปนฺเน สทฺธานิสํสกถาย สมฺปหํเสติ, สีลสุตจาคปญฺญาสมฺปนฺเน ปญฺญานิสํสกถาย สมฺปหํเสติฯ สเจ ปน โพธิสตฺโต อภิญฺญาพลปฺปตฺโต โหติ, ปมาทาปนฺเน สตฺเต อภิญฺญาพเลน ยถารหํ นิรยาทิเก ทสฺเสนฺโต สํเวเชตฺวา อสฺสทฺธาทิเก สทฺธาทีสุ ปติฏฺฐาเปติ, สาสเน โอตาเรติ, สทฺธาทิคุณสมฺปนฺเน ปริปาเจติฯ เอวมสฺส มหาปุริสสฺส จาริตฺตภูโต อปริมาโณ ปุญฺญาภิสนฺโท กุสลาภิสนฺโท อุปรูปริ อภิวฑฺฒตีติ เวทิตพฺพํฯ

อปิจ ยา สา ‘‘กิํ สีลํ, เกนฏฺเฐน สีล’’นฺติอาทินา ปุจฺฉํ กตฺวา ‘‘ปาณาติปาตาทีหิ วิรมนฺตสฺส, วตฺตปฏิปตฺติํ วา ปูเรนฺตสฺส เจตนาทโย ธมฺมา สีล’’นฺติอาทินา นเยน นานปฺปการโต สีลสฺส วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.6) วุตฺตา, สา สพฺพาปิ อิธ อาหริตฺวา วตฺตพฺพาฯ เกวลญฺหิ ตตฺถ สาวกโพธิสตฺตวเสน สีลกถา อาคตา, อิธ มหาโพธิสตฺตวเสน กรุณูปายโกสลฺลปุพฺพงฺคมํ กตฺวา วตฺตพฺพาติ อยเมว วิเสโสฯ ยโต อิทํ สีลํ มหาปุริโส ยถา น อตฺตโน ทุคฺคติยํ ปริกิเลสวิมุตฺติยา, สุคติยมฺปิ น รชฺชสมฺปตฺติยา, น จกฺกวตฺตี, น เทว, น สกฺก, น มาร, น พฺรหฺมสมฺปตฺติยา ปริณาเมติ, ตถา น อตฺตโน เตวิชฺชตาย, น ฉฬภิญฺญตาย, น จตุปฏิสมฺภิทาธิคมาย, น สาวกโพธิยา, น ปจฺเจกโพธิยา ปริณาเมติ, อถ โข สพฺพญฺญุภาเวน สพฺพสตฺตานํ อนุตฺตรสีลาลงฺการสมฺปาทนตฺถเมว ปริณาเมตีติ อยํ สีลปารมิยา ปฏิปตฺติกฺกโมฯ

ตถา ยสฺมา กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตา อาทีนวทสฺสนปุพฺพงฺคมา กาเมหิ จ ภเวหิ จ นิกฺขมนวเสน ปวตฺตา กุสลจิตฺตุปฺปตฺติ เนกฺขมฺมปารมี, ตสฺมา สกลสํกิเลสนิวาสนฏฺฐานตาย, ปุตฺตทาราทีหิ มหาสมฺพาธตาย, กสิวาณิชฺชาทินานาวิกมฺมนฺตาธิฏฺฐานพฺยากุลตาย จ ฆราวาสสฺส เนกฺขมฺมสุขาทีนํ อโนกาสตํ, กามานญฺจ ‘‘สตฺถธาราลคฺคมธุพินฺทุ วิย จ กทลี วิย จ อวเลยฺหมานปริตฺตสฺสาทวิปุลานตฺถานุพนฺธา’’ติ จ วิชฺชุลโตภาเสน คเหตพฺพํ นจฺจํ วิย ปริตฺตกาลูปลพฺภา, อุมฺมตฺตกาลงฺกาโร วิย วิปรีตสญฺญาย อนุภวิตพฺพา, กรีสาวจฺฉาทนมุขํ วิย ปฏิการภูตา, อุทเก เตมิตงฺคุลิยา นิสารุทกปานํ วิย อติตฺติกรา, ฉาตชฺฌตฺตโภชนํ วิย สาพาธา, พลิสามิสํ วิย พฺยาสนุปนิปาตการณา (พฺยสนสนฺนิปาตการณา – ที. นิ. ฏี. 1.7), อคฺคิสนฺตาโป วิย กาลตฺตเยปิ ทุกฺขุปฺปตฺติเหตุภูตา, มกฺกฏาเลโป วิย พนฺธนนิมิตฺตา, ฆาตกาวจฺฉาทนกิมาลโย วิย อนตฺถจฺฉาทนา, สปตฺตคามวาโส วิย ภยฏฺฐานภูตา, ปจฺจตฺถิกโปสโก วิย กิเลสมาราทีนํ อามิสภูตา, ฉณสมฺปตฺติโย วิย วิปริณามทุกฺขา, โกฏรคฺคิ วิย อนฺโตทาหกา, ปุราณกูปาวลมฺพพีรณมธุปิณฺฑํ วิย อเนกาทีนวา, โลณูทกปานํ วิย ปิปาสาเหตุภูตา, สุราเมรยํ วิย นีจชนเสวิตา , อปฺปสฺสาทตาย อฏฺฐิกงฺกลูปมา’’ติอาทินา จ นเยน อาทีนวํ สลฺลกฺเขตฺวา ตพฺพิปริยาเยน เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ปสฺสนฺเตน เนกฺขมฺมปวิเวกอุปสมสุขาทีสุ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺเตน เนกฺขมฺมปารมิยํ ปฏิปชฺชิตพฺพํฯ

ยสฺมา ปน เนกฺขมฺมํ ปพฺพชฺชามูลกํ, ตสฺมา ปพฺพชฺชา ตาว อนุฏฺฐาตพฺพาฯ ปพฺพชฺชมนุติฏฺฐนฺเตน มหาสตฺเตน อสติ พุทฺธุปฺปาเท กมฺมวาทีนํ กิริยวาทีนํ ตาปสปริพฺพาชกานํ ปพฺพชฺชา อนุฏฺฐาตพฺพาฯ อุปฺปนฺเนสุ ปน สมฺมาสมฺพุทฺเธสุ เตสํ สาสเน เอว ปพฺพชิตพฺพํฯ ปพฺพชิตฺวา จ ยถาวุตฺเต สีเล ปติฏฺฐิเตน ตสฺสา เอว สีลปารมิยา โวทาปนตฺถํ ธุตคุณา สมาทาตพฺพาฯ สมาทินฺนธุตธมฺมา หิ มหาปุริสา สมฺมเทว เต ปริหรนฺตา อปฺปิจฺฉาสนฺตุฏฺฐสลฺเลขปวิเวกอสํสคฺควีริยารมฺภสุภรตาทิคุณสลิลวิกฺขาลิตกิเลสมลตาย อนวชฺชสีลวตคุณปริสุทฺธสมาจารา โปราเณ อริยวํสตฺตเย ปติฏฺฐิตา จตุตฺถํ ภาวนารามตาสงฺขาตํ อริยวํสํ คนฺตุํ จตฺตารีสาย อารมฺมเณสุ ยถารหํ อุปจารปฺปนาเภทํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติฯ เอวญฺหิสฺส สมฺมเทว เนกฺขมฺมปารมี ปาริปูริตา โหติฯ อิมสฺมิํ ปน ฐาเน เตรสหิ ธุตธมฺเมหิ สทฺธิํ ทส กสิณานิ ทสาสุภานิ ทสานุสฺสติโย จตฺตาโร พฺรหฺมวิหารา จตฺตาโร อารุปฺปา เอกา สญฺญา เอกํ ววตฺถานนฺติ จตฺตารีส สมาธิภาวนากมฺมฏฺฐานานิ, ภาวนาวิธานญฺจ วิตฺถารโต วตฺตพฺพานิ, ตํ ปเนตํ สพฺพํ ยสฺมา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.22, 47) สพฺพาการโต วิตฺถาเรตฺวา วุตฺตํ, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ เกวลญฺหิ ตตฺถ สาวกโพธิสตฺตสฺส วเสน วุตฺตํ, อิธ มหาโพธิสตฺตสฺส วเสน กรุณูปายโกสลฺลปุพฺพงฺคมํ กตฺวา วตฺตพฺพนฺติ อยเมว วิเสโสฯ เอวเมตฺถ เนกฺขมฺมปารมิยา ปฏิปตฺติกฺกโม เวทิตพฺโพฯ

ตถา ปญฺญาปารมิํ สมฺปาเทตุกาเมน ยสฺมา ปญฺญา อาโลโก วิย อนฺธกาเรน โมเหน สห น วตฺตติ, ตสฺมา โมหการณานิ ตาว โพธิสตฺเตน ปริวชฺเชตพฺพานิฯ

ตตฺถิมานิ โมหการณานิ-อรติ ตนฺที วิชมฺภิตา อาลสิยํ คณสงฺคณิการามตา นิทฺทาสีลตา อนิจฺฉยสีลตา ญาณสฺมิํ อกุตูหลตา มิจฺฉาธิมาโน อปริปุจฺฉกตา กายสฺส นสมฺมาปริหาโร อสมาหิตจิตฺตตา ทุปฺปญฺญานํ ปุคฺคลานํ เสวนา ปญฺญวนฺตานํ อปยิรุปาสนา อตฺตปริภโว มิจฺฉาวิกปฺโป วิปรีตาภินิเวโส กายทฬฺหีพหุลตา อสํเวคสีลตา ปญฺจ นีวรณานิ, สงฺเขปโต เยวาปนธมฺเม อาเสวโต อนุปฺปนฺนา ปญฺญา นุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนา ปริหายติ , อิติ อิมานิ โมหการณานิ, ตานิ ปริวชฺชนฺเตน พาหุสจฺเจ, ฌานาทีสุ จ โยโค กรณีโยฯ

ตตฺถายํ พาหุสจฺจสฺส วิสยวิภาโค – ปญฺจกฺขนฺธา ทฺวาทสายตนานิ อฏฺฐารส ธาตุโย จตฺตาริ สจฺจานิ พาวีสตินฺทฺริยานิ ทฺวาทสปทิโก ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, ตถา สติปฏฺฐานาทโย กุสลาทิธมฺมปฺปเภทา จ, ยานิ จ โลเก อนวชฺชานิ วิชฺชาฏฺฐานานิ, โย จ สตฺตานํ หิตสุขวิธานนโย พฺยากรณวิเสโสฯ อิติ เอวํ ปการํ สกลเมว สุตวิสยํ อุปายโกสลฺลปุพฺพงฺคมาย ปญฺญาย, สติยา, วีริเยน จ สาธุกํ อุคฺคหณสวนธารณปริจยปริปุจฺฉาหิ โอคาเหตฺวา ตตฺถ จ ปเรสํ ปติฏฺฐาปเนน สุตมยา ปญฺญา นิพฺพตฺเตตพฺพา, ตถา สตฺตานํ อิติกตฺตพฺพตาสุ ฐานุปฺปตฺติกา ปฏิภานภูตา, อายาปายอุปายโกสลฺลภูตา จ ปญฺญา หิเตสิตํ นิสฺสาย ตตฺถ ตตฺถ ยถารหํ ปวตฺเตตพฺพา, ตถา ขนฺธาทีนํ สภาวธมฺมานํ อาการปริตกฺกนมุเขน เจว นิชฺฌานํ ขมาเปนฺเตน จ จินฺตามยา ปญฺญา นิพฺพตฺเตตพฺพาฯ

ขนฺธาทีนํเยว ปน สลกฺขณสามญฺญลกฺขณปริคฺคหณวเสน โลกิยปริญฺญํ นิพฺพตฺเตนฺเตน ปุพฺพภาคภาวนาปญฺญา สมฺปาเทตพฺพาฯ เอวญฺหิ ‘‘นามรูปมตฺตมิทํ, ยถารหํ ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชติ เจว นิรุชฺฌติ จ, น เอตฺถ โกจิ กตฺตา วา กาเรตา วา, หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจํ, อุทยพฺพยปฏิปีฬนฏฺเฐน ทุกฺขํ, อวสวตฺตนฏฺเฐน อนตฺตา’’ติ อชฺฌตฺติกธมฺเม, พาหิรกธมฺเม จ นิพฺพิเสสํ ปริชานนฺโต ตตฺถ อาสงฺคํ ปชหนฺโต, ปเร จ ตตฺถ ตํ ปชหาเปนฺโต เกวลํ กรุณาวเสเนว ยาว น พุทฺธคุณา หตฺถตลํ อาคจฺฉนฺติ, ตาว ยานตฺตเย สตฺเต อวตารณปริปาจเนหิ ปติฏฺฐาเปนฺโต, ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺติโย, อภิญฺญาโย จ โลกิยวสีภาวํ ปาเปนฺโต ปญฺญาย มตฺถกํ ปาปุณาติฯ

ตตฺถ ยาจิมา อิทฺธิวิธญาณํ ทิพฺพโสตธาตุญาณํ เจโตปริยญาณํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ ทิพฺพจกฺขุญาณํ ยถากมฺมูปคญาณํ อนาคตํสญาณนฺติ สปริภณฺฑา ปญฺจโลกิยาภิญฺญาสงฺขาตา ภาวนาปญฺญา, ยา จ ขนฺธายตนธาตุอินฺทฺริยสจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิเภเทสุ จตุภูมเกสุ ธมฺเมสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาวเสน ญาณปริจยํ กตฺวา สีลวิสุทฺธิ จิตฺตวิสุทฺธีติ มูลภูตาสุ อิมาสุ ทฺวีสุ วิสุทฺธีสุ ปติฏฺฐาย ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิ ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิ ญาณทสฺสนวิสุทฺธีติ สรีรภูตา อิมา ปญฺจ วิสุทฺธิโย สมฺปาเทนฺเตน ภาเวตพฺพา โลกิยโลกุตฺตรเภทา ภาวนาปญฺญา, ตาสํ สมฺปาทนวิธานํ ยสฺมา ‘‘ตตฺถ ‘เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหตี’ติอาทิกํ อิทฺธิวิกุพฺพนํ กาตุกาเมน อาทิกมฺมิเกน โยคินา’’ติอาทินา, (วิสุทฺธิ. 2.365) ‘‘ขนฺธาติ ปญฺฉ ขนฺธา รูปกฺขนฺโธ เวทนากฺขนฺโธ สญฺญากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิญฺญาณกฺขนฺโธ’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. 2.431) จ วิสยวิสยิวิภาเคน (วิสยวิภาเคน – จริยา. อฏฺฐ. ปกิณฺณกกถา) สทฺธิํ วิสุทฺธิมคฺเค สพฺพาการโต วิตฺถาเรตฺวา วุตฺตํ, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ เกวลญฺหิ ตตฺถ สาวกโพธิสตฺตสฺส วเสน ปญฺญา อาคตา, อิธ มหาโพธิสตฺตสฺส วเสน กรุณูปายโกสลฺลปุพฺพงฺคมํ กตฺวา วตฺตพฺพาฯ ญาณทสฺสนวิสุทฺธิํ อปาเปตฺวา ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิยํเยว วิปสฺสนา ฐเปตพฺพาติ อยเมว วิเสโสติฯ เอวเมตฺถ ปญฺญาปารมิยา ปฏิปตฺติกฺกโม เวทิตพฺโพฯ

ตถา ยสฺมา สมฺมาสมฺโพธิยา กตาภินีหาเรน มหาสตฺเตน ปารมีปริปูรณตฺถํ สพฺพกาลํ ยุตฺตปฺปยุตฺเตน ภวิตพฺพํ อาพทฺธปริกรเณน, ตสฺมา กาเลน กาลํ ‘‘โก นุ โข อชฺช มยา ปุญฺญสมฺภาโร, ญาณสมฺภาโร วา อุปจิโต, กิํ วา มยา ปรหิตํ กต’’นฺติ ทิวเส ทิวเส ปจฺจเวกฺขนฺเตน สตฺตหิตตฺถํ อุสฺสาโห กรณีโย, สพฺเพสมฺปิ สตฺตานํ อุปการาย อตฺตโน ปริคฺคหภูตํ วตฺถุํ, กายํ, ชีวิตญฺจ นิรเปกฺขนจิตฺเตน โอสฺสชฺชิตพฺพํ, ยํ กิญฺจิ กมฺมํ กโรติ กาเยน, วาจาย วา, ตํ สพฺพํ สมฺโพธิยํ นินฺนจิตฺเตเนว กาตพฺพํ, โพธิยา ปริณาเมตพฺพํ, อุฬาเรหิ, อิตฺตเรหิ จ กาเมหิ วินิวตฺตจิตฺเตเนว ภวิตพฺพํ, สพฺพาสุ จ อิติกตฺตพฺพตาสุ อุปายโกสลฺลํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา ปฏิปชฺชิตพฺพํฯ

ตสฺมิํ ตสฺมิญฺจ สตฺตหิเต อารทฺธวีริเยน ภวิตพฺพํ อิฏฺฐานิฏฺฐาทิสพฺพสเหน อวิสํวาทินาฯ สพฺเพปิ สตฺตา อโนธิโส เมตฺตาย, กรุณาย จ ผริตพฺพาฯ ยา กาจิ สตฺตานํ ทุกฺขุปฺปตฺติ, สพฺพา สา อตฺตนิ ปาฏิกงฺขิตพฺพาฯ

สพฺเพสญฺจ สตฺตานํ ปุญฺญํ อพฺภนุโมทิตพฺพํ, พุทฺธานํ มหนฺตตา มหานุภาวตา อภิณฺหํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพา, ยญฺจ กิญฺจิ กมฺมํ กโรติ กาเยน, วาจาย วา, ตํ สพฺพํ โพธิจิตฺตปุพฺพงฺคมํ กาตพฺพํฯ อิมินา หิ อุปาเยน ทานาทีสุ ยุตฺตปฺปยุตฺตสฺส ถามวโต ทฬฺหปรกฺกมสฺส มหาสตฺตสฺส โพธิสตฺตสฺส อปริเมยฺโย ปุญฺญสมฺภาโร, ญาณสมฺภาโร จ ทิวเส ทิวเส อุปจียติฯ

อปิจ สตฺตานํ ปริโภคตฺถํ, ปริปาลนตฺถญฺจ อตฺตโน สรีรํ, ชีวิตญฺจ ปริจฺจชิตฺวา ขุปฺปิปาสสีตุณฺหวาตาตปาทิทุกฺขปติกาโร ปริเยสิตพฺโพ จ อุปฺปาเทตพฺโพ จ, ยญฺจ ยถาวุตฺตทุกฺขปติการชํ สุขํ อตฺตนา ปฏิลภติ, ตถา รมณีเยสุ อารามุยฺยานปาสาทตฬากาทีสุ , อรญฺญายตเนสุ จ กายจิตฺตสนฺตาปาภาเวน อภินิพฺพุตตฺตา อตฺตนา สุขํ ปฏิลภติ, ยญฺจ สุณาติ ‘‘พุทฺธานุพุทฺธปจฺเจกพุทฺธา, มหาโพธิสตฺตา จ เนกฺขมฺมปฏิปตฺติยํ ฐิตา’’ติ จ ‘‘ทิฏฺฐธมฺมิกสุขวิหารภูตํ อีทิสํ นาม ฌานสมาปตฺติสุขมนุภวนฺตี’’ติ จ, ตํ สพฺพํ สตฺเตสุ อโนธิโส อุปสํหรติฯ อยํ ตาว นโย อสมาหิตภูมิยํ ปติฏฺฐิตสฺสฯ

สมาหิตภูมิยํ ปน ปติฏฺฐิโต อตฺตนา ยถานุภูตํ วิเสสาธิคมนิพฺพตฺตํ ปีติํ, ปสฺสทฺธิํ, สุขํ, สมาธิํ, ยถาภูตญาณญฺจ สตฺเตสุ อธิมุจฺจนฺโต อุปสํหรติ ปริณาเมติ, ตถา มหติ สํสารทุกฺเข, ตสฺส จ นิมิตฺตภูเต กิเลสาภิสงฺขารทุกฺเข นิมุคฺคํ สตฺตนิกายํ ทิสฺวา ตตฺราปิ ขาทนเฉทนเภทนเสทนปิสนหิํสนอคฺคิสนฺตาปาทิชนิตา ทุกฺขา ติพฺพา ขรา กฏุกา เวทนา นิรนฺตรํ จิรกาลํ เวทยนฺเต นรเก, อญฺญมญฺญํ กุชฺฌนสนฺตาสนวิโสธนหิํสนปราธีนตาทีหิ มหาทุกฺขํ อนุภวนฺเต ติรจฺฉานคเต, โชติมาลากุลสรีเร ขุปฺปิปาสวาตาตปาทีหิ ฑยฺหมาเน, วิสุสฺสมาเน จ วนฺตเขฬาทิอาหาเร, อุทฺธพาหุ วิรวนฺเต นิชฺฌามตณฺหิกาทิเก มหาทุกฺขํ เวทยมาเน เปเต จ ปริเยฏฺฐิมูลกํ มหนฺตํ อนยพฺยสนํ ปาปุณนฺเต หตฺถจฺเฉทาทิกรณโยเคน ทุพฺพณฺณทุทฺทสิกทลิทฺทาทิภาเวน ขุปฺปิปาสาทิอาพาธโยเคน พลวนฺเตหิ อภิภวนียโต, ปเรสํ วหนโต, ปราธีนโต จ นรเก, เปเต, ติรจฺฉานคเต จ อติสยนฺเต อปายทุกฺขนิพฺพิเสสํ ทุกฺขมนุภวนฺเต มนุสฺเส จ ตถา วิสยปริโภควิกฺขิตฺตจิตฺตตาย ราคาทิปริฬาเหน ฑยฺหมาเน วาตเวคสมุฏฺฐิตชาลาสมิทฺธสุกฺขกฏฺฐสนฺนิปาเต อคฺคิกฺขนฺเธ วิย อนุปสนฺตปริฬาหวุตฺติเก อนุปสนฺตนิหตปราธีเน (อนิหตปราธีเน ที. นิ. ฏี. 1.7) กามาวจรเทเว จ มหตา วายาเมน วิทูรมากาสํ วิคาหิตสกุนฺตา วิย, พลวตา ทูเร ปาณินา ขิตฺตสรา วิย จ ‘‘สติปิ จิรปฺปวตฺติยํ อนจฺจนฺติกตาย ปาตปริโยสานา อนติกฺกนฺตชาติชรามรณา เอวา’’ติ รูปาวจรารูปาวจรเทเว จ ปสฺสนฺเตน มหนฺตํ สํเวคํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวา เมตฺตาย, กรุณาย จ อโนธิโส สตฺตา ผริตพฺพาฯ เอวํ กาเยน, วาจาย, มนสา จ โพธิสมฺภาเร นิรนฺตรํ อุปจินนฺเตน ยถา ปารมิโย ปริปูเรนฺติ, เอวํ สกฺกจฺจการินา สาตจฺจการินา อโนลีนวุตฺตินา อุสฺสาโห ปวตฺเตตพฺโพ, วีริยปารมี ปริปูเรตพฺพาฯ

อปิจ ‘‘อจินฺเตยฺยาปริเมยฺยวิปุโลฬารวิมลนิรุปมนิรุปกฺกิเลสคุณคณนิจยนิทานภูตสฺส พุทฺธภาวสฺส อุสฺสกฺกิตฺวา สมฺปหํสนโยคฺคํ วีริยํ นาม อจินฺเตยฺยานุภาวเมว, ยํ น ปจุรชนา โสตุมฺปิ สกฺกุณนฺติ, ปเคว ปฏิปชฺชิตุํฯ ตถา หิ ติวิธา อภินีหารจิตฺตุปฺปตฺติ, จตสฺโส พุทฺธภูมิโย, (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.34) จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ , (ที. นิ. 3.210; อ. นิ. 4.32) กรุเณกรสตา, พุทฺธธมฺเมสุ สจฺฉิกรเณน วิเสสปฺปจฺจโย, นิชฺฌานกฺขนฺติ, สพฺพธมฺเมสุ นิรุปเลโป, สพฺพสตฺเตสุ ปิยปุตฺตสญฺญา, สํสารทุกฺเขหิ อปริเขโท, สพฺพเทยฺยธมฺมปริจฺจาโค, เตน จ นิรติมานตา, อธิสีลาทิอธิฏฺฐานํ, ตตฺถ จ อจญฺจลตา, กุสลกิริยาสุ ปีติปาโมชฺชตา, วิเวกนินฺนจิตฺตตา, ฌานานุโยโค, อนวชฺชธมฺเมสุ อติตฺติยตา, ยถาสุตสฺส ธมฺมสฺส ปเรสํ หิตชฺฌาสเยน เทสนาย อารมฺภทฬฺหตา, ธีรวีรภาโว, ปราปวาทปราปกาเรสุ วิการาภาโว, สจฺจาธิฏฺฐานํ, สมาปตฺตีสุ วสีภาโว, อภิญฺญาสุ พลปฺปตฺติ, ลกฺขณตฺตยาวโพโธ, สติปฏฺฐานาทีสุ อภิโยเคน โลกุตฺตรมคฺคสมฺภารสมฺภรณํ, นวโลกุตฺตราวกฺกนฺตี’’ติ เอวมาทิกา สพฺพาปิ โพธิสมฺภารปฏิปตฺติ วีริยานุภาเวเนว สมิชฺฌตีติ อภินีหารโต ยาว มหาโพธิ อโนสฺสชฺชนฺเตน สกฺกจฺจํ นิรนฺตรํ วีริยํ ยถา อุปรูปริ วิเสสาวหํ โหติ, เอวํ สมฺปาเทตพฺพํฯ สมฺปชฺชมาเน จ ยถาวุตฺเต วีริเย, ขนฺติสจฺจาธิฏฺฐานาทโย จ ทานสีลาทโย จ สพฺเพปิ โพธิสมฺภารา ตทธีนวุตฺติตาย สมฺปนฺนา เอว โหนฺตีติขนฺติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน ปฏิปตฺติ เวทิตพฺพาฯ

อิติ สตฺตานํ สุขูปกรณปริจฺจาเคน พหุธานุคฺคหกรณํ ทาเนน ปฏิปตฺติ, สีเลน เตสํ ชีวิตสาปเตยฺยทารรกฺขาเภทปิยหิตวจนาวิหิํสาทิกรณานิ, เนกฺขมฺเมน เตสํ อามิสปฏิคฺคหณธมฺมทานาทินา อเนกวิธา หิตจริยา, ปญฺญาย เตสํ หิตกรณูปายโกสลฺลํ, วีริเยน ตตฺถ อุสฺสาหารมฺภอสํหีรกรณานิ, ขนฺติยา ตทปราธสหนํ, สจฺเจน เนสํ อวญฺจนตทุปการกิริยาสมาทานาวิสํวาทนาทิ, อธิฏฺฐาเนน ตทุปกรเณ อนตฺถสมฺปาเตปิ อจลนํ, เมตฺตาย เนสํ หิตสุขานุจินฺตนํ, อุเปกฺขาย เนสํ อุปการาปกาเรสุ วิการานาปตฺตีติ เอวํ อปริมาเณ สตฺเต อารพฺภ อนุกมฺปิตสพฺพสตฺตสฺส โพธิสตฺตสฺส ปุถุชฺชเนหิ อสาธารโณ อปริมาโณ ปุญฺญญาณสมฺภารุปจโย เอตฺถ ปฏิปตฺตีติ เวทิตพฺพํฯ โย เจตาสํ ปจฺจโย วุตฺโต, ตตฺถ จ สกฺกจฺจํ สมฺปาทนํฯ

โก วิภาโคติ –

สามญฺญเภทโต เอตา, ทสวิธา วิภาคโต;

ติธา หุตฺวาน ปจฺเจกํ, สมติํสวิธา สมํฯ

ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส ปรมตฺถปารมิโยติ หิ สมติํส ปารมิโยฯ ตตฺถ ‘‘กตาภินีหารสฺส โพธิสตฺตสฺส ปรหิตกรณาภินินฺนาสยปโยคสฺส กณฺหธมฺมโวกิณฺณา สุกฺกา ธมฺมา ปารมิโย, เตหิ อโวกิณฺณา สุกฺกา ธมฺมา อุปปารมิโย, อกณฺหา อสุกฺกา ธมฺมา ปรมตฺถปารมิโย’’ติ เกจิฯ ‘‘สมุทาคมนกาเลสุ ปูริยมานา ปารมิโย, โพธิสตฺตภูมิยํ ปุณฺณา อุปปารมิโย, พุทฺธภูมิยํ สพฺพาการปริปุณฺณา ปรมตฺถปารมิโยฯ โพธิสตฺตภูมิยํ วา ปรหิตกรณโต ปารมิโย, อตฺตหิตกรณโต อุปปารมิโย, พุทฺธภูมิยํ พลเวสารชฺชสมธิคเมน อุภยหิตปริปูรณโต ปรมตฺถปารมิโยติ เอวํ อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ ปณิธานารมฺภปรินิฏฺฐาเนสุ เตสํ วิภาโค’’ติ อปเรฯ ‘‘โทสุปสมกรุณาปกติกานํ ภวสุขวิมุตฺติสุขปรมสุขปฺปตฺตานํ ปุญฺญูปจยเภทโต ตพฺพิภาโค’’ติ อญฺเญฯ

‘‘ลชฺชาสติมานาปสฺสยานํ โลกุตฺตรธมฺมาธิปตีนํ สีลสมาธิปญฺญาครุกานํ ตาริตตริตตารยิตูนํ อนุพุทฺธปจฺเจกพุทฺธสมฺมาสมฺพุทฺธานํ ปารมีอุปปารมีปรมตฺถปารมีหิ โพธิตฺตยปฺปตฺติโต ยถาวุตฺตวิภาโค’’ติ เกจิฯ

‘‘จิตฺตปณิธิโต ยาว วจีปณิธิ, ตาว ปวตฺตา สมฺภารา ปารมิโย , วจีปณิธิโต ยาว กายปณิธิ, ตาว ปวตฺตา อุปปารมิโย, กายปณิธิโต ปภุติ ปรมตฺถปารมิโย’’ติ อปเรฯ อญฺเญ ปน ‘‘ปรปุญฺญานุโมทนวเสน ปวตฺตา สมฺภารา ปารมิโย, ปเรสํ การาปนวเสน ปวตฺตา อุปปารมิโย, สยํ กรณวเสน ปวตฺตา ปรมตฺถปารมิโย’’ติ วทนฺติฯ ตถา ‘‘ภวสุขาวโห ปุญฺญญาณสมฺภาโร ปารมี, อตฺตโน นิพฺพานสุขาวโห อุปปารมี, ปเรสํ ตทุภยสุขาวโห ปรมตฺถปารมี’’ติ เอเกฯ

ปุตฺตทารธนาทิอุปกรณปริจฺจาโค ปน ทานปารมี, อตฺตโน องฺคปริจฺจาโค ทานอุปปารมี, อตฺตโน ชีวิตปริจฺจาโค ทานปรมตฺถปารมีฯ ตถา ปุตฺตทาราทิกสฺส ติวิธสฺสาปิ เหตุ อวีติกฺกมนวเสน ติสฺโส สีลปารมิโย, เตสุ เอว ติวิเธสุ วตฺถูสุ อาลยํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา นิกฺขมนวเสน ติสฺโส เนกฺขมฺมปารมิโย, อุปกรณองฺคชีวิตตณฺหํ สมูหนิตฺวา สตฺตานํ หิตาหิตวินิจฺฉยกรณวเสน ติสฺโส ปญฺญาปารมิโย, ยถาวุตฺตเภทานํ ปริจฺจาคาทีนํ วายมนวเสน ติสฺโส วีริยปารมิโย, อุปกรณองฺคชีวิตนฺตรายกรานํ ขมนวเสน ติสฺโส ขนฺติปารมิโย, อุปกรณองฺคชีวิตเหตุ สจฺจาปริจฺจาควเสน ติสฺโส สจฺจปารมิโย, ทานาทิปารมิโย อกุปฺปาธิฏฺฐานวเสเนว สมิชฺฌนฺตีติ อุปกรณาทิวินาเสปิ อจลาธิฏฺฐานวเสน ติสฺโส อธิฏฺฐานปารมิโย, อุปกรณาทิวิฆาตเกสุปิ สตฺเตสุ เมตฺตาย อวิชหนวเสน ติสฺโส เมตฺตาปารมิโย, ยถาวุตฺตวตฺถุตฺตยสฺส อุปการาปกาเรสุ สตฺตสงฺขาเรสุ มชฺฌตฺตตาปฏิลาภวเสน ติสฺโส อุเปกฺขาปารมิโยติ เอวมาทินา เอตาสํ วิภาโค เวทิตพฺโพฯ

โก สงฺคโหติ เอตฺถ ปน –

ยถา วิภาคโต ติํส-วิธา สงฺคหโต ทส;

ฉปฺปการาว เอตาสุ, ยุคฬาทีหิ สาธเยฯ

ยถา หิ เอสา วิภาคโต ติํสวิธาปิ ทานปารมิอาทิภาวโต ทสวิธา, เอวํ ทานสีลขนฺติวีริยฌานปญฺญาสภาเวน ฉพฺพิธาฯ เอตาสุ หิ เนกฺขมฺมปารมี สีลปารมิยา สงฺคหิตา ตสฺสา ปพฺพชฺชาภาเวฯ นีวรณวิเวกภาเว ปน ฌานปารมิยา, กุสลธมฺมภาเว ฉหิปิ สงฺคหิตา, สจฺจปารมี สีลปารมิยา เอกเทสา เอว วจีสจฺจวิรติสจฺจปกฺเขฯ

ญาณสจฺจปกฺเข ปน ปญฺญาปารมิยา สงฺคหิตา, เมตฺตาปารมี ฌานปารมิยา เอว, อุเปกฺขาปารมี ฌานปญฺญาปารมีหิ, อธิฏฺฐานปารมี สพฺพาหิปิ สงฺคหิตาติฯ

เอเตสญฺจ ทานาทีนํ ฉนฺนํ คุณานํ อญฺญมญฺญสมฺพนฺธานํ ปญฺจทส ยุคฬาทีนิ ปญฺจทส ยุคฬาทิสาธกานิ โหนฺติฯ เสยฺยถิทํ? ทานสีลยุคเฬน ปรหิตาหิตานํ กรณากรณยุคฬสิทฺธิ, ทานขนฺติยุคเฬน อโลภาโทสยุคฬสิทฺธิ, ทานวีริยยุคเฬน จาคสุตยุคฬสิทฺธิ, ทานฌานยุคเฬน กามโทสปฺปหานยุคฬสิทฺธิ, ทานปญฺญายุคเฬน อริยยานธุรยุคฬสิทฺธิ, สีลขนฺติทฺวเยน ปโยคาสยสุทฺธทฺวยสิทฺธิ, สีลวีริยทฺวเยน ภาวนาทฺวยสิทฺธิ, สีลฌานทฺวเยน ทุสฺสีลฺยปริยุฏฺฐานปฺปหานทฺวยสิทฺธิ, สีลปญฺญาทฺวเยน ทานทฺวยสิทฺธิ, ขนฺติวีริยทฺวเยน ขมาเตชทฺวยสิทฺธิ, ขนฺติฌานทุเกน วิโรธานุโรธปฺปหานทุกสิทฺธิ, ขนฺติปญฺญาทุเกน สุญฺญตาขนฺติปฏิเวธทุกสิทฺธิ, วีริยฌานทุเกน ปคฺคหาวิกฺเขปทุกสิทฺธิ, วีริยปญฺญาทุเกน สรณทุกสิทฺธิ, ฌานปญฺญาทุเกน ยานทุกสิทฺธิฯ ทานสีลขนฺติติเกน โลภโทสโมหปฺปหานติกสิทฺธิ, ทานสีลวีริยติเกน โภคชีวิตกายสาราทานติกสิทฺธิ, ทานสีลฌานติเกน ปุญฺญกิริยวตฺถุติกสิทฺธิ, ทานสีลปญฺญาติเกน อามิสาภยธมฺมทานติกสิทฺธีติ เอวํ อิตเรหิปิ ติเกหิ, จตุกฺกาทีหิ จ ยถาสมฺภวํ ติกานิ, จตุกฺกาทีนิ จ โยเชตพฺพานิฯ

เอวํ ฉพฺพิธานมฺปิ ปน อิมาสํ ปารมีนํ จตูหิ อธิฏฺฐาเนหิ สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ สพฺพปารมีนํ สมูหสงฺคหโต หิ จตฺตาริ อธิฏฺฐานานิฯ เสยฺยถิทํ? สจฺจาธิฏฺฐานํ, จาคาธิฏฺฐานํ, อุปสมาธิฏฺฐานํ, ปญฺญาธิฏฺฐานนฺติฯ ตตฺถ อธิติฏฺฐติ เอเตน, เอตฺถ วา อธิติฏฺฐติ, อธิฏฺฐานมตฺตเมว วา ตนฺติ อธิฏฺฐานํ, สจฺจญฺจ ตํ อธิฏฺฐานญฺจ, สจฺจสฺส วา อธิฏฺฐานํ, สจฺจํ วา อธิฏฺฐานเมตสฺสาติ สจฺจาธิฏฺฐานํฯ เอวํ เสเสสุปิฯ ตตฺถ อวิเสสโต ตาว กตาภินีหารสฺส อนุกมฺปิตสพฺพสตฺตสฺส มหาสตฺตสฺส ปฏิญฺญานุรูปํ สพฺพปารมีปริคฺคหโต สจฺจาธิฏฺฐานํ, เตสํ ปฏิปกฺขปริจฺจาคโต จาคาธิฏฺฐานํ, สพฺพปารมิตาคุเณหิ อุปสมนโต อุปสมาธิฏฺฐานํฯ เตหิ เอว ปรหิเตสุ อุปายโกสลฺลโต ปญฺญาธิฏฺฐานํฯ

วิเสสโต ปน ‘‘ยาจกานํ ชนานํ อวิสํวาเทตฺวา ทสฺสามี’’ติ ปฏิชานนโต, ปฏิญฺญํ อวิสํวาเทตฺวา ทานโต, ทานํ อวิสํวาเทตฺวา อนุโมทนโต , มจฺฉริยาทิปฏิปกฺขปริจฺจาคโต, เทยฺยปฏิคฺคาหกทานเทยฺยธมฺมกฺขเยสุ โลภโทสโมหภยวูปสมนโต, ยถารหํ ยถากาลํ ยถาวิธานญฺจ ทานโต, ปญฺญุตฺตรโต จ กุสลธมฺมานํ จตุรธิฏฺฐานปทฏฺฐานํ ทานํฯ ตถา สํวรสมาทานสฺส อวีติกฺกมนโต, ทุสฺสีลฺยปริจฺจาคโต, ทุจฺจริตวูปสมนโต, ปญฺญุตฺตรโต จ จตุรธิฏฺฐานปทฏฺฐานํ สีลํฯ ยถาปฏิญฺญํ ขมนโต, กตาปราธวิกปฺปปริจฺจาคโต, โกธปริยุฏฺฐานวูปสมนโต, ปญฺญุตฺตรโต จ จตุรธิฏฺฐานปทฏฺฐานาขนฺติฯ ปฏิญฺญานุรูปํ ปรหิตกรณโต, วิสยปริจฺจาคโต, อกุสลวูปสมนโต, ปญฺญุตฺตรโต จ จตุรธิฏฺฐานปทฏฺฐานํ วีริยํฯ ปฏิญฺญานุรูปํ โลกหิตานุจินฺตนโต, นีวรณปริจฺจาคโต, จิตฺตวูปสมนโต, ปญฺญุตฺตรโต จ จตุรธิฏฺฐานปทฏฺฐานํ ฌานํฯ ยถาปฏิญฺญํ ปรหิตูปายโกสลฺลโต, อนุปายกิริยปริจฺจาคโต, โมหชปริฬาหวูปสมนโต, สพฺพญฺญุตาปฏิลาภโต จ จตุรธิฏฺฐานปทฏฺฐานา ปญฺญาฯ

ตตฺถ เญยฺยปฏิญฺญานุวิธาเนหิ สจฺจาธิฏฺฐานํ, วตฺถุกามกิเลสกามปริจฺจาเคหิ จาคาธิฏฺฐานํ, โทสทุกฺขวูปสเมหิ อุปสมาธิฏฺฐานํ, อนุโพธปฏิเวเธหิ ปญฺญาธิฏฺฐานํฯ ติวิธสจฺจปริคฺคหิตํ โทสตฺตยวิโรธิ สจฺจาธิฏฺฐานํ, ติวิธจาคปริคฺคหิตํ โทสตฺตยวิโรธิ จาคาธิฏฺฐานํ, ติวิธวูปสมปริคฺคหิตํ โทสตฺตยวิโรธิ อุปสมาธิฏฺฐานํ, ติวิธญาณปริคฺคหิตํ โทสตฺตยวิโรธิ ปญฺญาธิฏฺฐานํฯ สจฺจาธิฏฺฐานปริคฺคหิตานิ จาคูปสมปญฺญาธิฏฺฐานานิ อวิสํวาทนโต, ปฏิญฺญานุวิธานโต จฯ จาคาธิฏฺฐานปริคฺคหิตานิ สจฺจูปสมปญฺญาธิฏฺฐานานิ ปฏิปกฺขปริจฺจาคโต, สพฺพปริจฺจาคผลตฺตา จฯ อุปสมาธิฏฺฐานปริคฺคหิตานิ สจฺจจาคปญฺญาธิฏฺฐานานิ กิเลสปริฬาหูปสมนโต, กมฺมปริฬาหูปสมนโต จฯ ปญฺญาธิฏฺฐานปริคฺคหิตานิ สจฺจจาคูปสมาธิฏฺฐานานิ ญาณปุพฺพงฺคมโต, ญาณานุปริวตฺตนโต จาติ เอวํ สพฺพาปิ ปารมิโย สจฺจปฺปภาวิตา จาคปริพฺยญฺชิตา อุปสโมปพฺรูหิตา ปญฺญาปริสุทฺธาฯ สจฺจญฺหิ เอตาสํ ชนกเหตุ, จาโค ปฏิคฺคาหกเหตุ, อุปสโม ปริพุทฺธิเหตุ ปญฺญา ปาริสุทฺธิเหตุฯ ตถา อาทิมฺหิ สจฺจาธิฏฺฐานํ สจฺจปฏิญฺญตฺตา, มชฺเฌ จาคาธิฏฺฐานํ กตปณิธานสฺส ปรหิตาย อตฺตปริจฺจาคโต, อนฺเต อุปสมาธิฏฺฐานํ สพฺพูปสมปริโยสานตฺตาฯ อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ ปญฺญาธิฏฺฐานํ ตสฺมิํ สติ สมฺภวโต, อสติ อสมฺภวโต, ยถาปฏิญฺญญฺจ สมฺภวโตฯ

ตตฺถ มหาปุริสา สตตํ อตฺตหิตปรหิตกเรหิ ครุปิยภาวกเรหิ สจฺจจาคาธิฏฺฐาเนหิ คิหิภูตา อามิสทาเนน ปเร อนุคฺคณฺหนฺติฯ ตถา อตฺตหิตปรหิตกเรหิ, ครุปิยภาวกเรหิ, อุปสมปญฺญาธิฏฺฐาเนหิ จ ปพฺพชิตภูตา ธมฺมทาเนน ปเร อนุคฺคณฺหนฺติฯ

ตตฺถ อนฺติมภเว โพธิสตฺตสฺส จตุรธิฏฺฐานปริปูรณํฯ ปริปุณฺณจตุรธิฏฺฐานสฺส หิ จริมกภวูปปตฺตีติ เอเกฯ ตตฺราปิ หิ คพฺภาวกฺกนฺติอภินิกฺขมเนสุ ปญฺญาธิฏฺฐานสมุทาคเมน สโต สมฺปชาโน สจฺจาธิฏฺฐานปาริปูริยา สมฺปติชาโต อุตฺตราภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน คนฺตฺวา สพฺพา ทิสา โอโลเกตฺวา สจฺจานุปริวตฺตินา วจสา ‘‘อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส, เชฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส, เสฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺสา’’ติ (ที. นิ. 2.31; ม. นิ. 3.207) ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิ, อุปสมาธิฏฺฐานสมุทาคเมน ชิณฺณาตุรมตปพฺพชิตทสฺสาวิโน จตุธมฺมปฺปเทสโกวิทสฺส โยพฺพนาโรคฺยชีวิตสมฺปตฺติมทานํ อุปสโม, จาคาธิฏฺฐานสมุทาคเมน มหโต ญาติปริวฏฺฏสฺส, หตฺถคตสฺส จ จกฺกวตฺติรชฺชสฺส อนเปกฺขปริจฺจาโคติฯ

ทุติเย ฐาเน อภิสมฺโพธิยํ จตุรธิฏฺฐานปริปูรณนฺติ เกจิฯ ตตฺถ หิ ยถาปฏิญฺญํ สจฺจาธิฏฺฐานสมุทาคเมน จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อภิสมโยฯ ตโต หิ สจฺจาธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณํฯ จาคาธิฏฺฐานสมุทาคเมน สพฺพกิเลสุปกฺกิเลสปริจฺจาโคฯ ตโต หิ จาคาธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณํฯ อุปสมาธิฏฺฐานสมุทาคเมน ปรมูปสมสมฺปตฺติฯ ตโต หิ อุปสมาธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณํฯ ปญฺญาธิฏฺฐานสมุทาคเมน อนาวรณญาณปฏิลาโภฯ ตโต หิ ปญฺญาธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณนฺติ, ตํ อสิทฺธํ อภิสมฺโพธิยาปิ ปรมตฺถภาวโตฯ

ตติเย ฐาเน ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน จตุรธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณนฺติ อญฺเญฯ ตตฺถ หิ สจฺจาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส ทฺวาทสหิ อากาเรหิ อริยสจฺจเทสนาย สจฺจาธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณํ, จาคาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส สทฺธมฺมมหายาคกรเณน จาคาธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณํ, อุปสมาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส สยํ อุปสนฺตสฺส ปเรสํ อุปสมเนน อุปสมาธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณํ, ปญฺญาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส วิเนยฺยานํ อาสยาทิปริชานเนน ปญฺญาธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณนฺติ, ตทปิ อสิทฺธํ อปริโยสิตตฺตา พุทฺธกิจฺจสฺสฯ

จตุตฺเถ ฐาเน ปรินิพฺพาเน จตุรธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณนฺติ อปเรฯ ตตฺร หิ ปรินิพฺพุตตฺตา ปรมตฺถสจฺจสมฺปตฺติยา สจฺจาธิฏฺฐานปริปูรณํ, สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺเคน จาคาธิฏฺฐานปริปูรณํ, สพฺพสงฺขารูปสเมน อุปสมาธิฏฺฐานปริปูรณํ, ปญฺญาปโยชนปรินิพฺพาเนน ปญฺญาธิฏฺฐานปริปูรณนฺติฯ

ตตฺร มหาปุริสสฺส วิเสเสน เมตฺตาเขตฺเต อภิชาติยํ สจฺจาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส สจฺจาธิฏฺฐานปริปูรณมภิพฺยตฺตํ, วิเสเสน กรุณาเขตฺเต อภิสมฺโพธิยํ ปญฺญาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส ปญฺญาธิฏฺฐานปริปูรณมภิพฺยตฺตํ, วิเสเสน มุทิตาเขตฺเต ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน จาคาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส จาคาธิฏฺฐานปริปูรณมภิพฺยตฺตํ, วิเสเสน อุเปกฺขาเขตฺเต ปรินิพฺพาเน อุปสมาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส อุปสมาธิฏฺฐานปริปูรณมภิพฺยตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ตตฺราปิ สจฺจาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส สํวาเสน สีลํ เวทิตพฺพํ, จาคาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส สํโวหาเรน โสเจยฺยํ เวทิตพฺพํ, อุปสมาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส อาปทาสุ ถาโม เวทิตพฺโพ, ปญฺญาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส สากจฺฉาย ปญฺญา เวทิตพฺพาฯ เอวํ สีลาชีวจิตฺตทิฏฺฐิวิสุทฺธิโย เวทิตพฺพาฯ ตถา สจฺจาธิฏฺฐานสมุทาคเมน โทสาคติํ น คจฺฉติ อวิสํวาทนโต, จาคาธิฏฺฐานสมุทาคเมน ฉนฺทาคติํ น คจฺฉติ อนภิสงฺคโต, อุปสมาธิฏฺฐานสมุทาคเมน ภยาคติํ น คจฺฉติ อนุปโรธโต, ปญฺญาธิฏฺฐานสมุทาคเมน โมหาคติํ น คจฺฉติ ยถาภูตาวโพธโตฯ

ตถา ปฐเมน อทุฏฺโฐ อธิวาเสติ, ทุติเยน อลุทฺโธ ปฏิเสวติ, ตติเยน อภีโต ปริวชฺเชติ, จตุตฺเถน อสํมูฬฺโห วิโนเทติฯ ปฐเมน เนกฺขมฺมสุขุปฺปตฺติ, อิตเรหิ ปวิเวกอุปสมสมฺโพธิสุขุปฺปตฺติโย โหนฺติฯ ตถา วิเวกชปีติสุขสมาธิชปีติสุขอปีติชกายสุข สติปาริสุทฺธิชอุเปกฺขาสุขุปฺปตฺติโย เอเตหิ จตูหิ ยถากฺกมํ โหนฺตีติฯ เอวมเนกคุณานุพนฺเธหิ จตูหิ อธิฏฺฐาเนหิ สพฺพปารมิสมูหสงฺคโห เวทิตพฺโพฯ ยถา จ จตูหิ อธิฏฺฐาเนหิ สพฺพปารมิสงฺคโห, เอวํ กรุณาปญฺญาหิปีติ ทฏฺฐพฺพํฯ สพฺโพปิ หิ โพธิสมฺภาโร กรุณาปญฺญาหิ สงฺคหิโตฯ กรุณาปญฺญาปริคฺคหิตา หิ ทานาทิคุณา มหาโพธิสมฺภารา ภวนฺติ พุทฺธตฺตสิทฺธิปริโยสานาติฯ เอวเมตาสํ สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ

โก สมฺปาทนูปาโยติ –

สพฺพาสํ ปน ตาสมฺปิ, อุปาโยติ สมฺปาทเน;

อเวกลฺลาทโย อตฺต-นิยฺยาตนาทโย มตาฯ

สกลสฺสาปิ หิ ปุญฺญาทิสมฺภารสฺส สมฺมาสมฺโพธิํ อุทฺทิสฺส อนวเสสสมฺภรณํ อเวกลฺลการิตาโยเคน, ตตฺถ จ สกฺกจฺจการิตา อาทรพหุมานโยเคน, สาตจฺจการิตา นิรนฺตรปโยเคน, จิรกาลาทิโยโค จ อนฺตรา อโวสานาปชฺชเนนาติฯ ตํ ปนสฺส กาลปริมาณํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ อิติ จตุรงฺคโยโค เอตาสํ ปารมีนํ สมฺปาทนูปาโยฯ

ตถา มหาสตฺเตน โพธาย ปฏิปชฺชนฺเตน สมฺมาสมฺโพธาย พุทฺธานํ ปุเรตรเมว อตฺตา นิยฺยาเตตพฺโพ ‘‘อิมาหํ อตฺตภาวํ พุทฺธานํ นิยฺยาเตมี’’ติฯ ตํ ตํ ปริคฺคหวตฺถุญฺจ ปฏิลาภโต ปุเรตรเมว ทานมุเข นิสฺสชฺชิตพฺพํ ‘‘ยํ กิญฺจิ มยฺหํ อุปฺปชฺชนกํ ชีวิตปริกฺขารชาตํ, ตํ สพฺพํ สติ ยาจเก ทสฺสามิ, เตสํ ปน ทินฺนาวเสสํ เอว มยา ปริภุญฺชิตพฺพ’’นฺติฯ

เอวญฺหิสฺส สมฺมเทว ปริจฺจาคาย กเต จิตฺตาภิสงฺขาเร ยํ อุปฺปชฺชติ ปริคฺคหวตฺถุ อวิญฺญาณกํ, สวิญฺญาณกํ วา, ตตฺถ เย อิเม ปุพฺเพ ทาเน อกตปริจโย, ปริคฺคหวตฺถุสฺส ปริตฺตภาโว, อุฬารมนุญฺญตา, ปริกฺขยจินฺตาติ จตฺตาโร ทานวินิพนฺธาฯ เตสุ ยทา มหาโพธิสตฺตสฺส สํวิชฺชมาเนสุ เทยฺยธมฺเมสุ, ปจฺจุปฏฺฐิเต จ ยาจกชเน ทาเน จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ น กมติ, เตน นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํ ‘‘อทฺธาหํ ทาเน ปุพฺเพ อกตปริจโย, เตน เม เอตรหิ ทาตุกมฺยตา จิตฺเต น สณฺฐาตี’’ติฯ โส ‘‘เอวํ เม อิโต ปรํ ทานาภิรตํ จิตฺตํ ภวิสฺสติ, หนฺทาหํ อิโต ปฏฺฐาย ทานํ ทสฺสามิ, นนุ มยา ปฏิกจฺเจว ปริคฺคหวตฺถุํ ยาจกานํ ปริจฺจตฺต’’นฺติ ทานํ เทติ มุตฺตจาโค ปยตปาณิ โวสฺสคฺครโต ยาจโยโค ทานสํวิภาครโตฯ เอวํ มหาสตฺตสฺส ปฐโม ทานวินิพนฺโธ หโต โหติ วิหโต สมุจฺฉินฺโนฯ

ตถา มหาสตฺโต เทยฺยธมฺมสฺส ปริตฺตภาเว สติ ปจฺจยเวกลฺเล อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ ‘‘อหํ โข ปุพฺเพ อทานสีลตาย เอตรหิ เอวํ ปจฺจยเวกลฺโล ชาโต, ตสฺมา อิทานิ มยา ปริตฺเตน วา หีเนน วา ยถาลทฺเธน เทยฺยธมฺเมน อตฺตานํ ปีเฬตฺวาปิ ทานเมว ทาตพฺพํ, เยนาหํ อายติมฺปิ ทานปารมิํ มตฺถกํ ปาเปสฺสามี’’ติ โส อิตรีตเรน ทานํ เทติ มุตฺตจาโค ปยตปาณิ โวสฺสคฺครโต ยาจโยโค ทานสํวิภาครโตฯ เอวํ มหาสตฺตสฺส ทุติโย ทานวินิพนฺโธ หโต โหติ วิหโต สมุจฺฉินฺโนฯ

ตถา มหาสตฺโต เทยฺยธมฺมสฺส อุฬารมนุญฺญตาย อทาตุกมฺยตาจิตฺเต อุปฺปชฺชมาเน อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ ‘‘นนุ ตยา สปฺปุริส อุฬารตมา สพฺพเสฏฺฐา สมฺมาสมฺโพธิ อภิปตฺถิตา, ตสฺมา ตทตฺถํ ตยา อุฬารมนุญฺเญ เอว เทยฺยธมฺเม ทาตุํ ยุตฺตรูป’’นฺติฯ โส อุฬารํ, มนุญฺญญฺจ ทานํ เทติ มุตฺตจาโค ปยตปาณิ โวสฺสคฺครโต ยาจโยโค ทานสํวิภาครโตฯ เอวํ มหาปุริสสฺส ตติโย ทานวินิพนฺโธ หโต โหติ วิหโต สมุจฺฉินฺโนฯ

ตถา มหาสตฺโต ทานํ เทนฺโต ยทา เทยฺยธมฺมสฺส ปริกฺขยํ ปสฺสติ, โส อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ ‘‘อยํ โข โภคานํ สภาโว, ยทิทํ ขยธมฺมตา วยธมฺมตา, อปิจ เม ปุพฺเพ ตาทิสสฺส ทานสฺส อกตตฺตา เอวํ โภคานํ ปริกฺขโย ทิสฺสติ, หนฺทาหํ ยถาลทฺเธน เทยฺยธมฺเมน ปริตฺเตน วา, วิปุเลน วา ทานเมว ทเทยฺยํ, เยนาหํ อายติํ ทานปารมิยา มตฺถกํ ปาปุณิสฺสามี’ติฯ โส ยถาลทฺเธน ทานํ เทติ มุตฺตจาโค ปยตปาณิ โวสฺสคฺครโต ยาจโยโค ทานสํวิภาครโตฯ เอวํ มหาสตฺตสฺส จตุตฺโถ ทานวินิพนฺโธ หโต โหติ วิหโต สมุจฺฉินฺโนฯ เอวํ เย เย ทานปารมิยา วินิพนฺธภูตา อนตฺถา, เตสํ เตสํ ยถารหํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปฏิวิโนทนํ อุปาโยฯ ยถา จ ทานปารมิยา, เอวํ สีลปารมิอาทีสุปิ ทฏฺฐพฺพํฯ

อปิจ ยํ มหาสตฺตสฺส พุทฺธานํ อตฺตสนฺนิยฺยาตนํ, ตํ สมฺมเทว สพฺพปารมีนํ สมฺปาทนูปาโย, พุทฺธานญฺจ อตฺตานํ นิยฺยาเตตฺวา ฐิโต มหาปุริโส ตตฺถ ตตฺถ โพธิสมฺภารปาริปูริยา ฆเฏนฺโต วายมนฺโต สรีรสฺส, สุขูปกรณานญฺจ อุปจฺเฉทเกสุ ทุสฺสเหสุปิ กิจฺเจสุ (กิจฺเฉสุ จริยา. อฏฺฐ. ปกิณฺณกกถา) ทุรภิสมฺภเวสุปิ สตฺตสงฺขารสมุปนีเตสุ อนตฺเถสุ ติพฺเพสุ ปาณหเรสุ ‘‘อยํ มยา อตฺตภาโว พุทฺธานํ ปริจฺจตฺโต, ยํ วา ตํ วา เอตฺถ โหตู’’ติ ตนฺนิมิตฺตํ น กมฺปติ น เวธติ อีสกมฺปิ อญฺญถตฺตํ น คจฺฉติ, กุสลารมฺเภ อญฺญทตฺถุ อจลาธิฏฺฐาโน จ โหติ, เอวํ อตฺตสนฺนิยฺยาตนมฺปิ เอตาสํ สมฺปาทนูปาโยฯ

อปิจ สมาสโต กตาภินีหารสฺส อตฺตนิ สิเนหสฺส ปริยาทานํ, (ปริโสสนํ จริยา. อฏฺฐ. ปกิณฺณกกถา) ปเรสุ จ สิเนหสฺส ปริวฑฺฒนํ เอตาสํ สมฺปาทนูปาโยฯ สมฺมาสมฺโพธิสมธิคมาย หิ กตมหาปณิธานสฺส มหาสตฺตสฺส ยาถาวโต ปริชานเนน สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อนุปลิตฺตสฺส อตฺตนิ สิเนโห ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺฉติ, มหากรุณาสมาโยควเสน (สมาเสวเนน จริยา. อฏฺฐ. ปกิณฺณกกถา) ปน ปิยปุตฺเต วิย สพฺพสตฺเต สมฺปสฺสมานสฺส เตสุ เมตฺตากรุณาสิเนโห ปริวฑฺฒติ, ตโต จ ตํ ตทาวตฺถานุรูปํ อตฺตปรสนฺตาเนสุ โลภโทสโมหวิคเมน วิทูรีกตมจฺฉริยาทิโพธิสมฺภารปฏิปกฺโข มหาปุริโส ทานปิยวจนอตฺถจริยา สมานตฺตตาสงฺขาเตหิ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ (ที. นิ. 3.313; อ. นิ. 4.32) จตุรธิฏฺฐานานุคเตหิ อจฺจนฺตํ ชนสฺส สงฺคหกรเณน อุปริ ยานตฺตเย อวตารณํ, ปริปาจนญฺจ กโรติฯ

มหาสตฺตานญฺหิ มหากรุณา, มหาปญฺญา จ ทาเนน อลงฺกตา, ทานํ ปิยวจเนน, ปิยวจนํ อตฺถจริยาย, อตฺถจริยา สมานตฺตตาย อลงฺกตา, สงฺคหิตา จฯ เตสญฺหิ สพฺเพปิ สตฺเต อตฺตนา นิพฺพิเสเส กตฺวา โพธิสมฺภาเรสุ ปฏิปชฺชนฺตานํ สพฺพตฺถ สมานสุขทุกฺขตาย สมานตฺตตาสิทฺธิฯ พุทฺธภูตานมฺปิ จ เตเหว จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ จตุรธิฏฺฐาเนน ปริปูริตาภิพุทฺเธหิ ชนสฺส อจฺจนฺติกสงฺคหกรเณน อภิวินยนํ สิชฺฌติฯ ทานญฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ จาคาธิฏฺฐาเนน ปริปูริตาภิพุทฺธํฯ ปิยวจนํ สจฺจาธิฏฺฐาเนน, อตฺถจริยา ปญฺญาธิฏฺฐาเนน, สมานตฺตตา อุปสมาธิฏฺฐาเนน ปริปูริตาภิพุทฺธาฯ ตถาคตานญฺหิ สพฺพสาวกปจฺเจกพุทฺเธหิ สมานตฺตตา ปรินิพฺพาเนฯ ตตฺร หิ เนสํ อวิเสสโต เอกีภาโวฯ เตเนวาห ‘‘นตฺถิ วิมุตฺติยา นานตฺต’’ติฯ โหนฺติ เจตฺถ –

‘‘สจฺโจ จาคี อุปสนฺโต, ปญฺญวา อนุกมฺปโก;

สมฺภตสพฺพสมฺภาโร, กํ นามตฺถํ น สาธเยฯ

มหาการุณิโก สตฺถา, หิเตสี จ อุเปกฺขโก;

นิรเปกฺโข จ สพฺพตฺถ, อโห อจฺฉริโย ชิโนฯ

วิรตฺโต สพฺพธมฺเมสุ, สตฺเตสุ จ อุเปกฺขโก;

สทา สตฺตหิเต ยุตฺโต, อโห อจฺฉริโย ชิโนฯ

สพฺพทา สพฺพสตฺตานํ, หิตาย จ สุขาย จ;

อุยฺยุตฺโต อกิลาสู จ, อโห อจฺฉริโย ชิโน’’ติฯ (จริยา. อฏฺฐ. ปกิณฺณกกถา);

กิตฺตเกน กาเลน สมฺปาทนนฺติ –

ปญฺญาธิกาทิเภเทน, อุคฺฆาฏิตญฺญุอาทินา;

ติณฺณมฺปิ โพธิสตฺตานํ, วสา กาโล ติธา มโตฯ

เหฏฺฐิเมน หิ ตาว ปริจฺเฉเทน จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ, มหากปฺปานํ สตสหสฺสญฺจ, มชฺฌิเมน อฏฺฐ อสงฺเขฺยยฺยานิ, มหากปฺปานํ สตสหสฺสญฺจ, อุปริเมน ปน โสฬส อสงฺเขฺยยฺยานิ, มหากปฺปานํ สตสหสฺสญฺจฯ เอเต จ เภทา ยถากฺกมํ ปญฺญาธิกสทฺธาธิกวีริยาธิกวเสน เวทิตพฺพาฯ ปญฺญาธิกานญฺหิ สทฺธา มนฺทา โหติ, ปญฺญา ติกฺขาฯ สทฺธาธิกานํ ปญฺญา มชฺฌิมา โหติฯ วีริยาธิกานํ ปญฺญา มนฺทาฯ ปญฺญานุภาเวน จ สมฺมาสมฺโพธิ อภิคนฺตพฺพาติ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.34 อตฺถโต สมานํ) อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ

อปเร ปน ‘‘วีริยสฺส ติกฺขมชฺฌิมมุทุภาเวน โพธิสตฺตานํ อยํ กาลวิภาโค’’ติ วทนฺติ, อวิเสเสน ปน วิมุตฺติปริปาจนียานํ ธมฺมานํ ติกฺขมชฺฌิมมุทุภาเวน ยถาวุตฺตกาลเภเทน โพธิสมฺภารา เตสํ ปาริปูริํ คจฺฉนฺตีติ ตโยเปเต กาลเภทา ยุตฺตาติปิ วทนฺติฯ เอวํ ติวิธา หิ โพธิสตฺตา อภินีหารกฺขเณ ภวนฺติ เอโก อุคฺฆฏิตญฺญู, เอโก วิปญฺจิตญฺญู, เอโก เนยฺโยติฯ เตสุ โย อุคฺฆฏิตญฺญู, โส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สมฺมุขา จตุปฺปทคาถํ สุณนฺโต คาถาย ตติยปเท อปริโยสิเต เอว ฉหิ อภิญฺญาหิ สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ อธิคนฺตุํ สมตฺถุปนิสฺสโย โหติ, สเจ สาวกโพธิยํ อธิมุตฺโต สิยาฯ

ทุติโย ภควโต สมฺมุขา จตุปฺปทคาถํ สุณนฺโต อปริโยสิเต เอว คาถาย จตุตฺถปเท ฉหิ อภิญฺญาหิ อรหตฺตํ อธิคนฺตุํ สมตฺถุปนิสฺสโย โหติ, ยทิ สาวกโพธิยํ อธิมุตฺโต สิยาฯ

อิตโร ปน ภควโต สมฺมุขา จตุปฺปทคาถํ สุตฺวา ปริโยสิตาย คาถาย ฉหิ อภิญฺญาหิ อรหตฺตํ อธิคนฺตุํ สมตฺถุปนิสฺสโย โหติฯ

ตโยเปเต วินา กาลเภเทน กตาภินีหารา, พุทฺธานํ สนฺติเก ลทฺธพฺยากรณา จ อนุกฺกเมน ปารมิโย ปูเรนฺตา ยถากฺกมํ ยถาวุตฺตเภเทน กาเลน สมฺมาสมฺโพธิํ ปาปุณนฺติฯ เตสุ เตสุ ปน กาลเภเทสุ อปริปุณฺเณสุ เต เต มหาสตฺตา ทิวเส ทิวเส เวสฺสนฺตรทานสทิสํ มหาทานํ เทนฺตาปิ ตทนุรูเป สีลาทิสพฺพปารมิธมฺเม อาจินนฺตาปิ ปญฺจ มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชนฺตาปิ ญาตตฺถจริยํ โลกตฺถจริยํ พุทฺธตฺถจริยํ ปรมโกฏิํ ปาเปนฺตาปิ อนฺตราว สมฺมาสมฺพุทฺธา ภวิสฺสนฺตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ กสฺมา? ญาณสฺส อปริปจฺจนโต, พุทฺธการกธมฺมานญฺจ อปรินิฏฺฐานโตฯ ปริจฺฉินฺนกาลนิปฺผาทิตํ วิย หิ สสฺสํ ยถาวุตฺตกาลปริจฺเฉเทน ปรินิปฺผาทิตา สมฺมาสมฺโพธิ ตทนฺตรา ปน สพฺพุสฺสาเหน วายมนฺเตนาปิ น สกฺกา อธิคนฺตุนฺติ ปารมิปาริปูริ ยถาวุตฺตกาลวิเสเสน สมฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพํฯ

โก อานิสํโสติ –

เย เต กตาภินีหารานํ โพธิสตฺตานํ –

‘‘เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนา, โพธิยา นิยตา นรา;

สํสรํ ทีฆมทฺธานํ, กปฺปโกฏิสเตหิปิฯ

อวีจิมฺหิ นุปฺปชฺชนฺติ, ตถา โลกนฺตเรสุ จ;

นิชฺฌามตณฺหา ขุปฺปิปาสา, น โหนฺติ กาลกญฺจิกาฯ (กาลกญฺจิกา จริยา. อฏฺฐ. ปกิณฺณกกถา);

น โหนฺติ ขุทฺทกา ปาณา, อุปปชฺชนฺตาปิ ทุคฺคติํ;

ชายมานา มนุสฺเสสุ, ชจฺจนฺธา น ภวนฺติ เตฯ

โสตเวกลฺลตา นตฺถิ, น ภวนฺติ มูคปกฺขิกา;

อิตฺถิภาวํ น คจฺฉนฺติ, อุภโตพฺยญฺชนปณฺฑกาฯ

น ภวนฺติ ปริยาปนฺนา, โพธิยา นิยตา นรา;

มุตฺตา อานนฺตริเกหิ, สพฺพตฺถ สุทฺธโคจราฯ

มิจฺฉาทิฏฺฐิํ น เสวนฺติ, กมฺมกิริยทสฺสนา;

วสมานาปิ สคฺเคสุ, อสญฺญํ นุปปชฺชเรฯ

สุทฺธาวาเสสุ เทเวสุ, เหตุ นาม น วิชฺชติ;

เนกฺขมฺมนินฺนา สปฺปุริสา, วิสํยุตฺตา ภวาภเว;

จรนฺติ โลกตฺถจริยาโย, ปูเรนฺติ สพฺพปารมี’’ติฯ (อฏฺฐสา. นิทานกถา; จริยา. ปกิณฺณกกถา; อป. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทานกถา; ชา. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทานกถา; พุ. วํ. อฏฺฐ. 27.ทูเรนิทานกถา); –

เอวํ สํวณฺณิตา อานิสํสา, เย จ ‘‘สโต สมฺปชาโน อานนฺท โพธิสตฺโต ตุสิตา กายา จวิตฺวา มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมตี’’ติอาทินา (ม. นิ. 3.204) โสฬส อจฺฉริยพฺภุตธมฺมปฺปการา, เย จ ‘‘สีตํ พฺยปคตํ โหติ, อุณฺหญฺจ วูปสมตี’’ติอาทินา, (ขุ. นิ. 4-313 ปิฏฺเฐ) ‘‘ชายมาเน โข สาริปุตฺต, โพธิสตฺเต อยํ ทสสหสฺสิโลกธาตุ สงฺกมฺปติ สมฺปกมฺปติ สมฺปเวธตี’’ติอาทินา จ ทฺวตฺติํส ปุพฺพนิมิตฺตปฺปการา, เย วา ปนญฺเญปิ โพธิสตฺตานํ อธิปฺปายสมิชฺฌนํ, กมฺมาทีสุ จ วสิภาโวติ เอวมาทโย ตตฺถ ตตฺถ ชาตกพุทฺธวํสาทีสุ ทสฺสิตปฺปการา อานิสํสา, เต สพฺเพปิ เอตาสํ อานิสํสา, ตถา ยถานิทสฺสิตเภทา อโลภาโทสาทิคุณยุคฬาทโย จาติ เวทิตพฺพาฯ

อปิจ ยสฺมา โพธิสตฺโต อภินีหารโต ปฏฺฐาย สพฺพสตฺตานํ ปิตุสโม โหติ หิเตสิตาย, ทกฺขิเณยฺยโก ครุ ภาวนีโย ปรมญฺจ ปุญฺญกฺเขตฺตํ โหติ คุณวิเสสโยเคน, เยภุยฺเยน จ มนุสฺสานํ ปิโย โหติ, อมนุสฺสานํ ปิโย โหติ, เทวตาหิ อนุปาลียติ, เมตฺตากรุณาปริภาวิตสนฺตานตาย วาฬมิคาทีหิ จ อนภิภวนีโย โหติ, ยสฺมิํ ยสฺมิญฺจ สตฺตนิกาเย ปจฺจาชายติ, ตสฺมิํ ตสฺมิํ อุฬาเรน วณฺเณน อุฬาเรน ยเสน อุฬาเรน สุเขน อุฬาเรน พเลน อุฬาเรน อาธิปเตยฺเยน อญฺเญ สตฺเต อภิภวติ ปุญฺญวิเสสโยคโตฯ

อปฺปาพาโธ โหติ อปฺปาตงฺโก, สุวิสุทฺธา จสฺส สทฺธา โหติ สุวิสทา, สุวิสุทฺธํ วีริยํ, สติ สมาธิ ปญฺญา สุวิสทา, มนฺทกิเลโส โหติ มนฺททรโถ มนฺทปริฬาโห, กิเลสานํ มนฺทภาเวเนว สุพฺพโจ โหติ ปทกฺขิณคฺคาหี, ขโม โหติ โสรโต, สขิโล โหติ ปฏิสนฺธารกุสโล , อโกธโน โหติ อนุปนาหี, อมกฺขี โหติ อปฬาสี, อนิสฺสุกี โหติ อมจฺฉรี, อสโฐ โหติ อมายาวี, อถทฺโธ โหติ อนติมานี, อสารทฺโธ โหติ อปฺปมตฺโต , ปรโต อุปตาปสโห โหติ ปเรสํ อนุปตาปี, ยสฺมิญฺจ คามเขตฺเต ปฏิวสติ, ตตฺถ สตฺตานํ ภยาทโย อุปทฺทวา เยภุยฺเยน อนุปฺปนฺนา นุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ วูปสมนฺติ, เยสุ จ อปาเยสุ อุปฺปชฺชติ, น ตตฺถ ปจุรชโน วิย ทุกฺเขน อธิมตฺตํ ปีฬียติ, ภิยฺโยโส มตฺตาย สํเวคภยมาปชฺชติฯ ตสฺมา มหาปุริสสฺส ยถารหํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ภเว ลพฺภมานา เอเต สตฺตานํ ปิตุสมตาทกฺขิเณยฺยตาทโย คุณวิเสสา อานิสํสาติ เวทิตพฺพาฯ

ตถา อายุสมฺปทา รูปสมฺปทา กุลสมฺปทา อิสฺสริยสมฺปทา อาเทยฺยวจนตา มหานุภาวตาติ เอเตปิ มหาปุริสสฺส ปารมีนํ อานิสํสาติ เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ อายุสมฺปทา นาม ตสฺสํ ตสฺสํ อุปปตฺติยํ ทีฆายุกตา จิรฏฺฐิติกตา, ตาย ยถารทฺธานิ กุสลสมาทานานิ ปริโยสาเปติ, พหุญฺจ กุสลํ อุปจิโนติฯ รูปสมฺปทา นาม อภิรูปตา ทสฺสนียตา ปาสาทิกตา, ตาย รูปปฺปมาณานํ สตฺตานํ ปสาทาวโห โหติ สมฺภาวนีโยฯ กุลสมฺปทา นาม อุฬาเรสุ กุเลสุ อภินิพฺพตฺติ, ตาย [ชาติมทาทิมทสตฺตานมฺปิ (มทมตฺตานมฺปิ จริยา. อฏฺฐ. ปกิณฺณกกถา)] อุปสงฺกมนีโย โหติ ปยิรุปาสนีโย, เตน เต นิพฺพิเสวเน กโรนฺติฯ อิสฺสริยสมฺปทา นาม มหาวิภวตา, มเหสกฺขตา, มหาปริวารตา จ, ตาหิ สงฺคหิตพฺเพ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ (ที. นิ. 3.313; อ. นิ. 1.256) สงฺคหิตุํ, นิคฺคเหตพฺเพ ธมฺเมน นิคฺคเหตุญฺจ สมตฺโถ โหติฯ อาเทยฺยวจนตา นาม สทฺเธยฺยตา ปจฺจยิกตา, ตาย สตฺตานํ ปมาณภูโต โหติ, อลงฺฆนียา จสฺส อาณา โหติฯ มหานุภาวตา นาม ปภาวมหนฺตตา, ตาย ปเรหิ น อภิภุยฺยติ, สยเมว ปน ปเร อญฺญทตฺถุ อภิภวติ ธมฺเมน, สเมน, ยถาภูตคุเณหิ จ, เอวเมเตสํ อายุสมฺปทาทโย มหาปุริสสฺส ปารมีนํ อานิสํสา, สยญฺจ อปริมาณสฺส ปุญฺญสมฺภารสฺส ปริวุทฺธิเหตุภูตา ยานตฺตเย สตฺตานํ อวตารณสฺส ปริปาจนสฺส การณภูตาติ เวทิตพฺพาฯ

กิํ ผลนฺติ –

สมฺมาสมฺพุทฺธตา ตาสํ, ชญฺญา ผลํ สมาสโต;

วิตฺถารโต อนนฺตาป-เมยฺยา คุณคณา มตาฯ

สมาสโต หิ ตาว สมฺมาสมฺพุทฺธภาโว เอตาสํ ผลํฯ วิตฺถารโต ปน พาตฺติํสมหาปุริสลกฺขณ (ที. นิ. 2.33 อาทโย; 3.198; ม. นิ. 2.386) อสีตานุพฺยญฺชน, พฺยามปฺปภาทิอเนกคุณคณสมุชฺชลรูปกายสมฺปตฺติอธิฏฺฐานา ทสพล- (ม. นิ. 4.8; อ. นิ. 10.21) จตุเวสารชฺช- (อ. นิ. 4.8) ฉอสาธารณญาณอฏฺฐารสาเวณิกพุทฺธธมฺม- (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.305;) ปภุติอนนฺตาปริมาณคุณสมุทโยปโสภินี ธมฺมกายสิรี, ยาวตา ปน พุทฺธคุณา เย อเนเกหิปิ กปฺเปหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธนาปิ วาจาย ปริโยสาเปตุํ น สกฺกา, อิทเมว ตาสํ ผลํฯ วุตฺตญฺเจตํ ภควตา –

‘‘พุทฺโธปิ พุทฺธสฺส ภเณยฺย วณฺณํ,

กปฺปมฺปิ เจ อญฺญมภาสมาโน;

ขีเยถ กปฺโป จิรทีฆมนฺตเร,

วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺสา’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.304; 3.141; อุทา. อฏฺฐ. 53; จริยา. อฏฺฐ. นิทานกถา, ปกิณฺณกกถา) –

เอวเมตฺถ ปารมีสุ ปกิณฺณกกถา เวทิตพฺพาฯ

เอวํ ยถาวุตฺตาย ปฏิปทาย ยถาวุตฺตวิภาคานํ ปารมีนํ ปูริตภาวํ สนฺธายาห ‘‘สมติํส ปารมิโย ปูเรตฺวา’’ติฯ สติปิ มหาปริจฺจาคานํ ทานปารมิภาเว ปริจฺจาควิเสสภาวทสฺสนตฺถํ, วิเสสสมฺภารตาทสฺสนตฺถํ, สุทุกฺกรภาวทสฺสนตฺถญฺจ เตสํ วิสุํ คหณํ, ตโตเยว จ องฺคปริจฺจาคโต นยนปริจฺจาคสฺส, ปริคฺคหปริจฺจาคภาวสามญฺเญปิ ธนรชฺชปริจฺจาคโต ปุตฺตทารปริจฺจาคสฺส วิสุํ คหณํ กตํ, ตถาเยว อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน (ที. นิ. ฏี. 1.7) วุตฺตํฯ อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรนปิ องฺคุตฺตรฏีกายํ, (อ. นิ. ฏี. 1.เอกปุคฺคลวคฺคสฺส ปฐเม) กตฺถจิ ปน ปุตฺตทารปริจฺจาเค วิสุํ กตฺวา นยนปริจฺจาคมญฺญตฺร ชีวิตปริจฺจาคํ วา ปกฺขิปิตฺวา รชฺชปริจฺจาคมญฺญตฺร ปญฺจ มหาปริจฺจาเค วทนฺติฯ

คตปจฺจาคติกวตฺตสงฺขาตาย (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.9; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.10.9; สํ. นิ. อฏฺฐ. 3.5.368; วิภ. อฏฺฐ. 523; สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.35) ปุพฺพภาคปฏิปทาย สทฺธิํ อภิญฺญาสมาปตฺตินิปฺผาทนํ ปุพฺพโยโคฯ ทานาทีสุเยว สาติสยปฏิปตฺตินิปฺผาทนํ ปุพฺพจริยาฯ ยา วา จริยาปิฏกสงฺคหิตา, สา ปุพฺพจริยาฯ เกจิ ปน ‘‘อภินีหาโร ปุพฺพโยโคฯ ทานาทิปฏิปตฺติ วา กายวิเวกวเสน เอกจริยา วา ปุพฺพจริยา’’ติ วทนฺติฯ ทานาทีนญฺเจว อปฺปิจฺฉตาทีนญฺจ สํสารนิพฺพาเนสุ อาทีนวานิสํสานญฺจ วิภาวนวเสน, สตฺตานํ โพธิตฺตเย ปติฏฺฐาปนปริปาจนวเสน จ ปวตฺตา กถา ธมฺมกฺขานํฯ ญาตีนมตฺถสฺส จริยา ญาตตฺถจริยา, สาปิ กรุณายนวเสเนวฯ อาทิ-สทฺเทน โลกตฺถจริยาทโย สงฺคณฺหาติฯ กมฺมสฺสกตาญาณวเสน, อนวชฺชกมฺมายตนสิปฺปายตนวิชฺชาฏฺฐานปริจยวเสน, ขนฺธายตนาทิปริจยวเสน, ลกฺขณตฺตยตีรณวเสน จ ญาณจาโร พุทฺธิจริยา, สา ปนตฺถโต ปญฺญาปารมีเยว, ญาณสมฺภารทสฺสนตฺถํ ปน วิสุํ คหณํฯ โกฏินฺติ ปริยนฺตํ อุกฺกํสํฯ ตถา อมฺหากมฺปิ ภควา อาคโตติ เอตฺถาปิ ‘‘ทานปารมิํ ปูเรตฺวา’’ติอาทินา สมฺพนฺโธฯ

เอวํ ปารมิปูรณวเสน ‘‘ตถา อาคโต’’ติ ปทสฺสตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ โพธิปกฺขิยธมฺมวเสนปิ ทสฺเสนฺโต ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สติปฏฺฐานาทิคฺคหเณน อาคมนปฏิปทํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ทสฺเสติ มคฺคผลปกฺขิกานญฺเญว คเหตพฺพตฺตา, วิปสฺสนาสงฺคหิตา เอว วา สติปฏฺฐานาทโย ทฏฺฐพฺพา ปุพฺพภาคปฏิปทาย คหณโตฯ ภาเวตฺวาติ อุปฺปาเทตฺวาฯ พฺรูเหตฺวาติ วฑฺเฒตฺวาฯ เอตฺถ จ ‘‘เยน อภินีหาเรนา’’ติอาทินา อาคมนปฏิปทายอาทิํ ทสฺเสติ, ‘‘ทานปารมิํ ปูเรตฺวา’’ติอาทินา มชฺเฌ, ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน’’ติอาทินา ปริโยสานํฯ ตสฺมา ‘‘อาคโต’’ติ วุตฺตสฺส อาคมนสฺส การณภูตปฏิปทาวิเสสทสฺสนํเยว ติณฺณํ นยานํ วิเสโสติ ทฏฺฐพฺพํฯ อิทานิ ยถาวุตฺเตน อตฺถโยชนตฺตเยน สิทฺธํ ปฐมการณเมว คาถาพนฺธวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘ยเถวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิธโลกมฺหิ วิปสฺสิอาทโย มุนโย สพฺพญฺญุภาวํ ยถาวุตฺเตน การณตฺตเยน อาคตา ยเถว, ตถา ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมา อยํ สกฺยมุนิปิ เยน การเณน อาคโต, เตเนส ตถาคโต นาม วุจฺจตีติ โยชนาฯ

สมฺปติชาโตติ มนุสฺสานํ หตฺถโต มุจฺจิตฺวา มุหุตฺตชาโต, น ปน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตมตฺโต มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตมตฺตญฺหิ มหาสตฺตํ ปฐมํ พฺรหฺมาโน สุวณฺณชาเลน ปฏิคฺคณฺหิํสุ, เตสํ หตฺถโต จตฺตาโร มหาราชาโน อชินปฺปเวณิยา, เตสํ หตฺถโต มนุสฺสา ทุกูลจุมฺพฏเกน ปฏิคฺคณฺหิํสุ, ‘‘มนุสฺสานํ หตฺถโต มุจฺจิตฺวา ปถวิยํ ปติฏฺฐิโต’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.31) วกฺขติฯ ‘‘กถญฺจา’’ติอาทิ วิตฺถารทสฺสนํฯ ยถาห ภควา มหาปทานเทสนายํฯ เสตมฺหิ ฉตฺเตติ ทิพฺพเสตจฺฉตฺเตฯ อนุหีรมาเนติ ธาริยมาเนฯ ‘‘อนุธาริยมาเน’’ติปิ อิทานิ ปาโฐฯ ‘‘เอตฺถ จ ฉตฺตคฺคหเณเนว ขคฺคทีนิ ปญฺจ กกุธภณฺฑานิปิ คหิตาเนวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ขคฺคตาลวณฺฏโมรหตฺถกวาลพีชนีอุณฺหีสปฏฺฏาปิ หิ ฉตฺเตน สห ตทา อุปฏฺฐิตา อเหสุํฯ ฉตฺตาทีนิเยว จ ตทา ปญฺญายิํสุ, น ฉตฺตาทิคาหกา’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.7) อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํ, อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรนาปิ องฺคุตฺตรฏีกายํ (อ. นิ. ฏี. 1.เอกปุคฺคลวคฺคสฺส ปฐเม) เอวํ สติ ตาลวณฺฏาทีนมฺปิ กกุธภณฺฑสมญฺญาฯ อปิจ ขคฺคาทีนิ กกุธภณฺฑานิ, ตทญฺญานิปิ ตาลวณฺฏาทีนิ ตทา อุปฏฺฐิตานีติ อธิปฺปาเยน ตถา วุตฺตํฯ

สพฺพา จ ทิสาติ ทส ทิสาฯ อนุวิโลเกตีติ ปุญฺญานุภาเวน โลกวิวรณปาฏิหาริเย ชาเต ปญฺญายมานํ ทสสหสฺสิโลกธาตุํ มํสจกฺขุนาว โอโลเกตีติ อตฺโถฯ นยิทํ สพฺพทิสานุวิโลกนํ สตฺตปทวีติหารุตฺตรกาลํ ปฐมเมวานุวิโลกนโตฯ มหาสตฺโต หิ มนุสฺสานํ หตฺถโต มุจฺจิตฺวา ปุรตฺถิมํ ทิสํ โอโลเกสิฯ ตตฺถ เทวมนุสฺสา คนฺธมาลาทีหิ ปูชยมานา ‘‘มหาปุริส อิธ ตุมฺเหหิ สทิโสปิ นตฺถิ, กุโต ตยา อุตฺตริตโร’’ติ อาหํสุฯ เอวํ จตสฺโส ทิสา จตสฺโส อนุทิสา เหฏฺฐา อุปรีติ สพฺพา ทิสาอนุวิโลเกตฺวา สพฺพตฺถ อตฺตนา สทิสมทิสฺวา ‘‘อยํ อุตฺตรา ทิสา’’ติ สตฺตปทวีติหาเรน อคมาสีติ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน (ที. นิ. ฏี. 1.7) อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรน (อ. นิ. ฏี. 1.เอกปุคฺคลวคฺคสฺส ปฐเม) จ วุตฺตํฯ มหาปทานสุตฺตฏฺฐกถายมฺปิ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.31) เอวเมว วณฺณิตํฯ ตสฺมา สตฺตปทวีติหารโต ปฐมํ สพฺพทิสานุวิโลกนํ กตฺวา สตฺตปทวีติหาเรน คนฺตฺวา ตทุปริ อาสภิํ วาจํ ภาสตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อิธ, ปน อญฺญาสุ จ อฏฺฐกถาสุ สเมหิ ปาเทหิ ปติฏฺฐหนโต ปฏฺฐาย ยาว อาสภีวาจาภาสนํ ตาว ยถากฺกมํ เอว ปุพฺพนิมิตฺตภาวํ วิภาเวนฺโต ‘‘สตฺตมปทูปริ ฐตฺวา สพฺพทิสานุวิโลกนํ สพฺพญฺญุตานาวรณญาณปฏิลาภสฺสา’’ติอาทีนิ วทติ, เอวมฺปิ ยถา น วิรุชฺฌติ, ตถา เอว อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ‘‘สตฺตมปทูปริ ฐตฺวา’’ติ จ ปาโฐ ปจฺฉา ปมาทเลขวเสน เอทิเสน วจนกฺกเมน มหาปทานฏฺฐกถายมทิสฺสมานตฺตาติฯ อาสภินฺติ อุตฺตมํ, อกมฺปนิกํ วา, นิพฺภยนฺติ อตฺโถฯ อุสภสฺส อิทนฺติ หิ อาสภํ, สูรภาโว, เตน ยุตฺตตฺตา ปนายํ วาจา ‘‘อาสภี’’ติ วุจฺจติฯ อคฺโคติ สพฺพปฐโมฯ เชฏฺโฐ, เสฏฺโฐติ จ ตสฺเสว เววจนํฯ สทฺทตฺถมตฺตโต ปน อคฺโคติ คุเณหิ สพฺพปธาโนฯ เชฏฺโฐติ คุณวเสเนว สพฺเพสํ วุทฺธตโม, คุเณหิ มหลฺลกตโมติ วุตฺตํ โหติฯ เสฏฺโฐติ คุณวเสเนว สพฺเพสํ ปสฏฺฐตโมฯ โลกสฺสาติ วิภตฺตาวธิภูเต นิสฺสกฺกตฺเถ สามิวจนํฯ อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวติ อิมสฺมิํ อตฺตภาเว ปตฺตพฺพํ อรหตฺตํ พฺยากาสิ ตพฺพเสเนว ปุนพฺภวาภาวโตฯ

อิทานิ ตถาคมนํ สมฺภาเวนฺโต ‘‘ตญฺจสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน ตถํ อวิตถนฺติ สมฺพนฺโธฯ วิเสสาธิคมานนฺติ คุณวิเสสาธิคมานํฯ ตเทวตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสติ ‘‘ยญฺหี’’ติอาทินา ฯ ตตฺถ ยนฺติ กิริยาปรามสนํ, เตน ‘‘ปติฏฺฐหี’’ติ เอตฺถ ปกติยตฺถํปติฏฺฐานกิริยํ ปรามสติฯ อิทมสฺสาติ อิทํ ปติฏฺฐหนํ อสฺส ภควโตฯ ปฏิลาภสทฺเท สามินิทฺเทโส เจส, กตฺตุนิทฺเทโส วาฯ ปุพฺพนิมิตฺตนฺติ ตปฺปฏิลาภสงฺขาตสฺส อายติํ อุปฺปชฺชมานกสฺส หิตสฺส ปฐมํ ปวตฺตํ สญฺชานนการณํฯ ภควโต หิ อจฺฉริยพฺภุตคุณวิเสสาธิคมเน ปญฺจ มหาสุปินาทโย วิย เอตานิ สญฺชานนนิมิตฺตานิ ปาตุภวนฺติ, ยถา ตํ โลเก ปุญฺญวนฺตานํ ปุญฺญผลวิเสสาธิคมเนติฯ

สพฺพโลกุตฺตรภาวสฺสาติ สพฺพโลกานมุตฺตมภาวสฺส, สพฺพโลกาติกฺกมนภาวสฺส วาฯ สตฺต ปทานิ สตฺตปทํ, ตสฺส วีติหาโร วิเสเสน อติหรณํ สตฺตปทวีติหาโร, สตฺตปทนิกฺเขโปติ อตฺโถฯ โส ปน สมคมเน ทฺวินฺนํ ปทานมนฺตเร มุฏฺฐิรตนมตฺตนฺติ วุตฺตํฯ

‘‘อเนกสาขญฺจ สหสฺสมณฺฑลํ,

ฉตฺตํ มรู ธารยุมนฺตลิกฺเข;

สุวณฺณทณฺฑา วีติปตนฺติ จามรา,

น ทิสฺสเร จามรฉตฺตคาหกา’’ติฯ (สุ. นิ. 693); –

สุตฺตนิปาเต นาฬกสุตฺเต อายสฺมตา อานนฺทตฺเถเรน วุตฺตํ นิทานคาถาปทํ สนฺธาย ‘‘สุวณฺณทณฺฑา วีติปตนฺติ จามราติ เอตฺถา’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถาติ หิ เอตสฺมิํ คาถาปเทติ อตฺโถฯ มหาปทานสุตฺเต อนาคตตฺตา ปน จามรุกฺเขปสฺส ตถา วจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถ อาคตานุสาเรน หิ อิธ ปุพฺพนิมิตฺตภาวํ วทติ, จมโร นาม มิควิเสโสฯ ยสฺส วาเลน ราชกกุธภูตํ วาลพีชนิํ กโรนฺติ, ตสฺส อยนฺติ จามรีฯ ตสฺสา อุกฺเขโป ตถา, วุตฺโต โสติ วุตฺตจามรุกฺเขโปฯ อรหตฺตวิมุตฺติวรวิมลเสตจฺฉตฺตปฏิลาภสฺสาติ อรหตฺตผลสมาปตฺติสงฺขาตวรวิมลเสตจฺฉตฺตปฏิลาภสฺสฯ สตฺตมปทูปรีติ เอตฺถ ปท-สทฺโท ปทวฬญฺชนวาจโก, ตสฺมา สตฺตมสฺส ปทวฬญฺชนสฺส อุปรีติ อตฺโถฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณเมว สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตจารตาย อนาวรณนฺติ อาห ‘‘สพฺพญฺญุตานาวรณญาณปฏิลาภสฺสา’’ติฯ ตถา อยํ ภควา…เป.… ปุพฺพนิมิตฺตภาวนาติ เอตฺถ ‘‘ยญฺหี’’ติอาทิ อธิการตฺตา, คมฺยมานตฺตา จ น วุตฺตํ, เอเตน จ อภิชาติยํ ธมฺมตาวเสน อุปฺปชฺชนกวิเสสา สพฺพโพธิสตฺตานํ สาธารณาติ ทสฺเสติฯ ปารมิตานิสฺสนฺทา หิ เตฯ

โปราณาติ อฏฺฐกถาจริยาฯ ควมฺปติ อุสโภ สเมหิ ปาเทหิ วสูนํ รตนานํ ธารณโต วสุนฺทรสงฺขาตํ ภูมิํ ผุสี ยถา, ตถา มนุสฺสานํ หตฺถโต มุจฺจิตฺวา มุหุตฺตชาโต โส โคตโม สเมหิ ปาเทหิ วสุนฺธรํ ผุสีติ อตฺโถฯ วิกฺกมีติ อคมาสิฯ สตฺต ปทานีติ สตฺตปทวฬญฺชนฏฺฐานานิฯ อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํ, สตฺตปทวาเรหีติ วา กรณตฺโถ อุตฺตรปทโลปวเสน ทฏฺฐพฺโพฯ มรูติ เทวา ยถามริยาทํ มรณสภาวโตฯ สมาติ วิโลกนสมตาย สมา สทิสิโยฯ มหาปุริโส หิ ยถา เอกํ ทิสํ วิโลเกสิ, เอวํ เสสทิสาปิ, น กตฺถจิ วิโลกเน วินิพนฺโธ ตสฺส อโหสิ, สมาติ วา วิโลเกตุํ ยุตฺตาติ อตฺโถฯ

น หิ ตทา โพธิสตฺตสฺส วิรูปพีภจฺฉวิสมรูปานิ วิโลเกตุมยุตฺตานิ ทิสาสุ อุปฏฺฐหนฺติ , วิสฺสฏฺฐมญฺชูวิญฺเญยฺยาทิวเสน อฏฺฐงฺคุเปตํ คิรํ อพฺภุทีรยิ ปพฺพตมุทฺธนิฏฺฐิโต สีโห ยถา อภินทีติ อตฺโถฯ

เอวํ กายคมนตฺเถน คตสทฺเทน ตถาคตสทฺทํ นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ ญาณคมนตฺเถน นิทฺทิสิตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘ยถา วิปสฺสี ภควา’’ติอาทีสุปิ ‘‘เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ ปหายา’’ติอาทินา โยเชตพฺพํฯ เนกฺขมฺเมนาติ อโลภปธาเนน กุสลจิตฺตุปฺปาเทนฯ กุสลา หิ ธมฺมา อิธ เนกฺขมฺมํ เตสํ สพฺเพสมฺปิ กามจฺฉนฺทปฏิปกฺขตฺตา, น ปพฺพชฺชาทโย เอวฯ ‘‘ปฐมชฺฌาเนนา’’ติปิ วทนฺติ เกจิ, ตทยุตฺตเมว ปฐมชฺฌานสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทาย เอว อิธ อิจฺฉิตตฺตาฯ ปหายาติ ปชหิตฺวาฯ คโตติ อุตฺตริวิเสสํ ญาณคมเนน ปฏิปนฺโนฯ ปหายาติ วา ปหานเหตุ, ปหาเน วา สติฯ เหตุลกฺขณตฺเถสุ หิ อยํ ตฺวา-สทฺโท ‘‘สกฺโก หุตฺวา นิพฺพตฺตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.355) วิยฯ กามจฺฉนฺทาทิปฺปหานเหตุกญฺจ ‘‘คโต’’ติ เอตฺถ วุตฺตํ อวโพธสงฺขาตํ, ปฏิปตฺติสงฺขาตํ วา คมนํ กามจฺฉนฺทาทิปฺปหาเนน จ ตํ ลกฺขียติ, เอส นโย ‘‘ปทาเลตฺวา’’ติอาทีสุปิฯ อพฺยาปาเทนาติ เมตฺตายฯ อาโลกสญฺญายาติ วิภูตํ กตฺวา มนสิกาเรน อุปฏฺฐิตาโลกสญฺชานเนนฯ อวิกฺเขเปนาติ สมาธินาฯ ธมฺมววตฺถาเนนาติ กุสลาทิธมฺมานํ ยาถาวนิจฺฉเยน, สปฺปจฺจยนามรูปววตฺถาเนนาติปิ วทนฺติฯ

เอวํ กามจฺฉนฺทาทินีวรณปฺปหาเนน ‘‘อภิชฺฌํ โลเก ปหายา’’ติอาทินา วุตฺตาย ปฐมชฺฌานสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทาย ภควโต ญาณคมนวิสิฏฺฐํ ตถาคตภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สห อุปาเยน อฏฺฐหิ สมาปตฺตีหิ, อฏฺฐารสหิ จ มหาวิปสฺสนาหิ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ญาเณนา’’ติอาทิมาหฯ นามรูปปริคฺคหกงฺขาวิตรณานญฺหิ วินิพนฺธภูตสฺส โมหสฺส ทูรีกรเณน ญาตปริญฺญายํ ฐิตสฺส อนิจฺจสญฺญาทโย สิชฺฌนฺติ, ตสฺมา อวิชฺชาปทาลนํ วิปสฺสนาย อุปาโยฯ ตถา ฌานสมาปตฺตีสุ อภิรตินิมิตฺเตน ปาโมชฺเชน, ตตฺถ อนภิรติยา วิโนทิตาย ฌานาทีนํ สมธิคโมติ สมาปตฺติยา อรติวิโนทนํ อุปาโยฯ สมาปตฺติวิปสฺสนานุกฺกเมน ปน อุปริ วกฺขมานนเยน นิทฺทิสิตพฺเพปิ นีวรณสภาวาย อวิชฺชาย เหฏฺฐา กามจฺฉนฺทาทิวเสน ทสฺสิตนีวรเณสุปิ สงฺคหทสฺสนตฺถํ อุปฺปฏิปาฏินิทฺเทโส ทฏฺฐพฺโพฯ

สมาปตฺติวิหารปเวสนนิพนฺธเนน นีวรณานิ กวาฏสทิสานีติ อาห ‘‘นีวรณกวาฏํ อุคฺฆาเฏตฺวา’’ติฯ ‘‘รตฺติํ อนุวิตกฺเกตฺวา อนุวิจาเรตฺวา ทิวา กมฺมนฺเต ปโยเชตี’’ติ มชฺฌิมาคมวเร มูลปณฺณาสเก วมฺมิกสุตฺเต (ม. นิ. 1.249) วุตฺตฏฺฐาเน วิย วิตกฺกวิจารา วูปสมา [ธูมายนา (ที. นิ. ฏี. 1.7)] อธิปฺเปตาติ สนฺธาย ‘‘วิตกฺกวิจารธูมํ วูปสเมตฺวา’’ติ วุตฺตํ, วิตกฺกวิจารสงฺขาตํ ธูมํ วูปสเมตฺวาติ อตฺโถฯ ‘‘วิตกฺกวิจาร’’มิจฺเจว อธุนา ปาโฐ, โส น โปราโณ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน, อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรน จ ยถาวุตฺตปาฐสฺเสว อุทฺธตตฺตาฯ วิราเชตฺวาติ ชิคุจฺฉิตฺวา, สมติกฺกมิตฺวา วาฯ ตทุภยตฺโถ เหส ‘‘ปีติยา จ วิราคา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.7; ม. นิ. 3.155; ปารา. 11; วิภ. 625) วิยฯ กามํ ปฐมชฺฌานูปจาเร เอว ทุกฺขํ, จตุตฺถชฺฌานูปจาเร เอว จ สุขํ ปหียติ, อติสยปฺปหานํ ปน สนฺธายาห ‘‘จตุตฺถชฺฌาเนน สุขทุกฺขํ ปหายา’’ติฯ

รูปสญฺญาติ สญฺญาสีเสน รูปาวจรชฺฌานานิ เจว ตทารมฺมณานิ จ วุตฺตานิฯ รูปาวจรชฺฌานมฺปิ หิ ‘‘รูป’’นฺติ วุจฺจติ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 248) ตสฺส อารมฺมณมฺปิ กสิณรูปํ ปุริมปทโลเปน ‘‘พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ สุวณฺณทุพฺพณฺณานี’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 223 อาทโย) ตสฺมา อิธ รูเป รูปชฺฌาเน ตํสหคตา สญฺญา รูปสญฺญาติ เอวํ สญฺญาสีเสน รูปาวจรชฺฌานานิ วุตฺตานิ, รูปํ สญฺญา อสฺสาติ รูปสญฺญํ, รูปสญฺญาสมนฺนาคตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ ปถวีกสิณาทิเภทสฺส ตทารมฺมณสฺส เจตํ อธิวจนนฺติ เวทิตพฺพํฯ ปฏิฆสญฺญาติ จกฺขาทีนํ วตฺถูนํ, รูปาทีนํ อารมฺมณานญฺจ ปฏิฆาเตน ปฏิหนเนน วิสยิวิสยสโมธาเนน สมุปฺปนฺนา ทฺวิปญฺจวิญฺญาณสหคตา สญฺญาฯ นานตฺตสญฺญาติ อฏฺฐ กามาวจรกุสลสญฺญา, ทฺวาทส อกุสลสญฺญา, เอกาทส กามาวจรกุสลวิปากสญฺญา, ทฺเว อกุสลวิปากสญฺญา, เอกาทส กามาวจรกิริยสญฺญาติ เอตาสํ จตุจตฺตาลีสสญฺญานเมตํ อธิวจนํฯ เอตา หิ ยสฺมา รูปสทฺทาทิเภเท นานตฺเต นานาสภาเว โคจเร ปวตฺตนฺติ, ยสฺมา จ นานตฺตา นานาสภาวา อญฺญมญฺญํ อสทิสา, ตสฺมา ‘‘นานตฺตสญฺญา’’ติ วุจฺจนฺติฯ

อนิจฺจสฺส , อนิจฺจนฺติ วา อนุปสฺสนา อนิจฺจานุปสฺสนา, เตภูมกธมฺมานํ อนิจฺจตํ คเหตฺวา ปวตฺตาย วิปสฺสนาเยตํ นามํฯ

นิจฺจสญฺญนฺติ สงฺขตธมฺเม ‘‘นิจฺจา สสฺสตา’’ติ ปวตฺตมิจฺฉาสญฺญํ, สญฺญาสีเสน เจตฺถ ทิฏฺฐิจิตฺตานมฺปิ คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอส นโย อิโต ปเรสุปิฯ นิพฺพิทานุปสฺสนายาติ สงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทนากาเรน ปวตฺตาย อนุปสฺสนายฯ นนฺทินฺติ สปฺปีติกตณฺหํฯ วิราคานุปสฺสนายาติ สงฺขาเรสุ วิรชฺชนากาเรน ปวตฺตาย อนุปสฺสนายฯ นิโรธานุปสฺสนายาติ สงฺขารานํ นิโรธสฺส อนุปสฺสนาย, ‘‘เต สงฺขารา นิรุชฺฌนฺติเยว, อายติํ สมุทยวเสน น อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ เอวํ วา อนุปสฺสนา นิโรธานุปสฺสนาฯ เตเนวาห ‘‘นิโรธานุปสฺสนาย นิโรเธติ, โน สมุเทตี’’ติฯ มุญฺจิตุกมฺยตา หิ อยํ พลปฺปตฺตาติฯ ปฏินิสฺสชฺชนากาเรน ปวตฺตา อนุปสฺสนา ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาฯ ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา หิ อยํฯ อาทานนฺติ นิจฺจาทิวเสน คหณํฯ สนฺตติสมูหกิจฺจารมฺมณานํ วเสน เอกตฺตคฺคหณํ ฆนสญฺญาฯ อายูหนํ อภิสงฺขรณํฯ อวตฺถาวิเสสาปตฺติ วิปริณาโมฯ ธุวสญฺญนฺติ ถิรภาวคฺคหณสญฺญํฯ นิมิตฺตนฺติ สมูหาทิฆนวเสน สกิจฺจปริจฺเฉทตาย สงฺขารานํ สวิคฺคหตํฯ ปณิธินฺติ ราคาทิปณิธิํฯ สา ปนตฺถโต ตณฺหาวเสน สงฺขาเรสุ นินฺนตาฯ

อภินิเวสนฺติ อตฺตานุทิฏฺฐิํฯ อนิจฺจาทิวเสน สพฺพธมฺมตีรณํ อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาฯ สาราทานาภินิวิเสนฺติ อสาเร สารคฺคหณวิปลฺลาสํฯ อิสฺสรกุตฺตาทิวเสน โลโก สมุปฺปนฺโนติ อภินิเวโส สมฺโมหาภินิเวโส นามฯ เกจิ ปน ‘‘อโหสิํ นุ โข อหมตีตมทฺธาน’นฺติอาทินา ปวตฺตสํสยาปตฺติ สมฺโมหาภินิเวโส’’ติ วทนฺติฯ สงฺขาเรสุ เลณตาณภาวคฺคหณํ อาลยาภินิเวโสฯ ‘‘อาลยรตา อาลยสมุทิตา’’ติ (ที. นิ. 2.64; ม. นิ. 1.281; 2.337; มหาว. 7, 8) วจนโต อาลโย วุจฺจติ ตณฺหา, สาเยว จกฺขาทีสุ, รูปาทีสุ จ อภินิเวสวเสน ปวตฺติยา อาลยาภินิเวโสติ เกจิฯ ‘‘เอวํวิธา สงฺขารา ปฏินิสฺสชฺชียนฺตี’ติ ปวตฺตญาณํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาฯ วฏฺฏโต วิคตตฺตา วิวฏฺฏํ, นิพฺพานํ, ตตฺถ อารมฺมณกรณสงฺขาเตน อนุปสฺสเนน ปวตฺติยา วิวฏฺฏานุปสฺสนา, โคตฺรภุฯ สํโยคาภินิเวสนฺติ สํยุชฺชนวเสน สงฺขาเรสุ อภินิวิสนํฯ ทิฏฺเฐกฏฺเฐติ ทิฏฺฐิยา สหชาเตกฏฺเฐ, ปหาเนกฏฺเฐ จฯ โอฬาริเกติ อุปริมคฺควชฺเฌ กิเลเส อเปกฺขิตฺวา วุตฺตํ, อญฺญถา ทสฺสนปหาตพฺพา จ ทุติยมคฺควชฺเฌหิปิ โอฬาริกาติ เตสมฺปิ ตพฺพจนียตา สิยาฯ อณุสหคเตติ อณุภูเตฯ ตพฺภาววุตฺติโก หิ เอตฺถ สหคตสทฺโทฯ

อิทํ ปน เหฏฺฐิมมคฺควชฺเฌ อเปกฺขิตฺวา วุตฺตํ ฯ สพฺพกิเลเสติ อวสิฏฺฐสพฺพกิเลเสฯ น หิ ปฐมาทิมคฺเคหิ ปหีนา กิเลสา ปุน ปหียนฺติฯ สพฺพสทฺโท เจตฺถ สปฺปเทสวิสโย ‘‘สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺสา’’ติอาทีสุ วิย (ธ. ป. 129)ฯ

กกฺขฬตฺตํ กฐินภาโวฯ ปคฺฆรณํ ทฺรวภาโวฯ โลกิยวายุนา ภสฺตสฺส วิย เยน ตํตํกลาปสฺส อุทฺธุมายนํ, ถมฺภภาโว วา, ตํ วิตฺถมฺภนํฯ วิชฺชมาเนปิ กลาปนฺตรภูตานํ กลาปนฺตรภูเตหิ ผุฏฺฐภาเว ตํตํภูตวิวิตฺตตา รูปปริยนฺโต อากาโสติ เยสํ โย ปริจฺเฉโท, เตหิ โส อสมฺผุฏฺโฐว, อญฺญถา ภูตานํ ปริจฺเฉทภาโว น สิยา พฺยาปิตภาวาปตฺติโตฯ ยสฺมิํ กลาเป ภูตานํ ปริจฺเฉโท, เตหิ ตตฺถ อสมฺผุฏฺฐภาโว อสมฺผุฏฺฐลกฺขณํ, เตนาห ภควา อากาสธาตุนิทฺเทเส ‘‘อสมฺผุฏฺโฐ จตูหิ มหาภูเตหี’’ติ (ธ. ส. 637)ฯ

วิโรธิปจฺจยสนฺนิปาเต วิสทิสุปฺปตฺติ รุปฺปนํฯ เจตนาปธานตฺตา สงฺขารกฺขนฺธธมฺมานํ เจตนาวเสเนตํ วุตฺตํ ‘‘สงฺขารานํ อภิสงฺขรณลกฺขณ’’นฺติฯ ตถา หิ สุตฺตนฺตภาชนิเย สงฺขารกฺขนฺธวิภงฺเค ‘‘จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา’’ติอาทินา (วิภ. 12) เจตนาว วิภตฺตาฯ อภิสงฺขารลกฺขณา จ เจตนาฯ ยถาห ‘‘ตตฺถ กตโม ปุญฺญาภิสงฺขาโร, กุสลา เจตนา’’ติอาทิ (วิภ. 226) สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อารมฺมเณ ฐปนํ อภินิโรปนํฯ อารมฺมณานมนุพนฺธนํ อนุมชฺชนํฯ สวิปฺผาริกตา ผรณํฯ อธิมุจฺจนํ สทฺทหนํ อธิโมกฺโขฯ อสฺสทฺธิเยติ อสฺสทฺธิยเหตุฯ นิมิตฺตตฺเถ เจตํ ภุมฺมํฯ เอส นโย โกสชฺชาทีสุปิฯ กายจิตฺตปริฬาหูปสโม วูปสมลกฺขณํฯ ลีนุทฺธจฺจรหิเต อธิจิตฺเต วตฺตมาเน ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสเนสุ อพฺยาวฏตาย อชฺฌุเปกฺขนํ ปฏิสงฺขานํ ปกฺขปาตุปจฺเฉทโตฯ

มุสาวาทาทีนํ วิสํวาทนาทิกิจฺจตาย ลูขานํ อปริคฺคาหกานํ ปฏิปกฺขภาวโต ปริคฺคาหกสภาวา สมฺมาวาจา สินิทฺธภาวโต สมฺปยุตฺตธมฺเม, สมฺมาวาจาปจฺจยสุภาสิตํ โสตารญฺจ ปุคฺคลํ ปริคฺคณฺหาตีติ สา ปริคฺคหลกฺขณาฯ

กายิกกิริยา กิญฺจิ กตฺตพฺพํ สมุฏฺฐาเปติ, สยญฺจ สมุฏฺฐานํ ฆฏนํ โหตีติ สมฺมากมฺมนฺตสงฺขาตา วิรติ สมุฏฺฐานลกฺขณาติ ทฏฺฐพฺพา, สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วา อุกฺขิปนํ สมุฏฺฐานํ กายิกกิริยาย ภารุกฺขิปนํ วิยฯ ชีวมานสฺส สตฺตสฺส, สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วา ชีวิตินฺทฺริยวุตฺติยา, อาชีวสฺเสว วา สุทฺธิ โวทานํฯ

‘‘สงฺขารา’’ติ อิธ เจตนา อธิปฺเปตา, น ปน ‘‘สงฺขารา สงฺขารกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 583, 985; วิภ. 1, 20, 52) วิย สมปญฺญาสเจตสิกาติ วุตฺตํ ‘‘สงฺขารานํ เจตนาลกฺขณ’’นฺติฯ อวิชฺชาปจฺจยา หิ ปุญฺญาภิสงฺขาราทิกาว เจตนาฯ อารมฺมณาภิมุขภาโว นมนํฯ อายตนํ ปวตฺตนํฯ สฬายตนวเสน หิ จิตฺตเจตสิกานํ ปวตฺติฯ ตณฺหาย เหตุลกฺขณติ เอตฺถ วฏฺฏสฺส ชนกเหตุภาโว ตณฺหาย เหตุลกฺขณํ, มคฺคสฺส ปน วกฺขมานสฺส นิพฺพานสมฺปาปกตฺตนฺติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ อารมฺมณสฺส คหณลกฺขณํฯ ปุน อุปฺปตฺติยา อายูหนลกฺขณํฯ สตฺตชีวโต สุญฺญตาลกฺขณํฯ ปทหนํ อุสฺสาหนํฯ อิชฺฌนํ สมฺปตฺติฯ วฏฺฏโต นิสฺสรณํ นิยฺยานํฯ อวิปรีตภาโว ตถลกฺขณํฯ อญฺญมญฺญานติวตฺตนํ เอกรโส, อนูนาธิกภาโววฯ ยุคนทฺธา นาม สมถวิปสฺสนา อญฺญมญฺโญปการตาย ยุคฬวเสน พนฺธิตพฺพโตฯ ‘‘สทฺธาปญฺญา ปคฺคหาวิกฺเขปา’’ติปิ วทนฺติฯ จิตฺตวิสุทฺธิ นาม สมาธิฯ ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ นาม ปญฺญาฯ ขโยติ กิเลสกฺขโย มคฺโค, ตสฺมิํ ปวตฺตสฺส สมฺมาทิฏฺฐิสงฺขาตสฺส ญาณสฺส สมุจฺเฉทนลกฺขณํฯ กิเลสานมนุปฺปาทปริโยสานตาย อนุปฺปาโท, ผลํฯ กิเลสวูปสโม ปสฺสทฺธิฯ ฉนฺทสฺสาติ กตฺตุกามตาฉนฺทสฺสฯ ปติฏฺฐาภาโว มูลลกฺขณํฯ อารมฺมณปฏิปาทกตาย สมฺปยุตฺต-ธมฺมานมุปฺปตฺติเหตุตา สมุฏฺฐาปนลกฺขณํฯ วิสยาทิสนฺนิปาเตน คเหตพฺพากาโร สโมธานํฯ ยา ‘‘สงฺคตี’’ติ วุจฺจติ ‘‘ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส’’ติอาทีสุฯ สมํ, สมฺมา วา โอทหนฺติ สมฺปิณฺฑิตา ภวนฺติ สมฺปยุตฺตธมฺมา อเนนาติปิ สโมธานํ, ผสฺโส, ตพฺภาโว สโมธานลกฺขณํฯ สโมสรนฺติ สนฺนิปตนฺติ เอตฺถาติ สโมสรณํ, เวทนาฯ ตาย หิ วินา อปฺปวตฺตมานา สมฺปยุตฺตธมฺมา เวทนานุภวนนิมิตฺตํ สโมสฏา วิย โหนฺตีติ เอวํ วุตฺตํ, ตพฺภาโว สโมสรณลกฺขณํฯ ปาสาทาทีสุ โคปานสีนํ กูฏํ วิย สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปาโมกฺขภาโว ปมุขลกฺขณํฯ สติยา สพฺพตฺถกตฺตา สมฺปยุตฺตานํ อธิปติภาโว อาธิปเตยฺยลกฺขณํฯ ตโต สมฺปยุตฺตธมฺมโต, เตสํ วา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อุตฺตริ ปธานํ ตตุตฺตริ, ตพฺภาโว ตตุตฺตริยลกฺขณํฯ ปญฺญุตฺตรา หิ กุสลา ธมฺมาฯ วิมุตฺตีติ ผลํ กิเลเสหิ วิมุจฺจิตฺถาติ กตฺวาฯ

ตํ ปน สีลาทิคุณสารสฺส ปรมุกฺกํสภาเวน สารํฯ ตโต อุตฺตริ ธมฺมสฺสาภาวโต ปริโยสานํฯ อยญฺจ ลกฺขณวิภาโค ฉธาตุปญฺจฌานงฺคาทิวเสน ตํตํสุตฺตปทานุสาเรน โปราณฏฺฐกถายมาคตนเยน วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา หิ ปุพฺเพ วุตฺโตปิ โกจิ ธมฺโม ปริยายนฺตรปฺปกาสนตฺถํ ปุน ทสฺสิโตฯ ตโต เอว จ ‘‘ฉนฺทมูลกา ธมฺมา มนสิการสมุฏฺฐานา ผสฺสสโมธานา เวทนาสโมสรณา’’ติ ‘‘ปญฺญุตฺตรา กุสลา ธมฺมา’’ติ, ‘‘วิมุตฺติสารมิทํ พฺรหฺมจริย’’นฺติ, ‘‘นิพฺพาโนคธญฺหิ อาวุโส พฺรหฺมจริยํ นิพฺพานปริโยสาน’’นฺติ [สํ. นิ. 3.512 (อตฺถโต สมานํ)] จ สุตฺตปทานํ วเสน ฉนฺทสฺส มูลลกฺขณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ตถํ อวิตถํ ลกฺขณํ อาคโตติ อตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘เอว’’นฺติอาทินาฯ ตํ ปน คมนํ อิธ ญาณคมนเมวาติ วุตฺตํ ‘‘ญาณคติยา’’ติฯ สติปิ คตสทฺทสฺส อวโพธนตฺถภาเว ญาณคมนตฺเถเนเวโส สิทฺโธติ น วุตฺโตฯ อา-สทฺทสฺส เจตฺถ คตสทฺทานุวตฺติมตฺตเมวฯ เตนาห ‘‘ปตฺโต อนุปฺปตฺโต’’ติฯ

อวิปรีตสภาวตฺตา ‘‘ตถธมฺมา นาม จตฺตาริ อริยสจฺจานี’’ติ วุตฺตํฯ อวิปรีตสภาวโต ตถานิฯ อมุสาสภาวโต อวิตถานิฯ อญฺญาการรหิตโต อนญฺญถานิฯ สจฺจสํยุตฺตาทีสุ อาคตํ ปริปุณฺณสจฺจจตุกฺกกถํ สนฺธาย ‘‘อิติ วิตฺถาโร’’ติ อาหฯ ‘‘ตสฺมา’’ติ วตฺวา ตทปรามสิตพฺพเมว ทสฺเสติ ‘‘ตถานํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา’’ติ อิมินาฯ เอส นโย อีทิเสสุฯ

เอวํ สจฺจวเสน จตุตฺถการณํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน อวิปรีตสภาวตฺตา ตถภูตานํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานํ วเสนาปิ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ชาติปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐติ ชาติปจฺจยา สมฺภูตํ หุตฺวา สหิตสฺส อตฺตโน ปจฺจยานุรูปสฺส อุทฺธํ อุทฺธํ อาคตสภาโว, อนุปวตฺตฏฺโฐติ อตฺโถฯ อถ วา สมฺภูตฏฺโฐ จ สมุทาคตฏฺโฐ จ สมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐ ปุพฺพปเท อุตฺตรปทโลปวเสนฯ สมาหารทฺวนฺเทปิ หิ ปุลฺลิงฺคมิจฺฉนฺติ เนรุตฺติกาฯ น เจตฺถ ชาติโต ชรามรณํ น โหติ, น จ ชาติํ วินา อญฺญโต โหตีติ ชาติปจฺจยสมฺภูตฏฺโฐฯ อิตฺถเมว ชาติโต สมุทาคจฺฉตีติ ชาติ ปจฺจยสมุทาคตฏฺโฐฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยา ยา ชาติ ยถา ยถา ปจฺจโย โหติ, ตทนุรูปํ ปาตุภูตสภาโวติฯ ปจฺจยปกฺเข ปน อวิชฺชาย สงฺขารานํ ปจฺจยฏฺโฐติ เอตฺถ น อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย น โหติ, น จ อวิชฺชํ วินา สงฺขารา อุปฺปชฺชนฺติฯ ยา ยา อวิชฺชา เยสํ เยสํ สงฺขารานํ ยถา ยถา ปจฺจโย โหติ, อยํ อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจยฏฺโฐ ปจฺจยสภาโวติ อตฺโถฯ ตถานํ ธมฺมานนฺติ ปจฺจยาการธมฺมานํฯ ‘‘สุคโต’’ติอาทีสุ (ปารา. 1) วิย คมุสทฺทสฺส พุทฺธิยตฺถตํ สนฺธาย ‘‘อภิสมฺพุทฺธตฺตา’’ติ วุตฺตํ, น ญาณคมนตฺถํฯ คติพุทฺธิยตฺถา หิ สทฺทา อญฺญมญฺญปริยายาฯ ตสฺมา ‘‘อภิสมฺพุทฺธตฺโถ เหตฺถ คตสทฺโท’’ติ อธิกาโร, คมฺยมานตฺตา วา น ปยุตฺโตฯ

ยํ รูปารมฺมณํ นาม อตฺถิ, ตํ ภควา ชานาติ ปสฺสตีติ สมฺพนฺโธฯ สเทวเก…เป.… ปชายาติ อาธาโร ‘‘อตฺถี’’ติ ปเทติ ปุน อปริมาณาสุ โลกธาตูสอูติ ตํนิวาสสตฺตาเปกฺขาย, อาปาถคมนาเปกฺขาย วา วุตฺตํฯ เตน ภควตา วิภชฺชมานํ ตํ รูปายตนํ ตถเมว โหตีติ โยเชตพฺพํฯ ตถาวิตถภาเว การณมาห ‘‘เอวํ ชานตา ปสฺสตา’’ติฯ สพฺพาการโต ญาตตฺตา ปสฺสิตตฺตาติ หิ เหตฺวนฺโตคธเมตํ ปททฺวยํฯ อิฏฺฐานิฏฺฐาทิวเสนาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน มชฺฌตฺตํ สงฺคณฺหาติฯ ตถา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนปริตฺตอชฺฌตฺตพหิทฺธาตทุภยาทิเภทมฺปิฯ ลพฺภมานกปทวเสนาติ ‘‘รูปายตนํ ทิฏฺฐํ สทฺทายตนํ สุตํ คนฺธายตนํ รสายตนํ โผฏฺฐพฺพายตนํ มุตํ สพฺพํ รูปํ มนสา วิญฺญาต’’นฺติ (ธ. ส. 966) วจนโต ทิฏฺฐปทญฺจ วิญฺญาตปทญฺจ รูปารมฺมเณ ลพฺภติฯ รูปารมฺมณํ อิฏฺฐํ อนิฏฺฐํ มชฺฌตฺตํ ปริตฺตํ อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา ทิฏฺฐํ วิญฺญาตํ รูปํ รูปายตนํ รูปธาตุ วณฺณนิภา สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ นีลํ ปีตกนฺติ เอวมาทีหิ อเนเกหิ นาเมหิฯ ‘‘อิฏฺฐานิฏฺฐาทิวเสนา’’ติอาทินา หิ อเนกนามภาวํ สรูปโต นิทสฺเสติฯ เตรสหิ วาเรหีติ ธมฺมสงฺคณิยํ รูปกณฺเฑ (ธ. ส. 615) อาคเต เตรส นิทฺเทสวาเร สนฺธายาหฯ เอเกกสฺมิํ วาเร เจตฺถ จตุนฺนํ จตุนฺนํ ววตฺถาปนนยานํ วเสน ‘‘ทฺวิปญฺญาสาย นเยหี’’ติ วุตฺตํฯ ตถเมวาติ ยถาวุตฺเตน ชานเนน อปฺปฏิวตฺติยเทสนตาย, ยถาวุตฺเตน จ ปสฺสเนน อวิปรีตทสฺสิตาย สจฺจเมวฯ ตมตฺถํ จตุรงฺคุตฺตเร กาฬการามสุตฺเตน (อ. นิ. 4.24) สาเธนฺโต ‘‘วุตฺตญฺเจต’’นฺติอาทิมาหฯ

จ-สทฺโท เจตฺถ ทฬฺหีกรณโชตโก, เตน ยถาวุตฺตสฺสตฺถสฺส ทฬฺหีกรณํ โชเตติ, สมฺปิณฺฑนตฺโถ วา อฏฺฐานปยุตฺโต, น เกวลํ มยา เอว, อถ โข ภควตาปีติฯ อนุวิจริตนฺติ ปริจริตํฯ ชานามิ อพฺภญฺญาสินฺติ ปจฺจุปฺปนฺนาตีตกาเลสุ ญาณปฺปวตฺติทสฺสเนน อนาคเตปิ ญาณปฺปวตฺติ ทสฺสิตาเยว นยโต ทสฺสิตตฺตาฯ วิทิต-สทฺโท ปน อนามฏฺฐกาลวิเสโส กาลตฺตยสาธารณตฺตา ‘‘ทิฏฺฐํ สุตฺตํ มุต’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 3.187; ม. นิ. 1.7; สํ. นิ. 2.208; อ. นิ. 4.23; ปฏิ. ม. 1.121) วิย, ปากฏํ กตฺวา ญาตนฺติ อตฺโถ, อิมินา เจตํ ทสฺเสติ ‘‘อญฺเญ ชานนฺติเยว, มยา ปน ปากฏํ กตฺวา วิทิต’’นฺติฯ ภควตา หิ อิเมหิ ปเทหิ สพฺพญฺญุภูมิ นาม กถิตาฯ น อุปฏฺฐาสีติ ตํ ฉทฺวาริกมารมฺมณํ ตณฺหาย วา ทิฏฺฐิยา วา ตถาคโต อตฺตตฺตนิยวเสน น อุปฏฺฐาสิ น อุปคจฺฉติ, อิมินา ปน ปเทน ขีณาสวภูมิ กถิตาฯ ยถา รูปารมฺมณาทโย ธมฺมา ยํสภาวา, ยํปการา จ, ตถา เต ธมฺเม ตํสภาเว ตํปกาเร คมติ ปสฺสติ ชานาตีติ ตถาคโตติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ‘‘ตถทสฺสีอตฺเถ’’ติ วุตฺตํฯ อเนกตฺถา หิ ธาตุสทฺทาฯ เกจิ ปน นิรุตฺตินเยน, ปิโสทราทิคณปกฺเขเปน (ปารา. อฏฺฐ. 1; วิสุทฺธิ. 1.142) วา ทสฺสี-สทฺทโลปํ, อาคต-สทฺทสฺส จาคมํ กตฺวา ‘‘ตถาคโต’’ติ ปทสิทฺธิเมตฺถ วณฺเณนฺติ, ตทยุตฺตเมว วิชฺชมานปทํ ฉฑฺเฑตฺวา อวิชฺชมานปทสฺส คหณโตฯ วุตฺตญฺจ พุทฺธวํสฏฺฐกถายํ –

‘‘ตถากาเรน โย ธมฺเม, ชานาติ อนุปสฺสติ;

ตถทสฺสีติ สมฺพุทฺโธ, ตสฺมา วุตฺโต ตถาคโต’’ติฯ (พุ. วํ. อฏฺฐ. รตนจงฺกมนกณฺฑวณฺณนา);

เอตฺถ ‘‘อนุปสฺสตี’’ติ อาคตสทฺทตฺถํ วตฺวา ตทิทํ ญาณปสฺสนเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ชานาตี’’ติ, สทฺทาธิคตมตฺถํ ปน วิภาเวตุํ ‘‘ตถทสฺสี’’ติ จ วุตฺตํฯ

ยํ รตฺตินฺติ ยสฺส รตฺติยํ, อจฺจนฺตสํโยเค วา เอตํ อุปโยควจนํ รตฺเตกเทสภูตสฺส อภิสมฺพุชฺฌนกฺขณสฺส อจฺจนฺตสํโยคตฺตา, สกลาปิ วา เอสา รตฺติ อภิสมฺโพธาย ปทหนกาลตฺตา ปริยาเยน อจฺจนฺตสํโยคภูตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปถวีปุกฺขลนิรุตฺตรภูมิสีสคตตฺตา น ปราชิโต อญฺเญหิ เอตฺถาติ อปราชิโต, สฺเวว ปลฺลงฺโกติ อปราชิตปลฺลงฺโก, ตสฺมิํฯ

ติณฺณํมารานนฺติ กิเลสาภิสงฺขารเทวปุตฺตมารานํ, อิทญฺจ นิปฺปริยายโต วุตฺตํ, ปริยายโต ปน เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ปญฺจนฺนมฺปิ มารานํ มทฺทนํ เวทิตพฺพํฯ มตฺถกนฺติ สามตฺถิยสงฺขาตํ สีสํฯ เอตฺถนฺตเรติ อุภินฺนํ รตฺตีนมนฺตเรฯ ‘‘ปฐมโพธิยาปี’’ติอาทินา ปญฺจจตฺตาลีสวสฺสปริมาณกาลเมว อนฺโตคธเภเทน นิยเมตฺวา วิเสเสติฯ ตาสุ ปน วีสติวสฺสปริจฺฉินฺนา ปฐมโพธีติ วินยคณฺฐิปเท วุตฺตํ, ตญฺจ ตทฏฺฐกถายเมว ‘‘ภควโต หิ ปฐมโพธิยํ วีสติวสฺสนฺตเร นิพทฺธุปฏฺฐาโก นาม นตฺถี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.16) กถิตตฺตา ปฐมโพธิ นาม วีสติวสฺสานีติ คเหตฺวา วุตฺตํฯ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปน ‘‘ปญฺจจตฺตาลีสาย วสฺเสสุ อาทิโต ปนฺนรส วสฺสานิ ปฐมโพธี’’ติ วุตฺตํ, เอวญฺจ สติ มชฺเฌ ปนฺนรส วสฺสานิ มชฺฌิมโพธิ, อนฺเต ปนฺนรส วสฺสานิ ปจฺฉิมโพธีติ ติณฺณํ โพธีนํ สมปฺปมาณตา สิยา, ตมฺปิ ยุตฺตํฯ ปนฺนรสติเกน หิ ปญฺจจตฺตาลีสวสฺสานิ ปริปูเรนฺติฯ อฏฺฐกถายํ ปน ปนฺนรสวสฺสปฺปมาณาย ปฐมโพธิยา วีสติวสฺเสสุเยว อนฺโตคธตฺตา ‘‘ปฐมโพธิยํ วีสติวสฺสนฺตเร’’ติ วุตฺตนฺติ เอวมฺปิ สกฺกา วิญฺญาตุํฯ ‘‘ยํ สุตฺต’’นฺติอาทินา สมฺพนฺโธฯ

นิทฺโทสตาย อนุปวชฺชํ อนุปวทนียํฯ ปกฺขิปิตพฺพาภาเวน อนูนํฯ อปเนตพฺพาภาเวน อนธิกํฯ อตฺถพฺยญฺชนาทิสมฺปตฺติยา สพฺพาการปริปุณฺณํฯ นิมฺมทนเหตุ นิมฺมทนํฯ วาลคฺคมตฺตมฺปีติ วาลธิโลมสฺส โกฏิปฺปมาณมฺปิฯ อวกฺขลิตนฺติ วิราธิตํ มุสา ภณิตํฯ เอกมุทฺทิกายาติ เอกราชลญฺฉเนนฯ เอกนาฬิยาติ เอกาฬฺหเกน, เอกตุมฺเพน วาฯ เอกตุลายาติ เอกมาเนนฯ ‘‘ตถเมวา’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ โน อญฺญถาติ พฺยติเรกโต ทสฺเสติ, เตน ยทตฺถํ ภาสิตํ, เอกนฺเตน ตทตฺถนิปฺผาทนโต ยถา ภาสิตํ ภควตา, ตถาเยวาติ อวิปรีตเทสนตํ ทสฺเสติฯ ‘‘คทตฺโถ’’ติ เอเตน ตถํ คทติ ภาสตีติ ตถาคโต ท-การสฺส ต-การํ, นิรุตฺตินเยน จ อาการาคมํ กตฺวา, ธาตุสทฺทานุคเตน วา อากาเรนาติ นิพฺพจนํ ทสฺเสติฯ

เอวํ ‘‘สุคโต’’ติอาทีสุ (ปารา. 1) วิย ธาตุสทฺทนิปฺผตฺติปริกปฺเปน นิรุตฺติํ ทสฺเสตฺวา พาหิรตฺถสมาเสนปิ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อาคทนนฺติ สพฺพหิตนิปฺผาทนโต ภุสํ กถนํ วจนํ, ตพฺภาวมตฺโต วา อา-สทฺโทฯ

ตถา คตมสฺสาติ ตถาคโตฯ ยถา วาจาย คตํ ปวตฺติ, ตถา กายสฺส, ยถา วา กายสฺส คตํ ปวตฺติ, ตถา วาจาย อสฺส, ตสฺมา ตถาคโตติ อตฺโถฯ ตเทว นิพฺพจนํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภควโต’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ หิ ‘‘คโต ปวตฺโต, คตา ปวตฺตา’’ติ จ เอเตน กายวจีกิริยานํ อญฺญมญฺญานุโลมนวจนิจฺฉาย กายสฺส, วาจาย จ ปวตฺติ อิธ คต-สทฺเทน กถิตาติ ทสฺเสติ, ‘‘เอวํภูตสฺสา’’ติอาทินา พาหิรตฺถสมาสํ, ‘‘ยถา ตถา’’ติ เอเตน ยํตํ-สทฺทานํ อพฺยภิจาริตสมฺพนฺธตาย ‘‘ตถา’’ติ วุตฺเต ‘‘ยถา’’ติ อยมตฺโถ อุปฏฺฐิโตเยว โหตีติ ตถาสทฺทตฺถํ, ‘‘วาที การี’’ติ เอเตน ปวตฺติสรูปํ, ‘‘ภควโต หี’’ติ เอเตน ยถาวาทีตถาการิตาทิการณนฺติฯ ‘‘เอวํภูตสฺสา’’ติ ยถาวาทีตถาการิตาทินา ปกาเรน ปวตฺตสฺส, อิมํ ปการํ วา ปตฺตสฺสฯ อิตีติ วุตฺตปฺปการํ นิทฺทิสติฯ ยสฺมา ปเนตฺถ คต-สทฺโท วาจาย ปวตฺติมฺปิ ทสฺเสติ, ตสฺมา กามํ ตถาวาทิตาย ตถาคโตติ อยมฺปิ อตฺโถ สิทฺโธ โหติ, โส ปน ปุพฺเพ ปการนฺตเรน ทสฺสิโตติ ปาริเสสนเยน ตถาการิตาอตฺถเมว ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ ตถาการิตาย ตถาคโต’’ติ วุตฺตํฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘ยถา วาจา คตา ยสฺส,

ตถา กาโย คโต ยโต;

ยถา กาโย ตถา วาจา,

ตโต สตฺถา ตถาคโต’’ติฯ

ภวคฺคํ ปริยนฺตํ กตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ ยํ ปเนเก วทนฺติ ‘‘ติริยํ วิย อุปริ, อโธ จ สนฺติ อปริมาณา โลกธาตุโย’’ติ, เตสํ ตํ ปฏิเสเธตุํ เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ วิมุตฺติยาติ ผเลนฯ วิมุตฺติญาณทสฺสเนนาติ ปจฺจเวกฺขณาญาณสงฺขาเตน ทสฺสเนนฯ ตุโลติ สทิโสฯ ปมาณนฺติ มินนการณํฯ ปเร อภิภวติ คุเณน อชฺโฌตฺถรติ อธิโก ภวตีติ อภิภูฯ ปเรหิ น อภิภูโต อชฺโฌตฺถโฏติ อนภิภูโตฯ อญฺญทตฺถูติ เอกํสวจเน นิปาโตฯ ทสฺสนวเสน ทโส, สพฺพํ ปสฺสตีติ อตฺโถฯ ปเร อตฺตโน วสํ วตฺเตตีติ วสวตฺตีฯ

‘‘อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโต’’ติ อยํ น สทฺทโต ลพฺภติ, สทฺทโต ปน เอวนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺเรว’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ อคโทติ ทิพฺพาคโท อคํ โรคํ ทาติ อวขณฺฑติ, นตฺถิ วา คโท โรโค เอเตนาติ กตฺวา , ตสฺสทิสฏฺเฐน อิธ เทสนาวิลาสสฺส, ปุญฺญุสฺสยสฺส จ อคทตา ลพฺภตีติ อาห ‘‘อคโท วิยา’’ติฯ ยาย ธมฺมธาตุยา เทสนาวิชมฺภนปฺปตฺตา, สา เทสนาวิลาโสฯ ธมฺมธาตอูติ จ สพฺพญฺญุตญฺญาณเมวฯ เตน หิ ธมฺมานมาการเภทํ ญตฺวา ตทนุรูปํ เทสนํ นิยาเมติฯ เทสนาวิลาโสเยว เทสนาวิลาสมโย ยถา ‘‘ทานมยํ สีลมย’’นฺติ (ที. นิ. 3.305; อิติวุ. 60; เนตฺติ. 34) อธุนา ปน โปตฺถเกสุ พหูสุปิ มย-สทฺโท น ทิสฺสติฯ ปุญฺญุสฺสโยติ อุสฺสนํ, อติเรกํ วา ญาณาทิสมฺภารภูตํ ปุญฺญํฯ ‘‘เตนา’’ติอาทิ โอปมฺมสมฺปาทนํฯ เตนาติ จ ตทุภเยน เทสนาวิลาเสน เจว ปุญฺญุสฺสเยน จ โส ภควา อภิภวตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อิตี’’ติอาทินา พาหิรตฺถสมาสํ ทสฺเสติฯ สพฺพโลกาภิภวเนน ตโถ, น อญฺญถาติ วุตฺตํ โหติฯ

ตถาย คโตติ ปุริมสจฺจตฺตยํ สนฺธายาห, ตถํ คโตติ ปน ปจฺฉิมสจฺจํฯ จตุสจฺจานุกฺกเมน เจตฺถ คต-สทฺทสฺส อตฺถจตุกฺกํ วุตฺตํฯ วาจกสทฺทสนฺนิธาเน อุปสคฺคนิปาตานํ ตทตฺถโชตนภาเวน ปวตฺตนโต คต-สทฺโทเยว อนุปสคฺโค อวคตตฺถํ, อตีตตฺถญฺจ วทตีติ ทสฺเสติ ‘‘อวคโต อตีโต’’ติ อิมินาฯ

‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ ตพฺพิวรณํฯ โลกนฺติ ทุกฺขสจฺจภูตํ โลกํฯ ตถาย ตีรณปริญฺญายาติ โยเชตพฺพํฯ โลกนิโรธคามินิํ ปฏิปทนฺติ อริยมคฺคํ, น ปน อภิสมฺพุชฺฌนมตฺตํฯ ตตฺถ กตฺตพฺพกิจฺจมฺปิ กตเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘โลกสฺมา ตถาคโต วิสํยุตฺโต’’ติอาทินา สจฺจจตุกฺเกปิ ทุติยปกฺขํ วุตฺตํ, อภิสมฺพุชฺฌนเหตุํ วา เอเตหิ ทสฺเสติฯ ตโตเยว หิ ตานิ อภิสมฺพุทฺโธติฯ ‘‘ยํ ภิกฺขเว, สเทวกสฺส โลกสฺส สมารกสฺส สพฺรหฺมกสฺส สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, สพฺพํ ตํ ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธํ, ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจตี’’ติ (อ. นิ. 4.23) องฺคุตฺตราคเม จตุกฺกนิปาเต อาคตํ ปาฬิมิมํ เปยฺยาลมุเขน ทสฺเสติ, ตญฺจ อตฺถสมฺพนฺธตาย เอว, น อิมสฺสตฺถสฺส สาธกตายฯ สา หิ เปยฺยาลนิทฺทิฏฺฐา ปาฬิ ตถทสฺสิตา อตฺถสฺส สาธิกาติฯ ‘‘ตสฺสปิ เอวํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติ อิมินา สาธฺยสาธกสํสนฺทนํ กโรติฯ

‘‘อิทมฺปิ จา’’ติอาทินา ตถาคตปทสฺส มหาวิสยตํ , อฏฺฐวิธสฺสาปิ ยถาวุตฺตการณสฺส นิทสฺสนมตฺตญฺจ ทสฺเสติฯ ตตฺถ อิทนฺติ อติพฺยาสรูเปน วุตฺตํ อฏฺฐวิธํ การณํ, ปิ-สทฺโท, อปิ-สทฺโท วา สมฺภาวเน ‘‘อิตฺถมฺปิ มุขมตฺตเมว, ปเคว อญฺญถา’’ติฯ ตถาคตภาวทีปเนติ ตถาคตนามทีปเนฯ คุเณน หิ ภควา ตถาคโต นาม, นาเมน จ ภควติ ตถาคต-สทฺโทติฯ ‘‘อสงฺเขฺยยฺยานิ นามานิ, สคุเณน มเหสิโน’’ติอาทิ (อุทา. อฏฺฐ. 306; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 1.277) หิ วุตฺตํฯ อปฺปมาทปทํ วิย สกลกุสลธมฺมปฏิปตฺติยา สพฺพพุทฺธคุณานํ ตถาคตปทํ สงฺคาหกนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพากาเรนา’’ติอาทิมาห ฯ วณฺเณยฺยาติ ปริกปฺปวจนเมตํ ‘‘วณฺเณยฺย วา, น วา วณฺเณยฺยา’’ติฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘พุทฺโธปิ พุทฺธสฺส ภเณยฺย วณฺณํ,

กปฺปมฺปิ เจ อญฺญมภาสมาโน;

ขีเยถ กปฺโป จิรทีฆมนฺตเร,

วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺสา’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.304; 3.141; อุทา. อฏฺฐ. 52; อป. อฏฺฐ. 2.7.20; พุ. วํ. อฏฺฐ. โกณฺฑญฺญพุทฺธวํสวณฺณนา; จริยา. ปกิณฺณกกถา); –

สมตฺถเน วา เอตํ ‘‘โส อิมํ วิชฏเย ชฏ’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 2.23) วิยาติปิ วทนฺติ เกจิฯ

อยํ ปเนตฺถ อฏฺฐกถามุตฺตโก นโย – อภินีหารโต ปฏฺฐาย ยาว สมฺมาสมฺโพธิ, เอตฺถนฺตเร มหาโพธิยานปฏิปตฺติยา หานฏฺฐานสํกิเลสนิวตฺตีนํ อภาวโต ยถาปณิธานํ ตถาคโต อภินีหารานุรูปํ ปฏิปนฺโนติ ตถาคโตฯ อถ วา มหิทฺธิกตาย, ปฏิสมฺภิทานํ อุกฺกํสาธิคเมน อนาวรณญาณตาย จ กตฺถจิปิ ปฏิฆาตาภาวโต ยถารุจิ, ตถา กายวจีจิตฺตานํ คตานิ คมนานิ ปวตฺติโย เอตสฺสาติ ตถาคโตฯ อปิจ ยสฺมา โลเก วิธยุตฺตคตปการสทฺทา สมานตฺถา ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา ยถา วิธา วิปสฺสิอาทโย ภควนฺโต นิขิลสพฺพญฺญุคุณสมงฺคิตาย, อยมฺปิ ภควา ตถา วิโธติ ตถาคโต, ยถา ยุตฺตา จ เต ภควนฺโต วุตฺตนเยน, อยมฺปิ ภควา ตถา ยุตฺโตติ ตถาคโตฯ อปโร นโย-ยสฺมา สจฺจํ ตจฺฉํ ตถนฺติ ญาณสฺเสตํ อธิวจนํ, ตสฺมา ตเถน ญาเณน อาคโตติ ตถาคโตติฯ

‘‘ปหาย กามาทิมเล ยถา คตา,

สมาธิญาเณหิ วิปสฺสิอาทโย;

มเหสิโน สกฺยมุนี ชุตินฺธโร,

ตถา คโต เตน ตถาคโต มโตฯ

ตถญฺจ ธาตายตนาทิลกฺขณํ,

สภาวสามญฺญวิภาคเภทโต;

สยมฺภุญาเณน ชิโน สมาคโต,

ตถาคโต วุจฺจติ สกฺยปุงฺคโวฯ

ตถานิ สจฺจานิ สมนฺตจกฺขุนา,

ตถา อิทปฺปจฺจยตา จ สพฺพโส;

อนญฺญเนยฺเยน ยโต วิภาวิตา,

ยาถาวโต เตน ชิโน ตถาคโตฯ

อเนกเภทาสุปิ โลกธาตูสุ,

ชินสฺส รูปายตนาทิโคจเร;

วิจิตฺตเภเท ตถเมว ทสฺสนํ,

ตถาคโต เตน สมนฺตโลจโนฯ

ยโต จ ธมฺมํ ตถเมว ภาสติ,

กโรติ วาจายนุโลมมตฺตโน;

คุเณหิ โลกํ อภิภุยฺยิรียติ,

ตถาคโต เตนปิ โลกนายโกฯ

ยถาภินีหารมโต ยถารุจิ,

ปวตฺตวาจาตนุจิตฺตภาวโต;

ยถาวิธา เยน ปุรา มเหสิโน,

ตถาวิโธ เตน ชิโน ตถาคโตฯ

ยถา จ ยุตฺตา สุคตา ปุราตนา,

ตถาว ยุตฺโต ตถญาณโต จ โส;

สมาคโต เตน สมนฺตโลจโน,

ตถาคโต วุจฺจติ สกฺยปุงฺคโว’’ติฯ (อิติวุ. อฏฺฐ. 38 โถกํ วิสทิสํ); –

สงฺคหคาถาฯ

‘‘กตมญฺจ ตํ ภิกฺขเว’’ติ อยํ กสฺส ปุจฺฉาติ อาห ‘‘เยนา’’ติอาทิฯ เอวํ สามญฺญโต ยถาวุตฺตสฺส สีลมตฺตกสฺส ปุจฺฉาภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปุจฺฉาวิเสสภาวญาปนตฺถํ มหานิทฺเทเส (มหานิ. 150) อาคตา สพฺพาว ปุจฺฉา อตฺถุทฺธารวเสน ทสฺเสติ ‘‘ตตฺถ ปุจฺฉา นามา’’ติอาทินาฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ‘‘ตํ กตมนฺติ ปุจฺฉตี’’ติ เอตฺถ ยเทตํ สามญฺญโต ปุจฺฉาวจนํ วุตฺตํ, ตสฺมิํฯ

ปกติยาติ อตฺตโน ธมฺมตาย, สยเมวาติ วุตฺตํ โหติฯ ลกฺขณนฺติ โย โกจิ ญาตุมิจฺฉิโต สภาโวฯ อญฺญาตนฺติ ทสฺสนาทิวิเสสยุตฺเตน, อิตเรน วา เยน เกนจิปิ ญาเณน อญฺญาตํฯ อวตฺถาวิเสสานิ หิ ญาณทสฺสนตุลนตีรณานิฯ อทิฏฺฐนฺติ ทสฺสนภูเตน ญาเณน ปจฺจกฺขมิว อทิฏฺฐํฯ อตุลิตนฺติ ‘‘เอตฺตกเมต’’นฺติ ตุลนภูเตน อตุลิตํฯ อตีริตนฺติ ‘‘เอวเมวิท’’นฺติ ตีรณภูเตน อกตญาณกิริยาสมาปนํฯ อวิภูตนฺติ ญาณสฺส อปากฏภูตํฯ อวิภาวิตนฺติ ญาเณน อปากฏกตํฯ ตสฺสาติ ยถาวุตฺตลกฺขณสฺสฯ อทิฏฺฐํ โชตียติ ปกาสียติ เอตายาติ อทิฏฺฐโชตนาฯ สํสนฺทนตฺถายาติ สากจฺฉาวเสน วินิจฺฉยกรณตฺถายฯ สํสนฺทนญฺหิ สากจฺฉาวเสน วินิจฺฉยกรณํฯ ทิฏฺฐํ สํสนฺทียติ เอตายาติ ทิฏฺฐสํสนฺทนาฯ ‘‘สํสยปกฺขนฺโท’’ติอาทีสุ ทฬฺหตรํนิวิฏฺฐา วิจิกิจฺฉา สํสโยฯ นาติสํสปฺปนมติเภทมตฺตํ วิมติฯ ตโตปิ อปฺปตรํ ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข’’ติอาทินา ทฺวิธา วิย ปวตฺตํ ทฺเวฬฺหกํฯ ทฺวิธา เอลติ กมฺปติ จิตฺตเมเตนาติ หิ ทฺเวฬฺหกํ หปจฺจยํ, สกตฺถวุตฺติกปจฺจยญฺจ กตฺวา, เตน ชาโต, ตํ วา ชาตํ ยสฺสาติ ทฺเวฬฺหกชาโตฯ วิมติ ฉิชฺชติ เอตายาติ วิมติจฺเฉทนาฯ อนตฺตลกฺขณสุตฺตาทีสุ (สํ. นิ. 3.59) อาคตํ ขนฺธปญฺจกปฏิสํยุตฺตํ ปุจฺฉํ สนฺธายาห ‘‘สพฺพํ วตฺตพฺพ’’นฺติฯ อนุมติยา ปุจฺฉา อนุมติปุจฺฉาฯ ‘‘ตํ กิํ มญฺญถ ภิกฺขเว’’ติอาทิปุจฺฉาย หิ ‘‘กา ตุมฺหากํ อนุมตี’’ติ อนุมติ ปุจฺฉิตา โหติฯ กเถตุกมฺยตาติ กเถตุกามตายฯ ‘‘อญฺญาณตา อาปชฺชตี’’ติอาทีสุ (ปารา. 295) วิย หิ เอตฺถ ย-การโลโป, กรณตฺเถ วา ปจฺจตฺตวจนํ, กเถตุกมฺยตาย วา ปุจฺฉา กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติปิ วฏฺฏติฯ อตฺถโต ปน สพฺพาปิ ตถา ปวตฺตวจนํ, ตทุปฺปาทโก วา จิตฺตุปฺปาโทติ เวทิตพฺพํฯ

ยทตฺถํ ปนายํ นิทฺเทสนโย อาหริโต, ตสฺส ปุจฺฉาวิเสสภาวสฺส ญาปนตฺถํ ‘‘อิมาสู’’ติอาทิมาหฯ จิตฺตาโภโค สมนฺนาหาโรฯ ภุสํ, สมนฺตโต จ สํสปฺปนา กงฺขา อาสปฺปนา, ปริสปฺปนา จฯ สพฺพา กงฺขา ฉินฺนา สพฺพญฺญุตญฺญาณปทฏฺฐาเนน อคฺคมคฺเคน สมุจฺฉินฺทนโตฯ ปเรสํ อนุมติยา, กเถตุกมฺยตาย จ ธมฺมเทสนาสมฺภวโต, ตถา เอว ตตฺถ ตตฺถ ทิฏฺฐตฺตา จ วุตฺตํ ‘‘อวเสสา ปน ทฺเว ปุจฺฉา พุทฺธานํ อตฺถี’’ติฯ ยา ปเนตา ‘‘สตฺตาธิฏฺฐานา ปุจฺฉา ธมฺมาธิฏฺฐานา ปุจฺฉา เอกาธิฏฺฐานา ปุจฺฉา อเนกาธิฏฺฐานา ปุจฺฉา’’ติอาทินา อปราปิ อเนกธา ปุจฺฉาโย นิทฺเทเส อาคตา, ตา สพฺพาปิ นิทฺธาเรตฺวา อิธ อวิจยนํ ‘‘อลํ เอตฺตาวตาว, อตฺถิเกหิ ปน อิมินา นเยน นิทฺธาเรตฺวา วิเจตพฺพา’’ติ นยทานสฺส สิชฺฌนโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[8] ปุจฺฉา จ นาเมสา วิสฺสชฺชนาย สติเยว ยุตฺตรูปาติ โจทนาย ‘‘อิทานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อติปาตนํ อติปาโตฯ อติ-สทฺโท เจตฺถ อติเรกตฺโถฯ สีฆภาโว เอว จ อติเรกตา, ตสฺมา สรเสเนว ปตนสภาวสฺส อนฺตรา เอว อติเรกํ ปาตนํ, สณิกํ ปติตุํ อทตฺวา สีฆํ ปาตนนฺติ อตฺโถ, อภิภวนตฺโถ วา, อติกฺกมฺม สตฺถาทีหิ อภิภวิตฺวา ปาตนนฺติ วุตฺตํ โหติ, โวหารวจนเมตํ ‘‘อติปาโต’’ติฯ อตฺถโต ปน ปกรณาทิวเสนาธิคตตฺตา ปาณวโธ ปาณฆาโตติ วุตฺตํ โหตีติ อธิปฺปาโยฯ โวหารโตติ ปญฺญตฺติโตฯ สตฺโตติ ขนฺธสนฺตาโนฯ ตตฺถ หิ สตฺตปญฺญตฺติฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘ยถา หิ องฺคสมฺภารา, โหติ สทฺโท รโถ อิติ;

เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ, โหติ สตฺโตติ สมฺมุตี’’ติฯ (สํ. นิ. 1.171);

ชีวิตินฺทฺริยนฺติ รูปารูปชีวิตินฺทฺริยํฯ รูปชีวิตินฺทฺริเย หิ วิโกปิเต อิตรมฺปิ ตํสมฺพนฺธตาย วินสฺสติฯ กสฺมา ปเนตฺถ ‘‘ปาณสฺส อติปาโต’’ติ, ‘‘ปาโณติ เจตฺถ โวหารโต สตฺโต’’ติ จ เอกวจนนิทฺเทโส กโต, นนุ นิรวเสสานํ ปาณานํ อติปาตโต วิรติ อิธ อธิปฺเปตาฯ

ตถา หิ วกฺขติ ‘‘สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปีติ สพฺเพ ปาณภูเต’’ติอาทินา (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.7) พหุวจนนิทฺเทสนฺติ? สจฺจเมตํ, ปาณภาวสามญฺเญน ปเนตฺถ เอกวจนนิทฺเทโส กโต, ตตฺถ ปน สพฺพสทฺทสนฺนิธาเนน ปุถุตฺตํ สุวิญฺญายมานเมวาติ สามญฺญนิทฺเทสมกตฺวา เภทวจนิจฺฉาวเสน พหุวจนนิทฺเทโส กโตฯ กิญฺจ ภิยฺโย – สามญฺญโต สํวรสมาทานํ, ตพฺพิเสสโต สํวรเภโทติ อิมสฺส วิเสสสฺส ญาปนตฺถมฺปิ อยํ วจนเภโท กโตติ เวทิตพฺโพฯ ‘‘ปาณสฺส อติปาโต’’ติอาทิ หิ สํวรเภททสฺสนํฯ ‘‘สพฺเพ ปาณภูเต’’ติอาทิ ปน สํวรสมาทานทสฺสนนฺติฯ สทฺทวิทู ปน ‘‘อีทิเสสุ ฐาเนสุ ชาติทพฺพาเปกฺขวเสน วจนเภทมตฺตํ, อตฺถโต สมาน’’นฺติ วทนฺติฯ

ตสฺมิํ ปน ปาเณติ ยถาวุตฺเต ทุพฺพิเธปิ ปาเณฯ ปาณสญฺญิโนติ ปาณสญฺญาสมงฺคิโน ปุคฺคลสฺส ฯ ยาย ปน เจตนาย ปวตฺตมานสฺส ชีวิตินฺทฺริยสฺส นิสฺสยภูเตสุ มหาภูเตสุ อุปกฺกมกรณเหตุ ตํมหาภูตปจฺจยา อุปฺปชฺชนกมหาภูตา นุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, สา ตาทิสปโยคสมุฏฺฐาปิกา เจตนา ปาณาติปาโตติ อาห ‘‘ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกอุปกฺกมสมุฏฺฐาปิกา’’ติ, ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกสฺส กายวจีปโยคสฺส ตนฺนิสฺสเยสุ มหาภูเตสุ สมุฏฺฐาปิกาติ อตฺโถฯ ลทฺธุปกฺกมานิ หิ ภูตานิ ปุริมภูตานิ วิย น วิสทานิ, ตสฺมา สมานชาติยานํ ภูตานํ การณานิ น โหนฺตีติ เตสุเยว อุปกฺกเม กเต ตโต ปรานํ อสติ อนฺตราเย อุปฺปชฺชมานานํ ภูตานํ, ตนฺนิสฺสิตสฺส จ ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉโท โหติฯ ‘‘กายวจีทฺวาราน’’นฺติ เอเตน วิตณฺฑวาทิมตํ มโนทฺวาเร ปวตฺตาย วธกเจตนาย ปาณาติปาตภาวํ ปฏิกฺขิปติฯ

ปโยควตฺถุมหนฺตตาทีหิ มหาสาวชฺชตา เตหิ ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชมานาย เจตนาย พลวภาวโต เวทิตพฺพาฯ เอกสฺสาปิ หิ ปโยคสฺส สหสา นิปฺผาทนวเสน, กิจฺจสาธิกาย พหุกฺขตฺตุํ ปวตฺตชวเนหิ ลทฺธาเสวนาย จ สนฺนิฏฺฐาปกเจตนาย วเสน ปโยคสฺส มหนฺตภาโวฯ สติปิ กทาจิ ขุทฺทเก เจว มหนฺเต จ ปาเณ ปโยคสฺส สมภาเว มหนฺตํ หนนฺตสฺส เจตนา ติพฺพตรา อุปฺปชฺชตีติ วตฺถุสฺส มหนฺตภาโวฯ อิติ อุภยมฺเปตํ เจตนาย พลวภาเวเนว โหติฯ

สติปิ จ ปโยควตฺถูนํ อมหนฺตภาเว หนฺตพฺพสฺส คุณมหตฺเตนปิ ตตฺถ ปวตฺตอุปการเจตนา วิย เขตฺตวิเสสนิปฺผตฺติยา อปการเจตนาปิ พลวตี, ติพฺพตรา จ อุปฺปชฺชตีติ ตสฺสา มหาสาวชฺชตา ทฏฺฐพฺพา ฯ เตนาห ‘‘คุณวนฺเตสู’’ติอาทิฯ ‘‘กิเลสาน’’นฺติอาทินา ปน สติปิ ปโยควตฺถุคุณานํ อมหนฺตภาเว กิเลสุปกฺกมานํ มุทุติพฺพตาย เจตนาย ทุพฺพลพลวภาววเสน อปฺปสาวชฺชมหาสาวชฺชภาโว เวทิตพฺโพติ ทสฺเสติฯ

สมฺภรียนฺติ สหรียนฺติ เอเตหีติ สมฺภารา, องฺคานิฯ เตสุ ปาณสญฺญิตา, วธกจิตฺตญฺจ ปุพฺพภาคิยานิปิ โหนฺติฯ อุปกฺกโม ปน วธกเจตนาสมุฏฺฐาปิโต สหชาโตวฯ ปญฺจสมฺภารวตี ปน ปาณาติปาตเจตนาติ สา ปญฺจสมฺภารวินิมุตฺตา ทฏฺฐพฺพาฯ เอส นโย อทินฺนาทานาทีสุปิฯ

เอตฺถาห – ขเณ ขเณ นิรุชฺฌนสภาเวสุ สงฺขาเรสุ โก หนฺติ, โก วา หญฺญติ, ยทิ จิตฺตเจตสิกสนฺตาโน, เอวํ โส อนุปตาปนเฉทนเภทนาทิวเสน น วิโกปนสมตฺโถ, นาปิ วิโกปนีโย, อถ รูปสนฺตาโน, เอวมฺปิ โส อเจตนตาย กฏฺฐกลิงฺครูปโมติ น ตตฺถ เฉทนาทินา ปาณาติปาโต ลพฺภติ ยถา มตสรีเรฯ ปโยโคปิ ปาณาติปาตสฺส ปหรณปฺปการาทิอตีเตสุ วา สงฺขาเรสุ ภเวยฺย, อนาคเตสุ วา ปจฺจุปฺปนฺเนสุ วาฯ ตตฺถ น ตาว อตีตานาคเตสุ สมฺภวติ เตสํ อภาวโตฯ ปจฺจุปฺปนฺเนสุ จ สงฺขารานํ ขณิกตฺตา สรเสเนว นิรุชฺฌนสภาวตาย วินาสาภิมุเขสุ นิปฺปโยชโน เอว ปโยโค สิยาฯ วินาสสฺส จ การณรหิตตฺตา น ปหรณปฺปการาทิปโยคเหตุกํ มรณํ, นิรีหกตาย จ สงฺขารานํ กสฺส โส ปโยโค, ขณิกตฺตา วธาธิปฺปายสมกาลภิชฺชนกสฺส กิริยาปริโยสานกาลานวฏฺฐานโต กสฺส วา ปาณาติปาตกมฺมพทฺโธติ?

วุจฺจเต – วธกเจตนาสหิโต สงฺขารานํ ปุญฺโช สตฺตสงฺขาโต หนฺติ, เตน ปวตฺติตวธปฺปโยคนิมิตฺตาปคตุสฺมาวิญฺญาณชีวิตินฺทฺริโย มตโวหารปฺปวตฺตินิพนฺธโน ยถาวุตฺตวธปฺปโยคากรเณ อุปฺปชฺชนารโห รูปารูปธมฺมสมูโห หญฺญติ, เกวโล วา จิตฺตเจตสิกสนฺตาโน, วธปฺปโยคาวิสยภาเวปิ ตสฺส ปญฺจโวการภเว รูปสนฺตานาธีนวุตฺติตาย รูปสนฺตาเน ปเรน ปโยชิตชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกปโยควเสน ตนฺนิพฺพตฺติวิพนฺธกวิสทิสรูปุปฺปตฺติยา วิหเต วิจฺเฉโท โหตีติ น ปาณาติปาตสฺส อสมฺภโว, นาปิ อเหตุโก ปาณาติปาโต, น จ ปโยโค นิปฺปโยชโน ปจฺจุปฺปนฺเนสุ สงฺขาเรสุ กตปโยควเสน ตทนนฺตรํ อุปฺปชฺชนารหสฺส สงฺขารกลาปสฺส ตถาอนุปฺปตฺติโต, ขณิกานํ สงฺขารานํ ขณิกมรณสฺส อิธ มรณภาเวน อนธิปฺเปตตฺตา สนฺตติมรณสฺส จ ยถาวุตฺตนเยน สเหตุกภาวโต น อเหตุกํ มรณํ, น จ กตฺตุรหิโต ปาณาติปาตปฺปโยโค นิรีหเกสุปิ สงฺขาเรสุ สนฺนิหิตตามตฺเตน อุปการเกสุ อตฺตโน อตฺตโน อนุรูปผลุปฺปาทนนิยเตสุ การเณสุ กตฺตุโวหารสิทฺธิโต ยถา ‘‘ปทีโป ปกาเสติ, นิสากโร จนฺทิมา’’ติ, น จ เกวลสฺส วธาธิปฺปายสหภุโน จิตฺตเจตสิกกลาปสฺส ปาณาติปาโต อิจฺฉิโต สนฺตานวเสน อวฏฺฐิตสฺเสว ปฏิชานนโต, สนฺตานวเสน ปวตฺตมานานญฺจ ปทีปาทีนํ อตฺตกิริยาสิทฺธิ ทิสฺสตีติ อตฺเถว ปาณาติปาเตน กมฺมพทฺโธติฯ อยญฺจ วิจาโร อทินฺนาทานาทีสุปิ ยถาสมฺภวํ วิภาเวตพฺโพฯ

สาหตฺถิโกติ สยํ มาเรนฺตสฺส กาเยน วา กายปฏิพทฺเธน วา ปหรณํฯ อาณตฺติโกติ อญฺญํ อาณาเปนฺตสฺส ‘‘เอวํ วิชฺฌิตฺวา วา ปหริตฺวา วา มาเรหี’’ติ อาณาปนํฯ นิสฺสคฺคิโยติ ทูเร ฐิตํ มาเรตุกามสฺส กาเยน วา กายปฏิพทฺเธน วา อุสุยนฺตปาสาณาทีนํ นิสฺสชฺชนํฯ ถาวโรติ อสญฺจาริเมน อุปกรเณน มาเรตุกามสฺส โอปาตาปสฺเสนอุปนิกฺขิปนํ, เภสชฺชสํวิธานญฺจฯ วิชฺชามโยติ มารณตฺถํ มนฺตปริชปฺปนํ อาถพฺพณิกาทีนํ วิยฯ อาถพฺพณิกา หิ อาถพฺพณํ ปโยเชนฺติ นคเร วา รุทฺเธ สงฺคาเม วา ปจฺจุปฏฺฐิเต ปฏิเสนาย ปจฺจตฺถิเกสุ ปจฺจามิตฺเตสุ อีติํ อุปฺปาเทนฺติ อุปทฺทวํ อุปฺปาเทนฺติ โรคํ อุปฺปาเทนฺติ ปชฺชรกํ อุปฺปาเทนฺติ สูจิกํ อุปฺปาเทนฺติ วิสูจิกํ กโรนฺติ ปกฺขนฺทิยํ กโรนฺติฯ วิชฺชาธรา จ วิชฺชํ ปริวตฺเตตฺวา นคเร วา รุทฺเธ…เป.… ปกฺขนฺทิยํ กโรนฺติฯ อิทฺธิมโยติ กมฺมวิปากชิทฺธิมโย ทาฐาโกฏนาทีนิ วิยฯ ปิตุรญฺโญ กิร สีหฬนรินฺทสฺส ทาฐาโกฏเนน จูฬสุมนกุฏุมฺพิยสฺส มรณํ โหติฯ ‘‘อิมสฺมิํ ปนตฺเถ’’ติอาทินา คนฺถคารวํ ปริหริตฺวา ตสฺส อนูนภาวมฺปิ กโรติ ‘‘อตฺถิเกหี’’ติอาทินาฯ อิธ อวุตฺโตปิ หิ เอส อตฺโถ อติทิสเนน วุตฺโต วิย อนูโน ปริปุณฺโณติฯ

ทุสฺสีลสฺส ภาโว ทุสฺสีลฺยํ, ยถาวุตฺตา เจตนาฯ ‘‘ปหายา’’ติ เอตฺถ ตฺวา-สทฺโท ปุพฺพกาเลติ อาห ‘‘ปหีนกาลโต ปฏฺฐายา’’ติ, เหตุอตฺถตํ วา สนฺธาย เอวํ วุตฺตํฯ เอเตน หิ ปหานเหตุกา อิธาธิปฺเปตา สมุจฺเฉทนิกา วิรตีติ ทสฺเสติฯ

กมฺมกฺขยญาเณน หิ ปาณาติปาตทุสฺสีลฺยสฺส ปหีนตฺตา ภควา อจฺจนฺตเมว ตโต ปฏิวิรโตติ วุจฺจติ สมุจฺเฉทวเสน ปหานวิรตีนมธิปฺเปตตฺตาฯ กิญฺจาปิ ‘‘ปหาย ปฏิวิรโต’’ติ ปเทหิ วุตฺตานํ ปหานวิรมณานํ ปุริมปจฺฉิมกาลตา นตฺถิ, มคฺคธมฺมานํ ปน สมฺมาทิฏฺฐิอาทีนํ, ปจฺจยภูตานํ สมฺมาวาจาทีนญฺจ ปจฺจยุปฺปนฺนภูตานํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาเว อเปกฺขิเต สหชาตานมฺปิ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน คหณํ ปุริมปจฺฉิมภาเวน วิย โหติฯ ปจฺจโย หิ ปุริมตรํ ปจฺจยสตฺติยา ฐิโต, ตโต ปรํ ปจฺจยุปฺปนฺนํ ปจฺจยสตฺติํ ปฏิจฺจ ปวตฺตติ, ตสฺมา คหณปฺปวตฺติอาการวเสน สหชาตาทิปจฺจยภูเตสุ สมฺมาทิฏฺฐิอาทีสุ ปหายกธมฺเมสุ ปหานกิริยาย ปุริมกาลโวหาโร, ตปฺปจฺจยุปฺปนฺนาสุ จ วิรตีสุ วิรมณกิริยาย อปรกาลโวหาโร สมฺภวติฯ ตสฺมา ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิอาทีหิ ปาณาติปาตํ ปหาย สมฺมาวาจาทีหิ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต’’ติ ปาฬิยํ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

อยํ ปเนตฺถ อฏฺฐกถามุตฺตโก นโย – ปหานํ สมุจฺเฉทวเสน วิรติปฏิปฺปสฺสทฺธิวเสน โยเชตพฺพา, ตสฺมา มคฺเคน ปาณาติปาตํ ปหาย ผเลน ปาณาติปาตา ปฏิวิรโตติ อตฺโถฯ อปิจ ปาโณ อติปาตียติ เอเตนาติ ปาณาติปาโต, ปาณฆาตเหตุภูโต ธมฺมสมูโหฯ โก ปเนโส? อหิริกาโนตฺตปฺปโทสโมหวิหิํสาทโย กิเลสาฯ เต หิ ภควา อริยมคฺเคน ปหาย สมุคฺฆาเฏตฺวา ปาณาติปาตทุสฺสีลฺยโต อจฺจนฺตเมว ปฏิวิรโต กิเลเสสุ ปหีเนสุ ตนฺนิมิตฺตกมฺมสฺส อนุปฺปชฺชนโต, ตสฺมา มคฺเคน ปาณาติปาตํ ยถาวุตฺตกิเลสํ ปหาย เตเนว ปาณาติปาตา ทุสฺสีลฺยเจตนา ปฏิวิรโตติ อตฺโถฯ เอส นโย ‘‘อทินฺนาทานํ ปหายา’’ติอาทีสุปิฯ

โอรโต วิรโตติ ปริยายวจนเมตํ, ปติ-วิสทฺทานํ วา ปจฺเจกํ โยเชตพฺพโต ตถา วุตฺตํฯ โอรโตติ หิ อวรโต อภิมุขํ รโต, เตน อุชุกํ วิรมณวเสน สาติสยตํ ทสฺเสติฯ ปฏิรตสฺส เจตํ อตฺถวจนํฯ วิรโตติ วิเสเสน รโต, เตน สห วาสนาย วิรมณภาวํ, อุภเยน ปน สมุจฺเฉทวิรติภาวํ วิภาเวติฯ เอว-สทฺโท ปน ตสฺสา วิรติยา กาลาทิวเสน อปริยนฺตตํ ทสฺเสตุํ วุตฺโตฯ โส อุภยตฺถ โยเชตพฺโพฯ

ยถา หิ อญฺเญ สมาทินฺนวิรติกาปิ อนวฏฺฐิตจิตฺตตาย ลาภชีวิตาทิเหตุ สมาทานํ ภินฺนนฺติ, น เอวํ ภควา, สพฺพโส ปหีนปาณาติปาตตฺตา ปเนส อจฺจนฺตวิรโต เอวาติฯ ‘‘นตฺถิ ตสฺสา’’ติอาทินา เอว-สทฺเทน ทสฺสิตํ ยถาวุตฺตมตฺถํ นิวตฺเตตพฺพตฺถวเสน สมตฺเถติฯ ตตฺถ วีติกฺกมิสฺสามีติ อุปฺปชฺชนกา ธมฺมาติ สห ปาฐเสเสน สมฺพนฺโธฯ เต ปน อนวชฺชธมฺเมหิ โวกิณฺณา อนฺตรนฺตรา อุปฺปชฺชนกา ทุพฺพลา สาวชฺชา ธมฺมา, ยสฺมา จ ‘‘กายวจีปโยคํ อุปลภิตฺวา อิมสฺส กิเลสา อุปฺปนฺนา’’ติ วิญฺญุนา สกฺกา ญาตุํ, ตสฺมา เต อิมินาว ปริยาเยน ‘‘จกฺขุโสตวิญฺเญยฺยา’’ติ วุตฺตา, น ปน จกฺขุโสตวิญฺญาณารมฺมณตฺตาฯ อโต สสมฺภารกถาย จกฺขุโสเตหิ, ตนฺนิสฺสิตวิญฺญาเณหิ วา กายิกวาจสิกปโยคมุปลภิตฺวา มโนวิญฺญาเณน วิญฺเญยฺยาติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ กายิกาติ กาเยน กตา ปาณาติปาตาทินิปฺผาทกา พลวนฺโต อกุสลาฯ ‘‘กาฬกา’’ ติปิ ฏีกายํ อุทฺธตปาโฐ, กณฺหปกฺขิกา พลวนฺโต อกุสลาติ อตฺโถฯ ‘‘อิมินาวา’’ติอาทินา นยทานํ กโรติ, ตญฺจ โข ‘‘อทินฺนาทานํ ปหาย อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต’’ติอาทิปเทสุฯ

ปาเป สเมตีติ สมโณ, โคตมสมญฺญา, เตน โคตฺเตนสมฺพนฺโธ โคตโมติ อตฺถํ สนฺธาย ‘‘สมโณติ ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โคตฺตวเสน ลทฺธโวหาโรติ สมฺพนฺโธฯ พฺรหฺมทตฺเตน ภาสิตวณฺณานุสนฺธิยา อิมิสฺสา เทสนาย ปวตฺตนโต, เตน จ ภิกฺขุสงฺฆวณฺณสฺสาปิ ภาสิตตฺตา ภิกฺขุสงฺฆวณฺโณปิ วุตฺตนเยน เทสิตพฺโพ, โส น เทสิโตฯ กิํ โส ปาณาติปาตา ปฏิวิรตภาโว ภิกฺขุสงฺฆสฺส น วิชฺชตีติ อนุโยคมปเนนฺโต ‘‘น เกวลญฺจา’’ติอาทิมาหฯ เอวํ สติ กสฺมา น เทสิโตติ ปุนานุโยคํ ปริหรติ ‘‘เทสนา ปนา’’ติอาทินาฯ เอวนฺติ เอวเมวฯ

เอตฺถายมธิปฺปาโย –‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว, อญฺเญ จ ธมฺมา’’ติอาทินา อนญฺญสาธารเณ พุทฺธคุเณ อารพฺภ อุปริ เทสนํ วฑฺเฒตุกาโม ภควา อาทิโต ปฏฺฐาย ‘‘ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺยา’’ติอาทินา พุทฺธคุณวเสเนว เทสนํ อารภิ, น ภิกฺขุสงฺฆคุณวเสนาปิฯ เอสา หิ ภควโต เทสนาย ปกติ, ยทิทํ เอกรเสเนว เทสนํ ทสฺเสตุํ ลพฺภมานสฺสาปิ กสฺสจิ อคฺคหณํฯ ตถา หิ รูปกณฺเฑ ทุกาทีสุ, ตนฺนิทฺเทเสสุ จ หทยวตฺถุ น คหิตํฯ อิตรวตฺถูหิ อสมานคติกตฺตา เทสนาเภโท โหตีติฯ

ยถา หิ จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ เอกนฺตโต จกฺขาทินิสฺสยานิ, น เอวํ มโนวิญฺญาณํ เอกนฺเตน หทยวตฺถุนิสฺสยํ อารุปฺเป ตทภาวโต, นิสฺสยนิสฺสิตวเสน จ วตฺถุทุกาทิเทสนา ปวตฺตา ‘‘อตฺถิ รูปํ จกฺขุวิญฺญาณสฺส วตฺถุ, อตฺถิ รูปํ น จกฺขุวิญฺญาณสฺส วตฺถู’’ติอาทินาฯ ยมฺปิ มโนวิญฺญาณํ เอกนฺตโต หทยวตฺถุนิสฺสยํ, ตสฺส วเสน ‘‘อตฺถิ รูปํ มโนวิญฺญาณสฺส วตฺถู’’ติอาทินา ทุกาทีสุ วุจฺจมาเนสุปิ น ตทนุรูปา อารมฺมณทุกาทโย สมฺภวนฺติฯ น หิ ‘‘อตฺถิ รูปํ มโนวิญฺญาณสฺส อารมฺมณํ, อตฺถิ รูปํ น มโนวิญฺญาณสฺส อารมฺมณ’’นฺติ สกฺกา วตฺตุํ ตทนารมฺมณรูปสฺสาภาวโตติ วตฺถารมฺมณทุกา ภินฺนคติกา สิยุํ, ตสฺมา น เอกรสา เทสนา ภเวยฺยาติ น วุตฺตํ, ตถา นิกฺเขปกณฺเฑ จิตฺตุปฺปาทวิภาเคน วิสุํ อวุจฺจมานตฺตา อวิตกฺกอวิจารปทวิสฺสชฺชเน ‘‘วิจาโร จา’’ติ วตฺตุํ น สกฺกาติ อาวิตกฺกวิจารมตฺตปทวิสฺสชเน ลพฺภมาโนปิ วิตกฺโก น อุทฺธโตฯ อญฺญถา หิ ‘‘วิตกฺโก จา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา, เอวเมวิธาปิ ภิกฺขุสงฺฆคุโณ น เทสิโตติฯ กามํ สทฺทโต เอวํ น เทสิโต, อตฺถโต ปน พฺรหฺมทตฺเตน ภาสิตวณฺณสฺส อนุสนฺธิทสฺสนวเสน อิมิสฺสา เทสนาย อารทฺธตฺตา ทีเปตุํ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘อตฺถํ ปนา’’ติอาทิฯ

ตตฺถายํ ทีปนา – ‘‘ปาณาติปาตํ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต สมณสฺส โคตมสฺส สาวกสงฺโฆ นิหิตทณฺโฑ นิหิตสตฺโถ’’ติ วิตฺถาเรตพฺพํฯ นนุ ธมฺมสฺสาปิ วณฺโณ พฺรหฺมทตฺเตน ภาสิโตติ? สจฺจํ ภาสิโต, โส ปน สมฺมาสมฺพุทฺธปภวตฺตา, อริยสงฺฆาธารตฺตา จ ธมฺมสฺส ธมฺมานุภาวสิทฺธตฺตา จ เตสํ, ตทุภยวณฺณทีปเนเนว ทีปิโตติ วิสุํ น อุทฺธโตฯ สทฺธมฺมานุภาเวเนว หิ ภควา, ภิกฺขุสงฺโฆ จ ปาณาติปาตาทิปฺปหานสมตฺโถ โหติฯ อตฺถาปตฺติวเสน ปรวิเหฐนสฺส ปริวชฺชิตภาวทีปนตฺถํ ทณฺฑสตฺถานํ นิกฺเขปวจนฺติ อาห ‘‘ปรูปฆาตตฺถายา’’ติอาทิฯ อวตฺตนโตติ อปวตฺตนโต, อสญฺจรณโต วาฯ นิกฺขิตฺโต ทณฺโฑ เยนาติ นิกฺขิตฺตทณฺโฑฯ ตถา นิกฺขิตฺตสตฺโถฯ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส จตุหตฺถปฺปมาโณ เจตฺถ ทณฺโฑฯ ตทวเสโส มุคฺครขคฺคาทโย สตฺถํ, เตน วุตฺตํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิฯ วิเหฐนภาวโตติ วิหิํ สนภาวโต, เอเตน สสติ หิํสติ อเนนาติ สตฺถนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ

‘‘ปรูปฆาตตฺถายา’’ติอาทินา อาปนฺนมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กตโร ชิณฺโณ, ตสฺส, เตนวา อาลมฺพิโต ทณฺโฑ กตฺตรทณฺโฑฯ ทนฺตโสธนํ กาตุํ โยคฺคํ กฏฺฐํ ทนฺตกฏฺฐํ, น ปน ทนฺตโสธนกฏฺฐํฯ ‘‘ทนฺตกฏฺฐวาสิํ วา’’ติปิ ปาโฐ, ทนฺตกฏฺฐจฺเฉทนกวาสินฺติ อตฺโถฯ ขุทฺทกํ นขจฺเฉทนาทิกิจฺจนิปฺผาทกํ สตฺถํ ปิปฺผลิกํฯ อิทํ ปน ภิกฺขุสงฺฆาธีนวจนํฯ ‘‘ภิกฺขุสงฺฆวเสนปิ ทีเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตตา ตสฺสาปิ เอกเทเสน ทีปนตฺถํ วุตฺตํฯ

ลชฺชา-สทฺโท หิริอตฺโถติ อาห ‘‘ปาปชิคุจฺฉนลกฺขณายา’’ติฯ ธมฺมครุตาย หิ พุทฺธานํ, ธมฺมสฺส จ อตฺตาธีนตฺตา อตฺตาธิปติภูตา ลชฺชาว วุตฺตา, น โลกาธิปติภูตํ โอตฺตปฺปํฯ อปิจ ‘‘ลชฺชี’’ติ เอตฺถ วุตฺตลชฺชาย โอตฺตปฺปมฺปิ วุตฺตเมว, ตสฺมา ลชฺชาติ หิริโอตฺตปฺปานมธิวจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ ปาปชิคุจฺฉนํ ปาปุตฺตาสนรหิตํ, ปาปภยํ วา อลชฺชนํ นาม อตฺถีติฯ ‘‘ทยํ เมตฺตจิตฺตตํ อาปนฺโน’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ทยา-สทฺโท ‘‘ทยาปนฺโน’’ติอาทีสุ กรุณายปิ วตฺตตีติ? สจฺจเมตํ, อยํ ปน ทยาสทฺโท อนุรกฺขณตฺถํ อนฺโตนีตํ กตฺวา ปวตฺตมาโน เมตฺตาย, กรุณาย จ ปวตฺตตีติ อิธ เมตฺตาย ปวตฺตมาโน วุตฺโต กรุณาย, วกฺขมานตฺตาฯ มิทติ สิเนหตีติ เมตฺตา, สา เอตสฺส อตฺถีติ เมตฺตํ, เมตฺตํ จิตฺตํ เอตสฺสาติ เมตฺตจิตฺโต, เมตฺตาย สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ เอตสฺสาติ วา, ตสฺส ภาโว เมตฺตจิตฺตตา เมตฺตา เอว มูลภูเตน ตนฺนิมิตฺเตน ปุคฺคลสฺมิํ พุทฺธิยา, สทฺทสฺส จ ปวตฺตนโตฯ

‘‘ปาณภูเตติ ปาณชาเต’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ สติ ปาโณ ภูโต เยสนฺติ ปาณภูตาติ นิพฺพจนํ กตฺตพฺพํฯ อถ วา ชีวิตินฺทฺริยสมงฺคิตาย ปาณสงฺขาเต ตํตํกมฺมานุรูปํ ปวตฺตนโต ภูตนามเก สตฺเตติ อตฺโถฯ อนุกมฺปโกติ กรุณายนโกฯ ยสฺมา ปน เมตฺตา กรุณาย วิเสสปจฺจโย โหติ, ตสฺมา ปุริมปทตฺถภูตา เมตฺตา เอว ปจฺจยภาเวน ‘‘ตาย เอว ทยาปนฺนตายา’’ติ วุตฺตาฯ อิมินา หิ ปเทน กรุณาย คหิตาย เยหิ ธมฺเมหิ ปาณาติปาตา ปฏิวิรติ สมฺปชฺชติ, เตหิ ลชฺชาเมตฺตากรุณาหิ สมงฺคิภาโว ยถากฺกมํ ปทตฺตเยน ทสฺสิโตฯ ปรทุกฺขาปนยนกามตาปิ หิ หิตานุกมฺปนเมวาติ อวสฺสํ อยมตฺโถ สมฺปฏิจฺฉิตพฺโพติฯ อิมาย ปาฬิยา, สํวณฺณนาย จ ตสฺสา วิรติยา สตฺตวเสน อปริยนฺตตํ ทสฺเสติฯ

วิหรตีติ เอตฺถ วิ-สทฺโท วิจฺฉินฺทนตฺเถ, หร-สทฺโท นยนตฺเถ, นยนญฺจ นาเมตํ อิธ ปวตฺตนํ, ยาปนํ, ปาลนํ วาติ อาห ‘‘อิริยติ ยเปติ ยาเปติ ปาเลตี’’ติฯ ยเปติ ยาเปตีติ เจตฺถ ปริยายวจนํฯ ตสฺมา ยถาวุตฺตปฺปกาโร หุตฺวา เอกสฺมิํ อิริยาปเถ อุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ อญฺเญน อิริยาปเถน วิจฺฉินฺทิตฺวา หรติ ปวตฺเตติ, อตฺตภาวํ วา ยาเปติ ปาเลตีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิติ วา หีติ เอตฺถ หิ-สทฺโท วจนสิลิฏฺฐตามตฺเต กสฺสจิปิ เตน โชติตตฺถสฺส อภาวโตฯ เตนาห ‘‘เอวํ วา ภิกฺขเว’’ติฯ วิสุํ กปฺปนเมว อตฺโถ วิกปฺปตฺโถติ โส อเนกภินฺเนสุเยว อตฺเถสุ ลพฺภติ, อเนกเภทา จ อตฺถา อุปริวกฺขมานา เอวาติ วุตฺตํ ‘‘อุปริ อทินฺนา…เป.… อเปกฺขิตฺวา’’ติฯ ‘‘เอว’’นฺติอาทิ คนฺถคารวปริหรณํ, นยทานํ วาฯ

อิทานิ สมฺปิณฺฑนตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อยํ ปเนตฺถา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ น หนตีติ น หิํสติฯ น ฆาเตตีติ น วธติฯ ตตฺถาติ ปาณาติปาเตฯ สมนุญฺโญติ สนฺตุฏฺโฐฯ อโห วต เรติ โภนฺโต เอกํสโต อจฺฉริยาติ อตฺโถฯ อาจารสีลมตฺตกนฺติ สาธุชนาจารมตฺตกํ, มตฺต-สทฺโท เจตฺถ วิเสสนิวตฺติอตฺโถ, เตน อินฺทฺริยสํวราทิคุเณหิปิ โลกิยปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วตฺตุํ น สกฺโกตีติ ทสฺเสติฯ ตถา หิ อินฺทฺริยสํวรปจฺจยปริโภคสีลานิ อิธ น วิภตฺตานิฯ เอว-สทฺโท ปทปูรณมตฺตํ, มตฺต-สทฺเทน วา ยถาวุตฺตตฺถสฺสาวธารณํ กโรติ, เอว-สทฺเทน อาจารสีลเมว วตฺตุํ สกฺโกตีติ สนฺนิฏฺฐานํฯ เอวมีทิเสสุฯ ‘‘อิติ วา หิ ภิกฺขเว ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺยา’’ติ วจนสามตฺถิเยเนว ตทุตฺตริ คุณํ วตฺตุํ น สกฺขิสฺสติฯ ‘‘ตํ โว อุปริ วกฺขามี’’ติ จ อตฺถสฺสาปชฺชนโต ตถาปนฺนมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุปริ อสาธารณภาว’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘น เกวลญฺจา’’ติอาทินา ปุคฺคลวิเวจเนน ปน ‘‘ปุถุชฺชโน’’ติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตนฺติ ทสฺสิตํฯ ‘‘อิโต ปร’’นฺติอาทินา คนฺถคารวํ ปริหรติฯ ปุพฺเพ วุตฺตํ ปทํ ปุพฺพปทํ,น ปุพฺพปทํ ตถา, น ปุพฺพํ วา อปุพฺพํ, ตเมว ปทํ ตถาฯ

สทฺทนฺตรโยเคน ธาตูนมตฺถวิเสสวาจกตฺตา ‘‘อาทาน’’นฺติ เอตสฺส คหณนฺติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ, เตนาห ‘‘หรณ’’นฺติอาทิฯ

ปรสฺสาติ อตฺตสนฺตกโต ปรภูตสฺส สนฺตกสฺส, โย วา อตฺตโต อญฺโญ, โส ปุคฺคโล ปโร นาม, ตสฺส อิทํ ปรนฺติปิ ยุชฺชติ, ‘‘ปรสํหรณ’’นฺติปิ ปาโฐ, สํ-สทฺโท เจตฺถ ธนตฺโถ,ปรสนฺตกหรณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เถโน วุจฺจติ โจโร, ตสฺส ภาโว เถยฺยํ, โจรกมฺมํฯ โจริกาติ โจรสฺส กิริยาฯ ตทตฺถํ วิวรติ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทินาฯ ตตฺถาติ ‘‘อาทินฺนาทาน’’นฺติ ปเทฯ ปรปริคฺคหิตเมว เอตฺถ อทินฺนํ, น ปน ทนฺตโปณสิกฺขาปเท วิย อปฺปฏิคฺคหิตกํ อตฺตสนฺตกนฺติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ยตฺถ ปโร’’ติอาทิ อุภยตฺถ สมฺพนฺโธ อาวุตฺติยาทินเยนฯ ตสฺมา ‘‘ตํ ปรปริคฺคหิตํ นาม, ตสฺมิํ ปรปริคฺคหิเต’’ติ จ โยเชตพฺพํฯ ยถากามํ กโรตีติ ยถากามการี, ตสฺส ภาโว ยถากามกริตา, ตํฯ ตถารุจิกรณํ อาปชฺชนฺโตติ อตฺโถฯ สสนฺตกตฺตา อทณฺฑารโห ธนทณฺฑราชทณฺฑวเสนฯ อนุปวชฺโช จ โจทนาสารณาทิวเสนฯ ตํ ปรปริคฺคหิตํ อาทิยติ เอเตนาติ ตทาทายโก, สฺเวว อุปกฺกโม, ตํ สมุฏฺฐาเปตีติ ตทาทายกอุปกฺกมสมุฏฺฐาปิกาฯ เถยฺยา เอว เจตนา เถยฺยเจตนาฯ ขุทฺทกตาอปฺปคฺฆตาทิวเสน หีเนฯ มหนฺตตามหคฺฆตาทิวเสน ปณีเตฯ กสฺมา? วตฺถุหีนตายาติ คมฺยมานตฺตา น วุตฺตํ, หีเน, หีนคุณานํ สนฺตเก จ เจตนา ทุพฺพลา, ปณีเต, ปณีตคุณานํ สนฺตเก จ พลวตีติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน เตหิ การเณหิ อปฺปสาวชฺชมหาสาวชฺชตา เวทิตพฺพาฯ อาจริยา ปน หีนปณีตโต ขุทฺทกมหนฺเต วิสุํ คเหตฺวา ‘‘อิธาปิ ขุทฺทเก ปรสนฺตเก อปฺปสาวชฺชํ, มหนฺเต มหาสาวชฺชํฯ กสฺมา? ปโยคมหนฺตตายฯ วตฺถุคุณานํ ปน สมภาเว สติ กิเลสานมุปกฺกมานญฺจ มุทุตาย อปฺปสาวชฺชํ, ติพฺพตาย มหาสาวชฺชนฺติ อยมฺปิ นโย โยเชตพฺโพ’’ติ วทนฺติฯ

สาหตฺถิกาทโยติ เอตฺถ ปรสนฺตกสฺส สหตฺถา คหณํ สาหตฺถิโกฯ อญฺเญ อาณาเปตฺวา คหณํ อาณตฺติโกฯ อนฺโตสุงฺกฆาเต ฐิเตน พหิสุงฺกฆาตํ ปาเตตฺวา คหณํ นิสฺสคฺคิโยฯ ‘‘อสุกํ ภณฺฑํ ยทา สกฺโกสิ, ตทา อวหรา’’ติ อตฺถสาธกาวหารนิปฺผาทเกน, อาณาปเนน วา, ยทา กทาจิ ปรสนฺตกวินาสเกน สปฺปิเตลกุมฺภิอาทีสุ ทุกูลสาฏกจมฺมขณฺฑาทิปกฺขิปนาทินา วา คหณํ ถาวโรฯ มนฺตปริชปฺปเนน คหณํ วิชฺชามโยฯ วินา มนฺเตน, กายวจีปโยเคหิ ตาทิสอิทฺธิโยเคน ปรสนฺตกสฺส อากฑฺฒนํ อิทฺธิมโยฯ

กายวจีปโยเคสุ หิ สนฺเตสุเยว อิทฺธิมโย อวหรณปโยโค โหติ, โน อสนฺเตสุฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘อนาปตฺติ ภิกฺขเว, อิทฺธิมสฺส อิทฺธิวิสเย’’ติ (ปารา. 159), เต จ โข ปโยคา ยถานุรูปํ ปวตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ เตสํ ปน ปโยคานํ สพฺเพสํ สพฺพตฺถ อวหาเรสุ อสมฺภวโต ‘‘ยถานุรูป’’นฺติ วุตฺตํฯ

สนฺธิจฺเฉทาทีนิ กตฺวา อทิสฺสมาเนน วา, กูฏมานกูฏกหาปณาทีหิ วญฺจเนน วา, อวหรณํ เถยฺยาวหาโรฯ ปสยฺห พลสา อภิภุยฺย สนฺตชฺเชตฺวา, ภยํ ทสฺเสตฺวา วา อวหรณํ ปสยฺหาวหาโรฯ ปรภณฺฑํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา อวหรณํ ปฏิจฺฉนฺนาวหาโรฯ ภณฺโฑกาสปริกปฺปวเสน ปริกปฺเปตฺวา อวหรณํ ปริกปฺปาวหาโรฯ กุสํ สงฺกาเมตฺวา อวหรณํ กุสาวหาโรฯ อิติ-สทฺเทน เจตฺถ อาทิอตฺเถน, นิทสฺสนนเยน วา อวเสสา จตฺตาโร ปญฺจกาปิ คหิตาติ เวทิตพฺพํฯ ปญฺจนฺนญฺหิ ปญฺจกานํ สโมธานภูตา ปญฺจวีสติ อวหารา สพฺเพปิ อทินฺนาทานเมว, อวิญฺญตฺติยา วา อริยาย วิญฺญตฺติยา วา ทินฺนเมวาติ อตฺโถฯ ‘‘ทินฺนาทายี’’ติ อิทํ ปโยคโต ปริสุทฺธภาวทสฺสนํฯ ‘‘ทินฺนปาฏิกงฺขี’’ติ อิทํ ปน อาสยโตติ อาห ‘‘จิตฺเตนา’’ติอาทิฯ

อเถเนนาติ เอตฺถ -สทฺโท น-สทฺทสฺส การิโย, อ-สทฺโท วา เอโก นิปาโต น-สทฺทตฺโถติ ทสฺเสตุํ ‘‘น เถเนนา’’ติ วุตฺตํฯ ปาฬิยํ ทิสฺสมานวากฺยาวตฺถิกวิภตฺติยนฺตปฏิรูปกตากรเณน สทฺธิํ สมาสทสฺสนเมตํฯ ปกรณาธิคเต ปน อตฺเถ วิเวจิยมาเน อิธ อเถนโตเยว สุจิภูตตา อธิคมียติ อทินฺนาทานาธิการตฺตาติ อาห ‘‘อเถนตฺตาเยว สุจิภูเตนา’’ติ เตน เหตาลงฺการวจนเมตนฺติ ทสฺเสติฯ อาหิโต อหํมาโน เอตฺถาติ อตฺตา, อตฺตภาโวฯ ภควโต ปน โส รุฬฺหิยา ยถา ตํ นิจฺฉนฺทราเคสุ สตฺตโวหาโรฯ อทติ วา สํสารทุกฺขนฺติ อตฺตา, เตนาห ‘‘อตฺตภาเวนา’’ติฯ ปทตฺตเยปิ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนนฺติ ญาเปตุํ ‘‘อเถนํ…เป.… กตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ อเถเนน อตฺตนา อเถนตฺตา หุตฺวา สุจิภูเตน อตฺตนา สุจิภูตตฺตา หุตฺวา วิหรตีติปิ อตฺโถฯ

เสสนฺติ ‘‘ปหาย ปฏิวิรโต’’ติ เอวมาทิกํฯ ตญฺหิ ปุพฺเพ วุตฺตนยํฯ กิญฺจาปิ นยิธ สิกฺขาปทโวหาเรน วิรติ วุตฺตา, อิโต อญฺเญสุ ปน สุตฺตปเทเสสุ, วินยาภิธมฺเมสุ จ ปวตฺตโวหาเรน วิรติโย, เจตนา จ อธิสีลสิกฺขานมธิฏฺฐานภาวโต, เตสมญฺญตรโกฏฺฐาสภาวโต จ ‘‘สิกฺขาปท’’นฺเตฺวว วตฺตพฺพาติ อาห ‘‘ปฐมสิกฺขาปเท’’ติฯ กามญฺเจตฺถ ‘‘ลชฺชี ทยาปนฺโน’’ติ น วุตฺตํ, อธิการวเสน, ปน อตฺถโต จ วุตฺตเมวาติ เวทิตพฺพํฯ ยถา หิ ลชฺชาทโย ปาณาติปาตปฺปหานสฺส วิเสสปจฺจโย, เอวํ อทินฺนาทานปฺปหานสฺสาปีติฯ เอส นโย อิโต ปเรสุปิฯ อถ วา สุจิภูเตนาติ หิโรตฺตปฺปาทิสมนฺนาคมนํ, อหิริกาทีนญฺจ ปหานํ วุตฺตเมวาติ ‘‘ลชฺชี ทยาปนฺโน’’ติ น วุตฺตํฯ

พฺรหฺม-สทฺโท อิธ เสฏฺฐวาจโก, อพฺรหฺมานํ นิหีนานํ, อพฺรหฺมํ วา นิหีนํ จริยํ วุตฺติ อพฺรหฺมจริยํ, เมถุนธมฺโมฯ พฺรหฺมํ เสฏฺฐํ อาจารนฺติ เมถุนวิรติํฯ น อาจรตีติ อนาจารี, [อาราจารี (ที. นิ. 1.8)] ตทาจารวิรหิโตติ อตฺโถ, เตนาห ‘‘อพฺรหฺมจริยโต ทูรจารี’’ติฯ ทูโร เมถุนสงฺขาโต อาจาโร, โส วิรเหน ยสฺสตฺถีติ ทูรจารี, เมถุนธมฺมโต วา ทูโร หุตฺวา ตพฺพิรติํ อาจรตีติ ทูรจารีติปิ วฏฺฏติฯ มิถุนานํ ราคปริยุฏฺฐาเนน สทิสานํ อุภินฺนํ อยํ เมถุโนติ อตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ราคปริยุฏฺฐานวเสนา’’ติอาทินาฯ อสตํ ธมฺโม อาจาโรติ อสทฺธมฺโม, ตสฺมาฯ อเภทโวหาเรน คามสทฺเทเนว คามวาสิโน คหิตาติ วุตฺตํ ‘‘คามวาสีน’’นฺติ, คาเม วสตํ ธมฺโมติปิ ยุชฺชติฯ ‘‘ทูรจารี’’ติ เจตฺถ วจนโต, ปาฬิยํ วา ‘‘เมถุนา’’ ตฺเวว อวตฺวา ‘‘คามธมฺมา’’ติปิ วุตฺตตฺตา

‘‘อิธ พฺราหฺมณ, เอกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา สมฺมา พฺรหฺมจารี ปฏิชานมาโน น เหว โข มาตุคาเมน สทฺธิํ ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติํ สมาปชฺชติ, อปิจ โข มาตุคามสฺส อุจฺฉาทนปริมทฺทนนฺหาปนสมฺพาหนํ สาทิยติ, โส ตํ อสฺสาเทติ, ตํ นิกาเมติ, เตน จ วิตฺติํ อาปชฺชติ, อิทมฺปิ โข พฺราหฺมณ พฺรหฺมจริยสฺส ขณฺฑมฺปิ ฉิทฺทมฺปิ สพลมฺปิ กมฺมาสมฺปิ, อยํ วุจฺจติ พฺราหฺมณ อปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ จรติ สํยุตฺโต เมถุเนน สํโยเคน, น ปริมุจฺจติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, น ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมาติ วทามิฯ

ปุน จปรํ…เป.… นปิ มาตุคามสฺส อุจฺฉาทนปริมนฺทนนฺหาปนสมฺพาหนํ สาทิยติ, อปิจ โข มาตุคาเมน สทฺธิํ สญฺชคฺฆติ สํกีฬติ สํเกลายติ…เป.… นปิ มาตุคาเมน สทฺธิํ สญฺชคฺฆติ สํกีฬติ สํเกลายติ, อปิจ โข มาตุคามสฺส จกฺขุนา จกฺขุํ อุปนิชฺฌายติ เปกฺขติ…เป.… นปิ มาตุคามสฺส จกฺขุนา จกฺขุํ อุปนิชฺฌายติ เปกฺขติ, อปิจ โข มาตุคามสฺส สทฺทํ สุณาติ ติโรกุฏฺฏํ วา ติโรปาการํ วา หสนฺติยา วา ภณนฺติยา วา คายนฺติยา วา โรทนฺติยา วา…เป.… นปิ มาตุคามสฺส สทฺทํ สุณาติ ติโรกุฏฺฏํ วา ติโรปาการํ วา หสนฺติยา วา ภณนฺติยา วา คายนฺติยา วา โรทนฺติยา วา, อปิจ โข ยานิสฺส ตานิ ปุพฺเพ มาตุคาเมน สทฺธิํ หสิตลปิตกีฬิตานิ, ตานิ อนุสฺสรติ…เป.… นปิ ยานิสฺส ตานิ ปุพฺเพ มาตุคาเมน สทฺธิํ หสิตลปิตกีฬิตานิ, ตานิ อนุสฺสรติ, อปิจ โข ปสฺสติ คหปติํ วา คหปติปุตฺตํ วา ปญฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิตํ สมงฺคิภูตํ ปริจารยมานํ…เป.… นปิ ปสฺสติ คหปติํ วา คหปติปุตฺตํ วา ปญฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิตํ สมงฺคิภูตํ ปริจารยมานํ, อปิจ โข อญฺญตรํ เทวนิกายํ ปณิธาย พฺรหฺมจริยํ จรติ ‘‘อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวญฺญตโร วา’’ติฯ โส ตํ อสฺสาเทติ, ตํ นิกาเมติ, เตน จ วิตฺติํ อาปชฺชติฯ อิทมฺปิ โข พฺราหฺมณ พฺรหฺมจริยสฺส ขณฺฑมฺปิ ฉิทฺทมฺปิ สพลมฺปิ กมฺมาสมฺปิฯ อยํ วุจฺจติ พฺราหฺมณ, อปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ จรติ สํยุตฺโต เมถุเนน สํโยเคน, น ปริมุจฺจติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, น ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมาติ วทามี’’ติ (อ. นิ. 7.50) –

องฺคุตฺตราคเม สตฺตกนิปาเต ชาณุโสณิสุตฺเต อาคตา สตฺตวิธเมถุนสํโยคาปิ ปฏิวิรติ ทสฺสิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

อิธาปิ อสทฺธมฺมเสวนาธิปฺปาเยน กายทฺวารปฺปวตฺตา มคฺเคนมคฺคปฏิปตฺติสมุฏฺฐาปิกา เจตนา อพฺรหฺมจริยํ ฯ ปญฺจสิกฺขาปทกฺกเม มิจฺฉาจาเร ปน อคมนียฏฺฐานวีติกฺกมเจตนา ยถาวุตฺตา กาเมสุ มิจฺฉาจาโรติ โยเชตพฺพํฯ

ตตฺถ อคมนียฏฺฐานํ นาม ปุริสานํ ตาว มาตุรกฺขิตาทโย ทส, ธนกฺกีตาทโย ทสาติ วีสติ อิตฺถิโยฯ อิตฺถีสุ ปน ทสนฺนํ ธนกฺกีตาทีนํ, สารกฺขสปริทณฺฑานญฺจ วเสน ทฺวาทสนฺนํ อญฺเญ ปุริสาฯ เย ปเนเก วทนฺติ ‘‘จตฺตาโร กาเมสุ มิจฺฉาจารา อกาโล, อเทโส, อนงฺโค, อธมฺโม จา’’ติ, เต วิปฺปฏิปตฺติมตฺตํ ปติ ปริกปฺเปตฺวา วทนฺติฯ น หิ สาคมนียฏฺฐาเน ปวตฺตา วิปฺปฏิปตฺติ มิจฺฉาจาโร นาม สมฺภวติฯ สา ปเนสา ทุวิธาปิ วิปฺปฏิปตฺติ คุณวิรหิเต อปฺปสาวชฺชา, คุณสมฺปนฺเน มหาสาวชฺชาฯ คุณรหิเตปิ จ อภิภวิตฺวา วิปฺปฏิปตฺติ มหาสาวชฺชา, อุภินฺนํ สมานจฺฉนฺทภาเว อปฺปสาวชฺชา, สมานจฺฉนฺทภาเวปิ กิเลสานํ, อุปกฺกมานญฺจ มุทุตาย อปฺปสาวชฺชา, ติพฺพตาย มหาสาวชฺชาติ เวทิตพฺพํฯ

ตสฺส ปน อพฺรหฺมจริยสฺส ทฺเว สมฺภารา เสเวตุกามตาจิตฺตํ, มคฺเคนมคฺคปฏิปตฺตีติฯ มิจฺฉาจารสฺส ปน จตฺตาโร สมฺภารา อคมนียวตฺถุ, ตสฺมิํ เสวนจิตฺตํ, เสวนาปโยโค, มคฺเคนมคฺคปฏิปตฺติอธิวาสนนฺติ เอวํ อฏฺฐกถาสุ ‘‘จตฺตาโร สมฺภารา’’ติ (ธ. ส. อกุสลกมฺมปถกถา; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.1.89; สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.109-111) วุตฺตตฺตา อภิภวิตฺวา วีติกฺกมเน มคฺเคนมคฺคปฏิปตฺติอธิวาสเน สติปิ ปุริมุปฺปนฺนเสวนาภิสนฺธิปโยคาภาวโต อภิภุยฺยมานสฺส มิจฺฉาจาโร น โหตีติ วทนฺติ เกจิฯ เสวนจิตฺเต สติ ปโยคาภาโว น ปมาณํ อิตฺถิยา เสวนปโยคสฺส เยภุยฺเยน อภาวโต, ปุริสสฺเสว เยภุยฺเยน เสวนปโยโค โหตีติ อิตฺถิยา ปุเรตรํ เสวนจิตฺตํ อุปฏฺฐเปตฺวา นิสินฺนาย [นิปนฺนาย (ธ. ส. อนุฏี. กมฺมกถาวณฺณนา)] มิจฺฉาจาโร น สิยาติ อาปชฺชติฯ ตสฺมา ปุริสสฺส วเสน อุกฺกํสโต ‘‘จตฺตาโร สมฺภารา’’ติ วุตฺตํฯ อญฺญถา หิ อิตฺถิยา ปุริสกิจฺจกรณกาเล ปุริสสฺสาปิ เสวนาปโยคาภาวโต มิจฺฉาจาโร น สิยาติ วทนฺติ เอเกฯ

อิทํ ปเนตฺถ สนฺนิฏฺฐานํ – อตฺตโน รุจิยา ปวตฺติตสฺส เสวนาปโยเคเนว เสวนจิตฺตตาสิทฺธิโต อคมนียวตฺถุ, เสวนาปโยโค, มคฺเคนมคฺคปฏิปตฺติอธิวาสนนฺติ ตโย, พลกฺกาเรน ปวตฺติตสฺส ปุริมุปฺปนฺนเสวนาภิสนฺธิปโยคาภาวโต อคมนียวตฺถุ, ตสฺมิํ เสวนจิตฺตํ , มคฺเคนมคฺคปฏิปตฺติอธิวาสนนฺติ ตโย, อนวเสสคฺคหเณน ปน วุตฺตนเยน จตฺตาโรติ, ตมฺปิ เกจิเยว วทนฺติ, วีมํสิตฺวา คเหตพฺพนฺติ อภิธมฺมานุฏีกายํ (ธ. ส. อนุฏี. อกุสลกมฺมปถกถาวณฺณนา) วุตฺตํฯ เอโก ปโยโค สาหตฺถิโกวฯ

[9] มุสาติ ตติยนฺโต, ทุติยนฺโต วา นิปาโต มิจฺฉาปริยาโย, กิริยาปธาโนติ อาห ‘‘วิสํวาทนปุเรกฺขารสฺสา’’ติอาทิฯ ปุเร กรณํ ปุเรกฺขาโร, วิสํวาทนสฺส ปุเรกฺขาโร ยสฺสาติ ตถา, ตสฺส กมฺมปถปฺปตฺตเมว ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺถภญฺชนโก’’ติ วุตฺตํ, ปรสฺส หิตวินาสโกติ อตฺโถฯ มุสาวาโท ปน สสนฺตกสฺส อทาตุกามตาย, หสาธิปฺปาเยน จ ภวติฯ วจสา กตา วายามปฺปธานา กิริยา วจีปโยโคฯ ตถา กาเยน กตา กายปโยโคฯ วิสํวาทนาธิปฺปาโย ปุพฺพภาคกฺขเณ, ตงฺขเณ จฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘ปุพฺเพวสฺส โหติ ‘มุสา ภณิสฺส’นฺติ, ภณนฺตสฺส โหติ ‘มุสา ภณามี’ติ’’ (ปารา. 200; ปาจิ. 4) เอตเทว หิ ทฺวยํ องฺคภูตํฯ อิตรํ ‘‘ภณิตสฺส โหติ ‘มุสา มยา ภณิต’นฺติ’’ (ปารา. 200; ปาจิ. 4) วุตฺตํ ปน โหตุ วา, มา วา, อการณเมตํฯ อสฺสาติ วิสํวาทกสฺสฯ ‘‘เจตนา’’ติ เอเตน สมฺพนฺโธฯ วิสํ วาเทติ เอเตนาติ วิสํวาทนํ, ตเทว กายวจีปโยโค, ตํ สมุฏฺฐาเปตีติ ตถา, อิมินา มุสาสงฺขาเตน กายวจีปโยเคน, มุสาสงฺขาตํ วา กายวจีปโยคํ วทติ วิญฺญาเปติ, สมุฏฺฐาเปติ วา เอเตนาติ มุสาวาโทติ อตฺถมาหฯ ‘‘วาโท’’ติ วุตฺเต วิสํวาทนจิตฺตํ, ตชฺโช วายาโม, ปรสฺส ตทตฺถวิชานนนฺติ ลกฺขณตฺตยํ วิภาวิตเมว โหติฯ

‘‘อตถํ วตฺถุ’’นฺติ ลกฺขณํ ปน อวิภาวิตเมว มุสา-สทฺทสฺส ปโยคสงฺขาตกิริยาวาจกตฺตาฯ ตสฺมา อิธ นเย ลกฺขณสฺส อพฺยาปิตตาย, มุสา-สทฺทสฺส จ วิสํวาทิตพฺพตฺถวาจกตาสมฺภวโต ปริปุณฺณํ กตฺวา มุสาวาทลกฺขณํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปโร นโย’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ลกฺขณโตติ สภาวโตฯ ตถาติ เตน ตถากาเรนฯ กายวจีวิญฺญตฺติโย สมุฏฺฐาเปตีติ วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปิกาฯ อิมสฺมิํ ปน นเย มุสา วตฺถุ วทียติ วุจฺจติ เอเตนาติ มุสาวาโทติ นิพฺพจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘โส ยมตฺถ’’นฺติอาทินา กมฺมปถปฺปตฺตสฺส วตฺถุวเสน อปฺปสาวชฺชมหาสาวชฺชภาวมาหฯ

ยสฺส อตฺถํ ภญฺชติ, ตสฺส อปฺปคุณตาย อปฺปสาวชฺโช , มหาคุณตาย มหาสาวชฺโชติ อทินฺนาทาเน วิย คุณวเสนาปิ โยเชตพฺพํฯ กิเลสานํ มุทุติพฺพตาวเสนาปิ อปฺปสาวชฺชมหาสาวชฺชตา ลพฺภติเยวฯ

‘‘อปิจา’’ติอาทินา มุสาวาทสามญฺญสฺสาปิ อปฺปสาวชฺชมหาสาวชฺชภาวํ ทสฺเสติฯ อตฺตโน สนฺตกํ อทาตุกามตายาติ, หิ หสาธิปฺปาเยนาติ จ มุสาวาทสามญฺญโต วุตฺตํฯ อุภยตฺถาปิ จ วิสํวาทนปุเรกฺขาเรเนว มุสาวาโท, น ปน วจนมตฺเตนฯ ตตฺถ ปน เจตนา พลวตี น โหตีติ อปฺปสาวชฺชตา วุตฺตาฯ นที มญฺเญติ นที วิยฯ อปฺปตาย อูนสฺส อตฺถสฺส ปูรณวเสน ปวตฺตา กถา ปูรณกถา, พหุตรภาเวน วุตฺตกถาติ วุตฺตํ โหติฯ

เตนากาเรน ชาโต ตชฺโช, ตสฺส วิสํวาทนสฺส อนุรูโปติ อตฺโถฯ วายาโมติ วายามสีเสน ปโยคมาหฯ วีริยปฺปธานา หิ กายิกวาจสิกกิริยา อิธ อธิปฺเปตา, น วายามมตฺตํฯ วิสํวาทนาธิปฺปาเยน ปโยเค กเตปิ อปเรน ตสฺมิํ อตฺเถ อวิญฺญาเต วิสํวาทนสฺส อสิชฺฌนโต ปรสฺส ตทตฺถวิชานนมฺปิ เอกสมฺภารภาเวน วุตฺตํฯ เกจิ ปน ‘‘อภูตวจนํ, วิสํวาทนจิตฺตํ, ปรสฺส ตทตฺถวิชานน’’นฺติ ตโย สมฺภาเร วทนฺติฯ กายิโกว สาหตฺถิโกติ โกจิ มญฺเญยฺยาติ ตํ นิวารณตฺถํ ‘‘โส กาเยน วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตาย เจ กิริยาย ปโร ตมตฺถํ ชานาตีติ ตงฺขเณ วา ทนฺธตาย วิจาเรตฺวา ปจฺฉา วา ชานนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อยนฺติ วิสํวาทโกฯ กิริยสมุฏฺฐาปิกเจตนากฺขเณเยวาติ กายิกวาจสิกกิริยสมุฏฺฐาปิกาย เจตนาย ปวตฺตกฺขเณ เอวฯ มุสาวาทกมฺมุนา พชฺฌตีติ วิสํวาทนเจตนาสงฺขาเตน มุสาวาทกมฺมุนา สมฺพนฺธียติ, อลฺลียตีติ วา อตฺโถฯ สเจปิ ทนฺธตาย วิจาเรตฺวา ปจฺฉา จิเรนาปิ ปโร ตทตฺถํ ชานาติ, สนฺนิฏฺฐาปกเจตนาย นิพฺพตฺตตฺตา ตงฺขเณเยว พชฺฌตีติ วุตฺตํ โหติฯ

‘‘เอโก ปโยโค สาหตฺถิโกวา’’ติ อิทํ โปราณฏฺฐกถาสุ อาคตนเยน วุตฺตนฺติ อิธ สงฺคหฏฺฐกถาย สงฺคหการสฺส อตฺตโน มติเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ‘‘ยถา…เป.… ตถา’’ติ เอเตน สาหตฺถิโก วิย อาณตฺติกาทโยปิ คเหตพฺพา, อคฺคหเณ การณํ นตฺถิ ปรสฺส วิสํวาทนภาเวน ตสฺสทิสตฺตาติ ทสฺเสติ , ‘‘อิทมสฺส…เป.… อาณาเปนฺโตปี’’ติ อาณตฺติกสฺส คหเณ การณํ, ‘‘ปณฺณํ…เป.… นิสฺสชฺชนฺโตปี’’ติ นิสฺสคฺคิยสฺส, ‘‘อยมตฺโถ…เป.… ฐเปนฺโตปี’’ติ ถาวรสฺสฯ ยสฺมา วิสํวาเทตีติ สพฺพตฺถ สมฺพนฺโธฯ ปณฺณํ ลิขิตฺวาติ ตาลาทีนํ ปณฺณํ อกฺขเรน ลิขิตฺวา, ปณฺณนฺติ วา ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ติโรกุฏฺฏาทีสู’’ติ [กุฑฺฑาทีสุ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.8)] ปณฺเณ อกฺขรํ เลขนิยา ลิขิตฺวาติ อตฺโถฯ วีมํสิตฺวา คเหตพฺพาติ อตฺตโนมติยา สพฺพทุพฺพลตฺตา อนตฺตุกฺกํสเนน วุตฺตํฯ กิญฺเหตฺถ วิจาเรตพฺพการณํ อตฺถิ สยเมว วิจาริตตฺตาฯ

สจฺจนฺติ วจีสจฺจํ, สจฺเจน สจฺจนฺติ ปุริเมน วจีสจฺเจน ปจฺฉิมํ วจีสจฺจํฯ ปจฺจยวเสน ธาตุปทนฺตโลปํ สนฺธาย ‘‘สนฺทหตี’’ติ วุตฺตํฯ สทฺทวิทู ปน –

‘‘วิปุพฺโพ ธา กโรตฺยตฺเถ, อภิปุพฺโพ ตุ ภาสเน;

นฺยาสํปุพฺโพ ยถาโยคํ, นฺยาสาโรปนสนฺธิสู’’ติฯ –

ธา-สทฺทเมว ฆฏนตฺเถ ปฐนฺติฯ ตสฺมา ปริยายวเสน ‘‘สนฺทหตี’’ติ วุตฺตนฺติปิ ทฏฺฐพฺพํฯ ตทธิปฺปายํ ทสฺเสติ ‘‘น อนฺตรนฺตรา’’ติอาทินาฯ ‘‘โย หี’’ติอาทิ ตพฺพิวรณํฯ อนฺตริตตฺตาติ อนฺตรา ปริจฺฉินฺนตฺตาฯ น ตาทิโสติ น เอวํวทนสภาโวฯ ชีวิตเหตุปิ, ปเคว อญฺญเหตูติ อปิ-สทฺโท สมฺภาวนตฺโถฯ

‘‘สจฺจโต เถตโต’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.19) วิย เถต-สทฺโท ถิรปริยาโย, ถิรภาโว จ สจฺจวาทิตาธิการตฺตา กถาวเสน เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘ถิรกโถติ อตฺโถ’’ติฯ ถิตสฺส ภาโวติ หิ เถโต, ถิรภาโว, เตน ยุตฺตตฺตา ปุคฺคโล อิธ เถโต นามฯ หลิทฺทีติ สุวณฺณวณฺณกนฺทนิปฺผตฺตโก คจฺฉวิเสโสฯ ถุโส นาม ธญฺญตฺตโจ, ธญฺญปลาโส จฯ กุมฺภณฺฑนฺติ มหาผโล สูปสมฺปาทโก ลตาวิเสโสฯ อินฺทขีโล นาม คมฺภีรเนโม เอสิกาถมฺโภฯ

ยถา หลิทฺทิราคาทโย อนวฏฺฐิตสภาวตาย น ฐิตา, เอวํ น ฐิตา กถา เอตสฺสาติ นฐิตกโถ [นถิรกโถ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.8)] ยถา ปาสาณเลขาทโย อวฏฺฐิตสภาวตาย ฐิตา, เอวํ ฐิตา กถา เอตสฺสาติ ฐิตกโถติ [ถิรกโถ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.8)] หลิทฺทิราคาทโย ยถา กถาย อุปมาโย โหนฺติ, เอวํ โยเชตพฺพํฯ กถาย หิ เอตา อุปมาโยติฯ

ปตฺติสงฺขาตา สทฺธา อยติ ปวตฺตติ เอตฺถาติ ปจฺจยิโกติ อาห ‘‘ปตฺติยายิตพฺพโก’’ติฯ ปตฺติยา อยิตพฺพา ปวตฺเตตพฺพาติ ปตฺติยายิตพฺพา ย-การาคเมน, วาจาฯ สา เอตสฺสาติ ปตฺติยายิตพฺพโก, เตนาห ‘‘สทฺธายิตพฺพโก’’ติฯ ตเทวตฺถํ พฺยติเรเกน, อนฺวเยน จ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกจฺโจ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ วิสํวาทนโตฯ อิตรปกฺเข จ อวิสํวาทนโตติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘โลก’’นฺติ เอเตน ‘‘โลกสฺสา’’ติ เอตฺถ กมฺมตฺเถ ฉฏฺฐีติ ทสฺเสติฯ

สติปิ ปจฺเจกํ ปาฐกฺกเม อญฺญาสุ อภิธมฺมฏฺฐกถา ทีสุ (ธ. ส. อฏฺฐ. อกุสลกมฺมปถกถา; ม. นิ. 1.89) สํวณฺณนากฺกเมน ติณฺณมฺปิ ปทานํ เอกตฺถสํวณฺณนํ กาตุํ ‘‘ยาย วาจายา’’ติอาทิมาห, ยาย วาจาย กโรตีติ สมฺพนฺโธฯ ปรสฺสาติ ยํ ภินฺทิตุํ ตํ วาจํ ภาสติ, ตสฺสฯ จ-สทฺโท อฏฺฐานปยุตฺโต, โส ทฺวนฺทคพฺภภาวํ โชเตตุํ กมฺมทฺวเย ปยุชฺชิตพฺโพฯ สุญฺญภาวนฺติ ปิยวิรหิตตาย ริตฺตภาวํฯ สาติ ยถาวุตฺตา สทฺทสภาวา วาจา, เอเตน ปิยญฺจ สุญฺญญฺจ ปิยสุญฺญํ, ตํ กโรติ เอตายาติ ปิสุณา นิรุตฺตินเยนาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ, ปิสตีติ วา ปิสุณา, สมคฺเค สตฺเต อวยวภูเต วคฺคภินฺเน กโรตีติ อตฺโถฯ

ผรุสนฺติ สิเนหาภาเวน ลูขํฯ สยมฺปิ ผรุสาติ โทมนสฺสสมุฏฺฐิตตฺตา สภาเวน สยมฺปิ กกฺกสาฯ ผรุสสภาวโต เนว กณฺณสุขาฯ อตฺถวิปนฺนตาย น หทยงฺคมาฯ เอตฺถ ปน ปฐมนเย ผรุสํ กโรตีติ วจนตฺเถน วา ผลูปจาเรน วา วาจาย ผรุสสทฺทปฺปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ ทุติยนเย มมฺมจฺเฉทวเสน ปวตฺติยา เอกนฺตนิฏฺฐุรตาย รุฬฺหิสทฺทวเสน สภาเวน, การณูปจาเรน วา วาจาย ผรุสสทฺทปฺปวตฺติ ทฏฺฐพฺพาฯ

เยนาติ ปลาปสงฺขาเตน นิรตฺถกวจเนนฯ สมฺผนฺติ ‘‘ส’’นฺติ วุตฺตํ สุขํ, หิตญฺจ ผลติ ปหรติ วินาเสตีติ อตฺเถน ‘‘สมฺผ’’นฺติ ลทฺธนามํ อตฺตโน, ปเรสญฺจ อนุปการกํ ยํ กิญฺจิ อตฺถํ, เตนาห ‘‘นิรตฺถก’’นฺติ, อิมินา สมฺผํ ปลปติ เอเตนาติ สมฺผปฺปลาโปติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ

‘‘เตส’’นฺติอาทินา เจตนาย ผลโวหาเรน ปิสุณาทิสทฺทปฺปวตฺติ วุตฺตาฯ ‘‘สา เอวา’’ติอาทินา ปน เจตนาย ปวตฺติปริกปฺปนาย เหตุํ วิภาเวติฯ ตตฺถ ‘‘ปหายา’’ติอาทิวจนสนฺนิธานโต ตสฺสาเยว จ ปหาตพฺพตา ยุตฺติโต อธิปฺเปตาติ อตฺโถฯ

ตตฺถาติ ตาสุ ปิสุณวาจาทีสุฯ สํกิลิฏฺฐจิตฺตสฺสาติ โลเภน, โทเสน วา วิพาธิตจิตฺตสฺส, อุปตาปิตจิตฺตสฺส วา, ทูสิตจิตฺตสฺสาติ วุตฺตํ โหติ, ‘‘เจตนา’’ติ เอเตน สมฺพนฺโธฯ เยน สห ปเรสํ เภทาย วทติ, ตสฺส อตฺตโน ปิยกมฺยตายาติ อตฺโถฯ เจตนา ปิสุณวาจา นาม ปิสุณํ วทนฺติ เอตายาติ กตฺวาฯ สมาสวิสเย หิ มุขฺยวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพ, พฺยาสวิสเย อุปจารวเสนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยสฺส ยโต เภทํ กโรติ, เตสุ อภินฺเนสุ อปฺปสาวชฺชํ, ภินฺเนสุ มหาสาวชฺชํฯ ตถา กิเลสานํ มุทุติพฺพตาวิเสเสสุปิ โยเชตพฺพํฯ

ยสฺส เปสุญฺญํ อุปสํหรติ, โส ภิชฺชตุ วา, มา วา, ตสฺส ตทตฺถวิญฺญาปนเมว ปมาณนฺติ อาห ‘‘ตสฺส ตทตฺถวิชานน’’นฺติฯ เภทปุเรกฺขารตาปิยกมฺยตานเมเกกปกฺขิปเนน จตฺตาโรฯ กมฺมปถปฺปตฺติ ปน ภินฺเน เอวฯ อิเมสนฺติ อนิยมตาย ปรมฺมุขาปวตฺตานมฺปิ อตฺตโน พุทฺธิยํ ปริวตฺตมาเน สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘เยส’’นฺติอาทิมาหฯ อิโตติ อิธ ปเทเส, วุตฺตานํ เยสํ สนฺติเก สุตนฺติ โยเชตพฺพํฯ

‘‘ทฺวินฺน’’นฺติ นิทสฺสนวจนํ พหูนมฺปิ สนฺธานโตฯ ‘‘มิตฺตาน’’นฺติอาทิ ‘‘สนฺธาน’’นฺติ เอตฺถ กมฺมํ, เตน ปาฬิยํ ‘‘ภินฺนาน’’นฺติ เอตสฺส กมฺมภาวํ ทสฺเสติฯ สนฺธานกรณญฺจ นาม เตสมนุรูปกรณเมวาติ วุตฺตํ ‘‘อนุกตฺตา’’ติฯ อนุปฺปทาตาติ อนุพลปฺปทาตา, อนุวตฺตนวเสน วา ปทาตาฯ กสฺส ปน อนุพลปฺปทานํ, อนุวตฺตนญฺจาติ? ‘‘สหิตาน’’นฺติ วุตฺตตฺตา สนฺธานสฺสาติ วิญฺญายตีติ อาห ‘‘สนฺธานานุปฺปทาตา’’ติฯ ยสฺมา ปน อนุพลวเสน, อนุวตฺตนวเสน จ สนฺธานสฺส ปทานํ อาทานํ, รกฺขณํ วา ทฬฺหีกรณํ โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ทฬฺหีกมฺมํ กตฺตา’’ติฯ อารมนฺติ เอตฺถาติ อาราโมฯ รมิตพฺพฏฺฐานํ สมคฺโคติ หิ ตทธิฏฺฐานานํ วเสน ตพฺพิเสสนตา วุตฺตาฯ ‘‘สมคฺเค’’ติปิ ปฐนฺติ, ตทยุตฺตํ ‘‘ยตฺถา’’ติอาทิวจเนน วิรุทฺธตฺตาฯ ยสฺมา ปน อากาเรน วินาปิ อยมตฺโถ ลพฺภติ, ตสฺมา ‘‘อยเมเวตฺถ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํ สมคฺเคสูติ สมคฺคภูเตสุ ชนกาเยสุ, เตนาห ‘‘เต ปหายา’’ติอาทิฯ

ตปฺปกติยตฺโถปิ กตฺตุอตฺโถวาติ ทสฺเสติ ‘‘นนฺทตี’’ติ อิมินาฯ ตปฺปกติยตฺเถน หิ ‘‘ทิสฺวาปิ สุตฺวาปี’’ติ วจนํ สุปปนฺนํ โหติฯ สมคฺเค กโรติ เอตายาติ สมคฺคกรณีฯ สาเยว วาจา, ตํ ภาสิตาติ อตฺถมาห ‘‘ยา วาจา’’ติอาทินาฯ ตาย วาจาย สมคฺคกรณํ นามฯ ‘‘สุขา สงฺฆสฺส สามคฺคี, สมคฺคานํ ตโป สุโข’’ติอาทินา (ธ. ป. 194) สมคฺคานิสํสทสฺสนเมวาติ วุตฺตํ ‘‘สามคฺคิคุณปริทีปิกเมวา’’ติฯ อิตรนฺติ ตพฺพิปรีตํ เภทนิกํ วาจํฯ

มมฺมานีติ ทุฏฺฐารูนิ, ตสฺสทิสตาย ปน อิธ อกฺโกสวตฺถูนิ ‘‘มมฺมานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ ยถา หิ ทุฏฺฐารูสุ เยน เกนจิ วตฺถุนา ฆฏิเตสุ จิตฺตํ อธิมตฺตํ ทุกฺขปฺปตฺตํ โหติ, ตถา เตสุ ทสสุชาติอาทีสุ อกฺโกสวตฺถูสุ ผรุสวาจาย ผุสิตมตฺเตสูติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘มมฺมานิ วิย มมฺมานิ, เยสุ ผรุสวาจาย ฉุปิตมตฺเตสุ ทุฏฺฐารูสุ วิย ฆฏฺฏิเตสุ จิตฺตํ อธิมตฺตํ ทุกฺขปฺปตฺตํ โหติ, กานิ ปน ตานิ? ชาติอาทีนิ อกฺโกสวตฺถูนี’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.9) ‘‘ยสฺส สรีรปฺปเทสสฺส สตฺถาทิปฏิหเนน ภุสํ รุชฺชนํ, โส มมฺมํ นามฯ อิธ ปน ยสฺส จิตฺตสฺส ผรุสวาจาวเสน โทมนสฺสสงฺขาตํ ภุสํ รุชฺชนํ, ตํ มมฺมํ วิยาติ มมฺม’’นฺติ อปเรฯ ตานิ มมฺมานิ ฉิชฺชนฺติ ภิชฺชนฺติ เยนาติ มมฺมจฺเฉทโก, สฺเวว กายวจีปโยโค, ตานิ สมุฏฺฐาเปตีติ ตถาฯ เอกนฺตผรุสเจตนา ผรุสา วาจา ผรุสํ วทนฺติ เอตายาติ กตฺวาฯ ‘‘ผรุสเจตนา’’ อิจฺเจว อวตฺวา ‘‘เอกนฺตผรุสเจตนา’’ติ วจนํ ทุฏฺฐจิตฺตตาย เอว ผรุสเจตนา อธิปฺเปตา, น ปน สวนผรุสตามตฺเตนาติ ญาปนตฺถํฯ ตสฺสาติ เอกนฺตผรุสเจตนาย เอวฯ อาวิภาวตฺถนฺติ ผรุสวาจาภาวสฺส ปากฏกรณตฺถํฯ ตสฺสาติ วา เอกนฺตผรุสเจตนาย เอว, ผรุสวาจาภาวสฺสาติ อตฺโถฯ ตเถวาติ มาตุวุตฺตากาเรเนว, อุฏฺฐาสิ อนุพนฺธิตุนฺติ อตฺโถฯ สจฺจกิริยนฺติ ยํ ‘‘จณฺฑา ตํ มหิํสี อนุพนฺธตู’’ติ วจนํ มุเขน กเถสิ, ตํ มาตุจิตฺเต นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘ตํ มา โหตุ, ยํ ปน อุปฺปลปตฺตมฺปิ มยฺหํ อุปริ น ปตตู’’ติ การณํ จิตฺเตน จินฺเตสิ, ตเทว มาตุจิตฺเต อตฺถิ, ตสฺมา ‘‘ตเมว โหตู’’ติ สจฺจกรณํ, กตฺตพฺพสจฺจํ วาฯ ตตฺเถวาติ อุฏฺฐานฏฺฐาเนเยวฯ พทฺธา วิยาติ โยตฺตาทินา ปริพนฺธิ วิยฯ เอวํ มมฺมจฺเฉทโกติ เอตฺถ สวนผรุสตามตฺเตน มมฺมจฺเฉทกตา เวทิตพฺพาฯ

ปโยโคติ วจีปโยโคฯ จิตฺตสณฺหตายาติ เอกนฺตผรุสเจตนาย อภาวมาหฯ ตโตเยว หิ ผรุสวาจา น โหติ กมฺมปถปฺปตฺตา, กมฺมภาวํ ปน น สกฺกา วาเรตุนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘มาตาปิตโร หี’’ติอาทินาปิ ตเทวตฺถํ สมตฺเถติฯ เอวํ พฺยติเรกวเสน เจตนาผรุสตาย ผรุสวาจาภาวํ สาเธตฺวา อิทานิ ตเมว อนฺวยวเสน สาเธตุํ ‘‘ยถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อผรุสา วาจา น โหติ ผรุสา วาจา โหติเยวาติ อตฺโถ สาติ ผรุสวาจาฯ ยนฺติ ปุคฺคลํฯ

เอตฺถาปิ กมฺมปถภาวํ อปฺปตฺตา อปฺปสาวชฺชา, อิตรา มหาสาวชฺชาฯ ตถา กิเลสานํ มุทุติพฺพตาเภเทปิ โยเชตพฺพํฯ เกจิ ปน ‘‘ยํ อุทฺทิสฺส ผรุสวาจา ปยุชฺชติ, ตสฺส สมฺมุขาเยว สีสํ เอตี’’ติ วทนฺติ, เอเก ปน ‘‘ปรมฺมุขาปิ ผรุสวาจา โหติเยวา’’ติฯ ตตฺถายมธิปฺปาโย ยุตฺโต สิยา, สมฺมุขา ปโยเค อคารวาทีนํ พลวภาวโต สิยา เจตนา พลวตี, ปรสฺส จ ตทตฺถวิชานนํ, น ตถา ปรมฺมุขาฯ ยถา ปน อกฺโกสิเต มเต อาฬหเน กตา ขมนา อุปวาทนฺตรายํ นิวตฺเตติ, เอวํ ปรมฺมุขา ปยุตฺตาปิ ผรุสวาจา โหติเยวาติ สกฺกา ญาตุนฺติ, ตสฺมา อุภยตฺถาปิ ผรุสวาจา สมฺภวตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา หิ ปรสฺส ตทตฺถวิชานนมญฺญตฺร ตโยว ตสฺสา สมฺภารา อฏฺฐกถาสุ วุตฺตาติฯ กุปิตจิตฺตนฺติ อกฺโกสนาธิปฺปาเยเนว วุตฺตํ, น ปน มรณาธิปฺปาเยนฯ มรณาธิปฺปาเยน หิ สติ จิตฺตโกเป อตฺถสิทฺธิยา, ตทภาเว จ ยถารหํ ปาณาติปาตพฺยาปาทาว โหนฺติฯ

เอลํ วุจฺจติ โทโส อิลติ จิตฺตํ, ปุคฺคโล วา กมฺปติ เอเตนาติ กตฺวาฯ เอตฺถาติ –

‘‘เนลงฺโค เสตปจฺฉาโท, เอกาโร วตฺตตี รโถ;

อนีฆํ ปสฺส อายนฺตํ, ฉินฺนโสตํ อพนฺธน’’นฺติฯ (สํ. นิ. 4.347; อุทา. 65; เปฏโก. 25); –

อิมิสฺสา อุทานคาถายฯ สีลญฺเหตฺถ นิทฺโทสตาย ‘‘เนล’’นฺติ วุตฺตํฯ

เตเนวาห จิตฺโต คหปติ อายสฺมตา กามภูเถเรน ปุฏฺโฐ สํยุตฺตาคมวเร สฬายตนวคฺเค ‘‘เนลงฺค’’นฺติ โข ภนฺเต สีลานเมตํ อธิวจน’’นฺติ (สํ. นิ. 4.347) วาจา นาม สทฺทสภาวา ตํตทตฺถนิพนฺธนาติ สาทุรสสทิสตฺตา มธุรเมว พฺยญฺชนํ, อตฺโถ จ ตพฺภาวโตติ อตฺถเมว สนฺธาย พฺยญฺชนมธุรตาย , อตฺถมธุรตายา’’ติ จ วุตฺตํฯ วิเสสนปรนิปาโตปิ หิ โลเก ทิสฺสติ ‘‘อคฺยาหิโต’’ติอาทีสุฯ อปิจ อวยวาเปกฺขเน สติ ‘‘มธุรํ พฺยญฺชนํ ยสฺสา’’ติอาทินา วตฺตพฺโพฯ สุขาติ สุขกรณี, สุขเหตูติ วุตฺตํ โหติฯ กณฺณสูลนฺติ กณฺณสงฺกุํฯ กณฺณสทฺเทน เจตฺถ โสตวิญฺญาณปฏิพทฺธตทนุวตฺตกา วิญฺญาณวีถิโย คหิตาฯ โวหารกถา เหสา สุตฺตนฺตเทสนา, ตสฺสา วณฺณนา จ, ตถา เจว วุตฺตํ ‘‘สกลสรีเร โกปํ, เปม’’นฺติ จฯ น หิ หทยวตฺถุนิสฺสิโต โกโป, เปโม จ สกลสรีเร วตฺตติฯ เอส นโย อีทิเสสุฯ สุเขน จิตฺตํ ปวิสติ ยถาวุตฺตการณทฺวเยนาติ อตฺโถ, อลุตฺตสมาโส เจส ยถา ‘‘อมตงฺคโต’’ติฯ ปุเรติ คุณปาริปุเร, เตนาห ‘‘คุณปริปุณฺณตายา’’ติฯ ปุเร สํวฑฺฒา โปรี, ตาทิสา นารี วิยาติ วาจาปิ โปรีติ อตฺถมาห ‘‘ปุเร’’ติอาทินาฯ สุกุมาราติ สุตรุณาฯ อุปเมยฺยปกฺเข ปน อผรุสตาย มุทุกภาโว เอว สุกุมารตาฯ ปุรสฺสาติ เอตฺถ ปุร-สทฺโท ตนฺนิวาสีวาจโก สหจรณวเสน ‘‘คาโม อาคโต’’ติอาทีสุ วิย, เตเนวาห ‘‘นครวาสีน’’นฺติฯ เอสาติ ตํสมฺพนฺธีนิทฺเทสา วาจาฯ เอวรูปี กถาติ อตฺถตฺตเยน ปกาสิตา กถาฯ กนฺตาติ กามิตา ตุฏฺฐา ยถา ‘‘ปกฺกนฺโต’’ติ, มาน-สทฺทสฺส วา อนฺตพฺยปฺปเทโส, กามิยมานาติ อตฺโถฯ ยถา ‘‘อนาปตฺติ อสมนุภาสนฺตสฺสา’’ติ (ปารา. 416, 430, 441) มนํ อปฺเปติ วฑฺเฒตีติ มนาปา, เตน วุตฺตํ ‘‘จิตฺตวุฑฺฒิกรา’’ติฯ ตถาการินีติ อตฺโถฯ อโต พหุโน ชนสฺสาติ อิธ สมฺพนฺเธ สามิวจนํ, น ตุ ปุริมสฺมิํ วิย กตฺตริฯ

กามํ เตหิ วตฺตุมิจฺฉิโต อตฺโถ สมฺภวติ, โส ปน อผลตฺตา ภาสิตตฺถปริยาเยน อตฺโถเยว นาม น โหตีติ อาห ‘‘อนตฺถวิญฺญาปิกา’’ติฯ อปิจ ปโยชนตฺถาภาวโต อนตฺถา, วาจา, ตํ วิญฺญาปิกาติปิ วฏฺฏติฯ อกุสลเจตนา สมฺผปฺปลาโป สมฺผํ ปลปนฺติ เอตายาติ กตฺวาฯ อาเสวนํ ภาวนํ พหุลีกรณํฯ ยํ ชนํ คาหาปยิตุํ ปวตฺติโต, เตน อคฺคหิเต อปฺปสาวชฺโช, คหิเต มหาสาวชฺโชฯ กิเลสานํ มุทุติพฺพตาวเสนาปิ อปฺปสาวชฺชมหาสาวชฺชตา โยเชตพฺพาฯ

ภารตนามกานํ ทฺเวภาตุกราชูนํ ยุทฺธกถา, ทสคิริยกฺเขน สีตาย นาม เทวิยา อาหรณกถา, รามรญฺญา ปจฺจาหรณกถา , ยถา ตํ อธุนา พาหิรเกหิ ปริจยิตา สกฺกฏภาสาย คณฺฐิตา รามปุราณภารตปุราณาทิกถาติ, เอวมาทิกา นิรตฺถกกถา สมฺผปฺปลาโปติ วุตฺตํ ‘‘ภารต…เป.… ปุเรกฺขารตา’’ติฯ

‘‘กาลวาที’’ติอาทิ สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรตสฺส ปฏิปตฺติสนฺทสฺสนํ ยถา ‘‘ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต’’ติอาทิ (ที. นิ. 1.8, 194) ปาณาติปาตปฺปหานสฺส ปฏิปตฺติทสฺสนํฯ ‘‘ปาณาติปาตํ ปหาย วิหรตี’’ติ หิ วุตฺเต กถํ ปาณาติปาตปฺปหานํ โหตีติ อเปกฺขาสมฺภวโต ‘‘ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหตี’’ติ วุตฺตํฯ สา ปน วิรติ กถนฺติ อาห ‘‘นิหิตทณฺโฑ นิหิต สตฺโถ’’ติฯ ตญฺจ ทณฺฑสตฺถนิธานํ กถนฺติ วุตฺตํ ‘‘ลชฺชี’’ติอาทิฯ เอวํ อุตฺตรุตฺตรํ ปุริมสฺส ปุริมสฺส อุปายสนฺทสฺสนํฯ ตถา อทินฺนาทานาทีสุปิ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘กาลวาทีติอาทิ สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรตสฺส ปฏิปตฺติสนฺทสฺสน’’นฺติฯ อตฺถสํหิตาปิ หิ วาจา อยุตฺตกาลปโยเคน อตฺถาวหา น สิยาติ อนตฺถวิญฺญาปนภาวํ อนุโลเมติ, ตสฺมา สมฺผปฺปลาปํ ปชหนฺเตน อกาลวาทิตา ปริวชฺเชตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘กาลวาที’’ติ วุตฺตํฯ กาเล วทนฺเตนาปิ อุภยตฺถ อสาธนโต อภูตํ ปริวชฺเชตพฺพนฺติ อาห ‘‘ภูตวาที’’ติฯ ภูตญฺจ วทนฺเตน ยํ อิธโลกปรโลกหิตสมฺปาทนกํ, ตเทว วตฺตพฺพนฺติ วุตฺตํ ‘‘อตฺถวาที’’ติฯ อตฺถํ วทนฺเตนาปิ น โลกิยธมฺมนิสฺสิตเมว วตฺตพฺพํ, อถ โข โลกุตฺตรธมฺมนิสฺสิตมฺปีติ อาห ‘‘ธมฺมวาที’’ติฯ ยถา จ อตฺโถ โลกุตฺตรธมฺมนิสฺสิโต โหติ, ตถา ทสฺสนตฺถํ ‘‘วินยวาที’’ติ วุตฺตํฯ

ปาติโมกฺขสํวโร, สติญาณขนฺติวีริยสํวโรติ หิ ปญฺจนฺนํ สํวรวินยานํ ตทงฺคปฺปหานํ, วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณปฺปหานนฺติ ปญฺจนฺนํ ปหานวินยานญฺจ วเสน วุจฺจมาโน อตฺโถ นิพฺพานาธิคมเหตุภาวโต โลกุตฺตรธมฺมสนฺนิสฺสิโต โหติฯ เอวํ คุณวิเสสยุตฺโต จ อตฺโถ วุจฺจมาโน เทสนาโกสลฺเล สติ โสภติ, กิจฺจกโร จ โหติ, นาญฺญถาติ ทสฺเสตุํ ‘‘นิธานวติํ วาจํ ภาสิตา’’ติ วุตฺตํฯ อิทานิ ตเมว เทสนาโกสลฺลํ วิภาเวตุํ ‘‘กาเลนา’’ติอาทิมาหฯ

อชฺฌาสยฏฺฐุปฺปตฺตีนํ, ปุจฺฉาย จ วเสน โอติณฺเณ เทสนาวิสเย เอกํสาทิพฺยากรณวิภาคํ สลฺลกฺเขตฺวา ฐปนาเหตุทาหรณสํสนฺทนานิ ตํตํกาลานุรูปํ วิภาเวนฺติยา ปริมิตปริจฺฉินฺนรูปาย คมฺภีรุทานปหูตตฺถวิตฺถารสงฺคาหิกาย เทสนาย ปเร ยถาชฺฌาสยํ ปรมตฺถสิทฺธิยํ ปติฏฺฐาเปนฺโต ‘‘เทสนากุสโล’’ติ วุจฺจตีติ เอวเมตฺถาปิ อตฺถโยชนา เวทิตพฺพาฯ

วตฺตพฺพยุตฺตกาลนฺติ วตฺตพฺพวจนสฺส อนุรูปกาลํ, ตตฺถ วา ปยุชฺชิตพฺพกาลํฯ สภาววเสเนว ภูตตาติ อาห ‘‘สภาวเมวา’’ติฯ อตฺถํ วทตีติ อตฺถวาทีฯ อตฺถวทนญฺจ ตนฺนิสฺสิตวาจากถนเมวาติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํ ‘‘ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกตฺถสนฺนิสฺสิตเมว กตฺวา’’ติฯ ธมฺมวาที’’ติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

นิเธติ สนฺนิธานํ กโรติ เอตฺถาติ นิธานํฯ ฐปโนกาโสฯ ‘‘ฐานวตี’’ติ วุตฺเต ตสฺมิํ ฐาเน ฐเปตุํ ยุตฺตาติปิ อตฺโถ สมฺภวตีติ อาห ‘‘หทเย’’ติอาทิฯ นิธานวตีปิ วาจา กาลยุตฺตาว อตฺถาวหา, ตสฺมา ‘‘กาเลนา’’ติ อิทํ ‘‘นิธานวติํ’’ วาจํ ภาสิตา’’ติ เอตสฺสาเปกฺขวจนนฺติ ทสฺเสติ ‘‘เอวรูปิ’’นฺติอาทินาฯ อิจฺฉิตตฺถนิพฺพตฺตนตฺถํ อปทิสิตพฺโพ, อปทิสียติ วา อิจฺฉิตตฺโถ อเนนาติ อปเทโส, อุปมา, เหตุทาหรณาทิการณํ วา, เตน สห วตฺตตีติ สาปเทสา, วาจา, เตนาห ‘‘สอุปมํ สการณนฺติ อตฺโถ’’ติฯ ปริจฺเฉทํ ทสฺเสตฺวาติ ยาวตา ปริโยสานํ สมฺภวติ, ตาวตา มริยาทํ ทสฺเสตฺวา, เตน วุตฺตํ ‘‘ยถา…เป.… ภาสตี’’ติฯ สิขมปฺปตฺตา หิ กถา อตฺถาวหา นาม น โหติฯ อตฺถสํหิตนฺติ เอตฺถ อตฺถ-สทฺโท ภาสิตตฺถปริยาโยติ วุตฺตํ ‘‘อเนเกหิปี’’ติอาทิฯ ภาสิตตฺโถ จ นาม สทฺทานุสาเรน อธิคโต สพฺโพปิ ปกตฺยตฺถปจฺจยตฺถภาวตฺถาทิโก, ตโตเยว ภควโต วจนํ เอกคาถาปทมฺปิ สงฺเขปวิตฺถาราทิเอกตฺตาทินนฺทิยาวตฺตาทินเยหิ อเนเกหิปิ นิทฺธารณกฺขมตาย ปริยาทาตุมสกฺกุเณยฺยํ อตฺถมาวหตีติฯ เอวํ อตฺถสามญฺญโต สํวณฺเณตฺวา อิจฺฉิตตฺถวิเสสโตปิ สํวณฺเณตุํ ‘‘ยํ วา’’ติอาทิมาหฯ อตฺถวาทินา วตฺตุมิจฺฉิตตฺโถเยว หิ อิธ คหิโตฯ นนุ สพฺเพสมฺปิ วจนํ อตฺตนา อิจฺฉิตตฺถสหิตํเยว, กิเมตฺถ วตฺตพฺพํ อตฺถีติ อนฺโตลีนโจทนํ ปริโสเธติ ‘‘น อญฺญ’’นฺติอาทินาฯ อญฺญมตฺถํ ปฐมํ นิกฺขิปิตฺวา อนนุสนฺธิวเสน ปจฺฉา อญฺญมตฺถํ น ภาสติฯ ยถานิกฺขิตฺตานุสนฺธิวเสเนว ปริโยสาเปตฺวา กเถตีติ อธิปฺปาโยฯ

[10] เอวํ ปฏิปาฏิยา สตฺตมูลสิกฺขาปทานิ วิภชิตฺวา สติปิ อภิชฺฌาทิปฺปหานสฺส สํวรสีลสงฺคเห อุปริคุณสงฺคหโต, โลกิยปุถุชฺชนาวิสยโต จ อุตฺตริเทสนาย สงฺคหิตุํ ตํ ปริหริตฺวา ปจุรชนปากฏํ อาจารสีลเมว วิภชนฺโต ภควา ‘‘พีชคามภูตคามสมารมฺภา’’ติอาทิมาหาติ ปาฬิยํ สมฺพนฺโธ วตฺตพฺโพฯ ตตฺถ วิชายนฺติ วิรุหนฺติ เอเตหีติ พีชานิฯ ปจฺจยนฺตรสมวาเย สทิสผลุปฺปตฺติยา วิเสสการณภาวโต วิรุหนสมตฺถานํ สารผลาทีนเมตํ อธิวจนํฯ ภวนฺติ, อหุวุนฺติ จาติ ภูตา, ชายนฺติ วฑฺฒนฺติ ชาตา, วฑฺฒิตา จาติ อตฺโถฯ วฑฺฒมานกานํ วฑฺฒิตฺวา, ฐิตานญฺจ รุกฺขคจฺฉาทีนํ ยถากฺกมมธิวจนํฯ วิรุฬฺหมูลา หิ นีลภาวํ อาปชฺชนฺตา ตรุณรุกฺขคจฺฉา ชายนฺติ วฑฺฒนฺตีติ วุจฺจนฺติฯ วฑฺฒิตฺวา ฐิตา มหนฺตา รุกฺขคจฺฉา ชาตา วฑฺฒิตาติฯ คาโมติ สมูโห, โส จ สุทฺธฏฺฐกธมฺมราสิ, พีชานํ, ภูตานญฺจ ตถาลทฺธสมญฺญานํ อฏฺฐธมฺมานํ คาโม, เตเยว วา คาโมติ ตถาฯ อวยววินิมุตฺตสฺส หิ สมุทายสฺส อภาวโต ทุวิเธนาปิ อตฺเถน เตเยว ติณรุกฺขลตาทโย คยฺหนฺติฯ

อปิจ ภูมิยํ ปติฏฺฐหิตฺวา หริตภาวมาปนฺนา รุกฺขคจฺฉาทโย เทวตา ปริคฺคยฺหนฺติ, ตสฺมา ภูตานํ นิวาสนฏฺฐานตาย คาโมติ ภูตคาโมติปิ วทนฺติ, เต สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘มูลพีช’’นฺติอาทิมาหฯ มูลเมว พีชํ มูลพีชํฯ เสเสสุปิ อยํ นโยฯ ผฬุพีชนฺติ ปพฺพพีชํฯ ปจฺจยนฺตรสมวาเย สทิสผลุปฺปตฺติยา วิเสสการณภาวโต วิรุหนสมตฺเถ สารผเล นิรุฬฺโห พีช-สทฺโท ตทตฺถสิทฺธิยา มูลาทีสุปิ เกสุจิ ปวตฺตตีติ มูลาทิโต นิวตฺตนตฺถํ เอเกน พีช-สทฺเทน วิเสเสตฺวา ‘‘พีชพีช’’นฺติ วุตฺตํ ยถา ‘‘รูปํรูปํ, ทุกฺขทุกฺข’’นฺติ จฯ นีลติณรุกฺขาทิกสฺสาติ อลฺลติณสฺส เจว อลฺลรุกฺขาทิกสฺส จฯ อาทิ-สทฺเทน โอสธิคจฺฉลตาทโย เวทิตพฺพาฯ สมารมฺโภ อิธ วิโกปนํ, ตญฺจ เฉทนาทิเยวาติ วุตฺตํ ‘‘เฉทนเภทนปจนาทิภาเวนา’’ติฯ นนุ จ รุกฺขาทโย จิตฺตรหิตตาย น ชีวา, จิตฺตรหิตตา จ ปริปฺผนฺทนาภาวโต, ฉินฺเน วิรุหนโต, วิสทิสชาติกภาวโต, จตุโยนิอปริยาปนฺนโต จ เวทิตพฺพาฯ วุฑฺฒิ ปน ปวาฬสิลาลวณาทีนมฺปิ วิชฺชตีติ น เตสํ ชีวตาภาเว การณํฯ วิสยคฺคหณญฺจ เนสํ ปริกปฺปนามตฺตํ สุปนํ วิย จิญฺจาทีนํ, ตถา กฏุกมฺพิลาสาทินา โทหฬาทโยฯ

ตตฺถ กสฺมา พีชคามภูตคามสมารมฺภา ปฏิวิรติ อิจฺฉิตาติ? สมณสารุปฺปโต, ตนฺนิสฺสิตสตฺตานุกมฺปนโต จฯ เตเนวาห อาฬวกานํ รุกฺขจฺเฉทนาทิวตฺถูสุ ‘‘ชีวสญฺญิโน หิ โมฆปุริสา มนุสฺสา รุกฺขสฺมิ’’นฺติอาทิ (ปารา. 89)ฯ

เอกํ ภตฺตํ เอกภตฺตํ, ตมสฺส อตฺถิ เอกสฺมิํ ทิวเส เอกวารเมว ภุญฺชนโตติ เอกภตฺติโกฯ ตยิทํ เอกภตฺตํ กทา ภุญฺชิตพฺพนฺติ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปาตราสภตฺต’’นฺติอาทิ, ทฺวีสุ ภตฺเตสุ ปาตราสภตฺตํ สนฺธายาหาติ อธิปฺปาโยฯ ปาโต อสิตพฺพนฺติ ปาตราสํฯ สายํ อสิตพฺพนฺติ สายมาสํ, ตเทว ภตฺตํ ตถาฯ เอก-สทฺโท เจตฺถ มชฺฌนฺหิกกาลปริจฺเฉทภาเวน ปยุตฺโต, น ตทนฺโตคธวารภาเวนาติ ทสฺเสติ ‘‘ตสฺมา’’ติอาทินาฯ

รตฺติยา โภชนํ อุตฺตรปทโลปโต รตฺติสทฺเทน วุตฺตํ, ตทฺธิตวเสน วา ตถาเยวาธิปฺปายสมฺภวโต, เตนาห ‘‘รตฺติยา’’ติอาทิฯ อรุณุคฺคมนโต ปฏฺฐาย ยาว มชฺฌนฺหิกา อยํ พุทฺธาทีนํ อริยานํ อาจิณฺณสมาจิณฺโณ โภชนสฺส กาโล นาม, ตทญฺโญ วิกาโลฯ ตตฺถ ทุติยปเทน รตฺติโภชนสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา อปรนฺโหว อิธ วิกาโลติ ปาริเสสนเยน ตติยปทสฺส อตฺถํ ทีเปตุํ ‘‘อติกฺกนฺเต มชฺฌนฺหิเก’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ภาวสาธโน เจตฺถ โภชน-สทฺโท อชฺโฌหรณตฺถวาจโกติ ทีเปติ ‘‘ยาว สูริยตฺถงฺคมนา โภชน’’นฺติ อิมินาฯ กสฺส ปน ตทชฺโฌหรณนฺติ? ยามกาลิกาทีนมนุญฺญาตตฺตา, วิกาลโภชนสทฺทสฺส จ ยาวกาลิกชฺโฌหรเณเยว นิรุฬฺหตฺตา ‘‘ยาวกาลิกสฺสา’’ติ วิญฺญายติฯ อยํ ปเนตฺถ อฏฺฐกถาวเสโส อาจริยานํ นโย – ภุญฺชิตพฺพฏฺเฐน โภชนํ, ยาคุภตฺตาทิ สพฺพํ ยาวกาลิกวตฺถุ ฯ ยถา จ ‘‘รตฺตูปรโต’’ติ เอตฺถ รตฺติโภชนํ รตฺติสทฺเทน วุจฺจติ, เอวเมตฺถ โภชนชฺโฌหรณํ โภชนสทฺเทนฯ วิกาเล โภชนํ วิกาลโภชนํ, ตโต วิกาลโภชนาฯ วิกาเล ยาวกาลิกวตฺถุสฺส อชฺโฌหรณาติ อตฺโถติฯ อีทิสา คุณวิภูติ น พุทฺธกาเลเยวาติ อาห ‘‘อโนมานทีตีเร’’ติอาทิฯ

อยํ ปน ปาฬิยํ อนุสนฺธิกฺกโม – เอกสฺมิํ ทิวเส เอกวารเมว ภุญฺชนโต ‘‘เอกภตฺติโก’’ติ วุตฺเต รตฺติโภชโนปิ สิยาติ ตนฺนิวารณตฺถํ ‘‘รตฺตูปรโต’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ สติ สายนฺหโภชีปิ เอกภตฺติโก สิยาติ ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ ‘‘วิรโต วิกาลโภชนา’’ติ วุตฺตนฺติฯ

สงฺเขปโต ‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’’นฺติอาทิ (ที. นิ. 2.90; ธ. ป. 183; เนตฺติ. 30, 50, 116, 124) นยปฺปวตฺตํ ภควโต สาสนํ สฉนฺทราคปฺปวตฺติโต นจฺจาทีนํ ทสฺสนํ นานุโลเมตีติ อาห ‘‘สาสนสฺส อนนุโลมตฺตา’’ติฯ วิสุจติ สาสนํ วิชฺฌติ อนนุโลมิกภาเวนาติ วิสูกํ, ปฏิวิรุทฺธนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺร อุปมํ ทสฺเสติ ‘‘ปฏาณีภูต’’นฺติ อิมินา, ปฏาณีสงฺขาตํ กีลํ วิย ภูตนฺติ อตฺโถฯ ‘‘วิสูก’’นฺติ เอตสฺส ปฏาณีภูตนฺติ อตฺถมาหาติปิ วทนฺติฯ อตฺตนา ปโยชิยมานํ, ปเรหิ ปโยชาปิยมานญฺจ นจฺจํ นจฺจภาวสามญฺญโต ปาฬิยํ เอเกเนว นจฺจสทฺเทน สามญฺญนิทฺเทสนเยน คหิตํ, เอกเสสนเยน วาฯ ตถา คีตวาทิตสทฺเทหิ คายนคายาปนวาทนวาทาปนานีติ อาห ‘‘นจฺจนนจฺจาปนาทิวเสนา’’ติฯ สุทฺธเหตุตาโชตนวเสน หิ ทฺวาธิปฺปายิกา เอเต สทฺทาฯ นจฺจญฺจ คีตญฺจ วาทิตญฺจ วิสูกทสฺสนญฺจ นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนํ, สมาหารวเสเนตฺถ เอกตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน ยถาปาฐํ วากฺยาวตฺถิกนฺตวจเนน สห สมุจฺจยสมาสทสฺสนตฺถํ ‘‘นจฺจา จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอวํ สพฺพตฺถ อีทิเสสุฯ (ทสฺสนวิสเย มยูรนจฺจาทิปฏิกฺขิปเนน นจฺจาปนวิสเยปิ ปฏิกฺขิปนํ ทฏฺฐพฺพํ) ‘‘นจฺจาทีนิ หี’’ติอาทินา ยถาวุตฺตตฺถสมตฺถนํฯ ทสฺสเนน เจตฺถ สวนมฺปิ สงฺคหิตํ วิรูเปกเสสนเยน, ยถาสกํ วา วิสยสฺส อาโลจนสภาวตาย ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ สวนกิริยายปิ ทสฺสนสงฺเขปสมฺภวโต ‘‘ทสฺสนา’’ อิจฺเจว วุตฺตํฯ เตเนวาห ‘‘ปญฺจหิ วิญฺญาเณหิ น กิญฺจิ ธมฺมํ ปฏิชานาติ อญฺญตฺร อตินิปาตมตฺตา’’ติฯ

‘‘วิสูกภูตา ทสฺสนา จา’’ติ เอเตน อวิสูกภูตสฺส ปน คีตสฺส สวนํ กทาจิ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกปาฐฏฺฐกถาย ‘‘ธมฺมูปสํหิตมฺปิ เจตฺถ คีตํ น วฏฺฏติ, คีตูปสํหิโต ปน ธมฺโม วฏฺฏตี’’ติ (ขุ. ปา. อฏฺฐ. ปจฺฉิมปญฺจสิกฺขาปทวณฺณนา) กตฺถจิ ปน น-การวิปริยาเยน ปาโฐ ทิสฺสติฯ อุภยตฺถาปิ จ คีโต เจ ธมฺมานุโลมตฺถปฏิสํยุตฺโตปิ น วฏฺฏติ, ธมฺโม เจ คีตสทฺทปฏิสํยุตฺโตปิ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพฯ

‘‘น ภิกฺขเว, คีตสฺสเรน ธมฺโม คายิตพฺโพ, โย คาเยยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 149) หิ เทสนาย เอว ปฏิกฺเขโป, น สวนายฯ อิมสฺส จ สิกฺขาปทสฺส วิสุํ ปญฺญาปนโต วิญฺญายติ ‘‘คีตสฺสเรน เทสิโตปิ ธมฺโม น คีโต’’ติฯ ยญฺจ สกฺกปญฺหสุตฺตวณฺณนายํ เสวิตพฺพาเสวิตพฺพสทฺทํ นิทฺธรนฺเตน ‘‘ยํ ปน อตฺถนิสฺสิตํ ธมฺมนิสฺสิตํ กุมฺภทาสิคีตมฺปิ สุณนฺตสฺส ปสาโท วา อุปฺปชฺชติ, นิพฺพิทา วา สณฺฐาติ, เอวรูโป สทฺโท เสวิตพฺโพ’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.365) วุตฺตํ, ตํ อสมาทานสิกฺขาปทสฺส เสวิตพฺพตามตฺตปริยาเยน วุตฺตํฯ สมาทานสิกฺขาปทสฺส หิ เอวรูปํ สุณนฺตสฺส สิกฺขาปทสํวรํ ภิชฺชติ คีตสทฺทภาวโตติ เวทิตพฺพํฯ ตถา หิ วินยฏฺฐกถาสุ วุตฺตํ ‘‘คีตนฺติ นฏาทีนํ วา คีตํ โหตุ, อริยานํ ปรินิพฺพานกาเล รตนตฺตยคุณูปสํหิตํ สาธุกีฬนคีตํ วา, อสํยตภิกฺขูนํ ธมฺมภาณกคีตํ วา, อนฺตมโส ทนฺตคีตมฺปิ, ยํ ‘‘คายิสฺสามา’’ติ ปุพฺพภาเค โอกูชิตํ กโรนฺติ, สพฺพเมตํ คีตํ นามา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 835; วิ. สงฺค. อฏฺฐ. 34.25)ฯ

กิญฺจาปิ มาลา-สทฺโท โลเก พทฺธปุปฺผวาจโก, สาสเน ปน รุฬฺหิยา อพทฺธปุปฺเผสุปิ วฏฺฏติ, ตสฺมา ยํ กิญฺจิ ปุปฺผํ พทฺธมพทฺธํ วา, ตํ สพฺพํ ‘‘มาลา’’ ตฺเวว ทฏฺฐพฺพนฺติ อาห ‘‘ยํ กิญฺจิ ปุปฺผ’’นฺติฯ ‘‘ยํ กิญฺจิ คนฺธ’’นฺติ เจตฺถ วาสจุณฺณธูปาทิกํ วิเลปนโต อญฺญํ ยํ กิญฺจิ คนฺธชาตํฯ วุตฺตตฺถํ วิย หิ วุจฺจมานตฺถมนฺตเรนาปิ สทฺโท อตฺถวิเสสวาจโกฯ ฉวิราคกรณนฺติ วิเลปเนน ฉวิยา รญฺชนตฺถํ ปิสิตฺวา ปฏิยตฺตํ ยํ กิญฺจิ คนฺธจุณฺณํฯ ปิฬนฺธนํ ธารณํฯ อูนฏฺฐานปูรณํ มณฺฑนํฯ คนฺธวเสน, ฉวิราควเสน จ สาทิยนํ วิภูสนํฯ ตเทวตฺถํ ปุคฺคลาธิฏฺฐาเนน ทีเปติ ‘‘ตตฺถ ปิฬนฺธนฺโต’’ติอาทินาฯ ตถา เจว มชฺฌิมฏฺฐกถายมฺปิ (ม. นิ. อฏฺฐ. 3.147) วุตฺตํ, ปรมตฺถโชติกายํ ปน ขุทฺทกปาฐฏฺฐกถายํ ‘‘มาลาทีสุ ธารณาทีนิ ยถาสงฺขฺยํ โยเชตพฺพานี’’ติ (ขุ. ปา. อฏฺฐ. ปจฺฉิมปญฺจสิกฺขาปทวณฺณนา) เอตฺตกเมว วุตฺตํฯ ตตฺถาปิ โยเชนฺเตน ยถาวุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพานิฯ กิํ ปเนตํ การณนฺติ อาห ‘‘ยายา’’ติอาทิฯ ยาย ทุสฺสีลฺยเจตนาย กโรติ, สา อิธ การณํฯ ‘‘ตโต ปฏิวิรโต’’ติ หิ อุภยตฺถ สมฺพนฺธิตพฺพํ, เอเตเนว ‘‘มาลา…เป.… วิภูสนานํ ฐานํ, มาลา…เป.… วิภูสนาเนว วา ฐาน’’นฺติ สมาสมฺปิ ทสฺเสติฯ

ตทาการปฺปวตฺโต เจตนาทิธมฺโมเยว หิ ธารณาทิกิริยาฯ ตตฺถ จ เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมานํ การณํ สหชาตาโทปการกโต, ปธานโต จฯ ‘‘เจตยิตฺวา กมฺมํ กโรติ กาเยน วาจาย มนสา’’ติ (อ. นิ. 6.63) หิ วุตฺตํฯ ธารณาทิภูตา เอว จ เจตนา ฐานนฺติฯ ฐาน-สทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ ทฺวนฺทปทโต สุยฺยมานตฺตาฯ

อุจฺจาติ อุจฺจสทฺเทน อการนฺเตน สมานตฺถํ อาการนฺตํ เอกํ สทฺทนฺตรํ อจฺจุคฺคตวาจกนฺติ อาห ‘‘ปมาณาติกฺกนฺต’’นฺติฯ เสติ เอตฺถาติ สยนํ, มญฺจาทิฯ สมณสารุปฺปรหิตตฺตา, คหฏฺเฐหิ จ เสฏฺฐสมฺมตตฺตา อกปฺปิยปจฺจตฺถรณํ ‘‘มหาสยน’’นฺติ อิธาธิปฺเปตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อกปฺปิยตฺถรณ’’นฺติ วุตฺตํฯ นิสีทนํ ปเนตฺถ สยเนเนว สงฺคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยสฺมา ปน อาธาเร ปฏิกฺขิตฺเต ตทาธารกิริยาปิ ปฏิกฺขิตฺตาว โหติ, ตสฺมา ‘‘อุจฺจาสยนมหาสยนา’’ อิจฺเจว วุตฺตํฯ อตฺถโต ปน ตทุปโภคภูตนิสชฺชานิปชฺชเนหิ วิรติ ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพํฯ อถ วา ‘‘อุจฺจาสยนมหาสยนา’’ติ เอส นิทฺเทโส เอกเสสนเยน ยถา ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติ (ม. นิ. 3.126; สํ. นิ. 2.1; อุทา. 1) เอตสฺมิมฺปิ วิกปฺเป อาสนปุพฺพกตฺตา สยนกิริยาย สยนคฺคหเณเนว อาสนมฺปิ คหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ กิริยาวาจกอาสนสยนสทฺทโลปโต อุตฺตรปทโลปนิทฺเทโสติปิ วินยฏีกายํ (วิ. วิ. ฏี. 2.106) วุตฺตํฯ

ชาตเมว รูปมสฺส น วิปฺปการนฺติ ชาตรูปํ, สตฺถุวณฺณํฯ รญฺชียติ เสตวณฺณตาย, รญฺชนฺติ วา เอตฺถ สตฺตาติ รชตํ ยถา ‘‘เนสํ ปทกฺกนฺต’’นฺติฯ ‘‘จตฺตาโร วีหโย คุญฺชา, ทฺเว คุญฺชา มาสโก ภเว’’ติ วุตฺตลกฺขเณน วีสติมาสโก นีลกหาปโณ วา ทุทฺรทามกาทิโก วา ตํตํเทสโวหารานุรูปํ กโต กหาปโณฯ โลหาทีหิ กโต โลหมาสกาทิโกฯ เย โวหารํ คจฺฉนฺตีติ ปริยาทานวจนํฯ โวหารนฺติ จ กยวิกฺกยวเสน สพฺโพหารํฯ อญฺเญหิ คาหาปเน, อุปนิกฺขิตฺตสาทิยเน จ ปฏิคฺคหณตฺโถ ลพฺภตีติ อาห ‘‘น อุคฺคณฺหาเปติ น อุปนิกฺขิตฺตํ สาทิยตี’’ติฯ อถ วา ติวิธํ ปฏิคฺคหณํ กาเยน วาจาย มนสาฯ ตตฺถ กาเยน ปฏิคฺคหณํ อุคฺคหณํฯ วาจาย ปฏิคฺคหณํ อุคฺคหาปนํฯ มนสา ปฏิคฺคหณํ สาทิยนํฯ

ติวิธมฺเปตํ ปฏิคฺคหณํ สามญฺญนิทฺเทเสน, เอกเสสนเยน วา คเหตฺวา ปฏิคฺคหณาติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เนว นํ อุคฺคณฺหาตี’’ติอาทิฯ เอส นโย อามกธญฺญปฏิคฺคหณาติอาทีสุปิฯ

นีวาราทิอุปธญฺญสฺส สาลิยาทิมูลธญฺญนฺโตคธตฺตา ‘‘สตฺตวิธสฺสาปี’’ติ วุตฺตํฯ สฏฺฐิทินปริปาโก สุกธญฺญวิเสโส สาลิ นาม สลียเต สีลาฆเตติ กตฺวาฯ ทพฺพคุณปกาเส ปน –

‘‘อถ ธญฺญํ ติธา สาลิ-สฏฺฐิกวีหิเภทโต;

สาลโย เหมนฺตา ตตฺร, สฏฺฐิกา คิมฺหชา อปิ;

วีหโย ตฺวาสฬฺหาขฺยาตา, วสฺสกาลสมุพฺภ วา’’ติฯ –

วุตฺตํฯ วหติ, พฺรูเหติ วา สตฺตานํ ชีวิตนฺติ วีหิ, สสฺสํฯ ยุวิตพฺโพ มิสฺสิตพฺโพติ ยโวฯ โส หิ อติลูขตาย อญฺเญน มิสฺเสตฺวา ปริภุญฺชียติฯ คุธติ ปริเวธติ ปลิพุทฺธตีติ โคธูโม, ยํ ‘‘มิลกฺขโภชน’’นฺติปิ วทนฺติฯ โสภนตฺตา กมนียภาวํ คจฺฉตีติ กงฺคุ, อติสุขุมธญฺญวิเสโสฯ วรียติ อติลูขตาย นิวารียติ, ขุทฺทาปฏิวินยนโต วา ภชียตีติ วรโกฯ โกรํ รุธิรํ ทูสตีติ กุทฺรูสโก, วณฺณสงฺกมเนน โย ‘‘โควฑฺฒโน’’ติปิ วุจฺจติฯ ตานิ สตฺตปิ สปฺปเภทา นิธาเน โปสเน สาธุตฺเตน ‘‘ธญฺญานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ ‘‘น เกวลญฺจา’’ติอาทินา สมฺปฏิจฺฉนํ, ปรามสนญฺจ อิธ ปฏิคฺคหณสทฺเทน วุตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ เอวมีทิเสสุฯ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว, วสานิ เภสชฺชานิ อจฺฉวสํ มจฺฉวสํ สุสุกาวสํ สูกรวสํ คทฺรภวส’’นฺติ (มหาว. 262) วุตฺตตฺตา อิทํ ปญฺจวิธมฺปิ เภสชฺชํ โอทิสฺส อนุญฺญาตํ นามฯ ตสฺส ปน ‘‘กาเล ปฏิคฺคหิต’’นฺติ วุตฺตตฺตา ปฏิคฺคหณํ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘อญฺญตฺร โอทิสฺส อนุญฺญาตา’’ติฯ มํส-สทฺเทน มจฺฉานมฺปิ มํสํ คหิตํ เอวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อามกมํสมจฺฉาน’’นฺติ วุตฺตํ, ติโกฏิปริสุทฺธํ มจฺฉมํสํ อนุญฺญาตํ อทิฏฺฐํ, อสุตํ, อปริสงฺกิตนฺติ วา ปโยคสฺส ทสฺสนโต วิรูเปกเสสนโย ทสฺสิโต อเนนาติ เวทิตพฺพํฯ

กามํ โลกิยา –

‘‘อฏฺฐวสฺสา ภเว โครี, ทสวสฺสา ตุ กญฺญกา;

สมฺปตฺเต ทฺวาทสวสฺเส, กุมารีติภิธียเต’’ติฯ –

วทนฺติ ฯ อิธ ปน ปุริสนฺตรคตาคตวเสน อิตฺถิกุมาริกาเภโทติ อาห ‘‘อิตฺถีติ ปุริสนฺตรคตา’’ติอาทิฯ ทาสิทาสวเสเนวาติ ทาสิทาสโวหารวเสเนวฯ เอวํ วุตฺเตติ ตาทิเสน กปฺปิยวจเนน วุตฺเตฯ วินยฏฺฐกถาสุ อาคตวินิจฺฉยํ สนฺธาย ‘‘วินยวเสนา’’ติ วุตฺตํฯ โส กุฏิการสิกฺขาปทวณฺณนาทีสุ (ปารา. อฏฺฐ. 364) คเหตพฺโพฯ

พีชํ ขิปนฺติ เอตฺถ, ขิตฺตํ วา พีชํ ตายตีติ เขตฺตํ, เกทาโรติ อาห ‘‘ยสฺมิํ ปุพฺพณฺณํ รุหตี’’ติฯ อปรณฺณสฺส ปุพฺเพ ปวตฺตมนฺนํ ปุพฺพณฺณํ น-การสฺส ณ-การํ กตฺวา, สาลิอาทิ ฯ วสนฺติ ปติฏฺฐหนฺติ อปรณฺณานิ เอตฺถาติ วตฺถูติ อตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘วตฺถุ นามา’’ติอาทินาฯ ปุพฺพณฺณสฺส อปรํ ปวตฺตมนฺนํ อปรณฺณํ วุตฺตนเยนฯ เอวํ อฏฺฐกถานยานุรูปํ อตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ‘‘เขตฺตํ นาม ยตฺถ ปุพฺพณฺณํ วา อปรณฺณํ วา ชายตี’’ติ (ปารา. 104) วุตฺตวินยปาฬินยานุรูปมฺปิ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยตฺถ วา’’ติอาทิมาหฯ ตทตฺถายาติ เขตฺตตฺถายฯ อกตภูมิภาโคติ อปริสงฺขโต ตทุทฺเทสิโก ภูมิภาโคฯ ‘‘เขตฺตวตฺถุ สีเสนา’’ติอาทินา นิทสฺสนมตฺตเมตนฺติ ทสฺเสติฯ อาทิ-สทฺเทน โปกฺขรณีกูปาทโย สงฺคหิตาฯ

ทูตสฺส อิทํ, ทูเตน วา กาตุมรหตีติ ทูเตยฺยํฯ ปณฺณนฺติ เลขสาสนํฯ สาสนนฺติ มุขสาสนํฯ ฆรา ฆรนฺติ อญฺญสฺมา ฆรา อญฺญํ ฆรํฯ ขุทฺทกคมนนฺติ ทูเตยฺยคมนโต อปฺปตรคมนํ, อนทฺธานคมนํ รสฺสคมนนฺติ อตฺโถฯ ตทุภเยสํ อนุยุญฺชนํ อนุโยโคติ อาห ‘‘ตทุภยกรณ’’นฺติฯ ตสฺมาติ ตทุภยกรณสฺเสว อนุโยคภาวโตฯ

กยนํ กโย, ปรมฺปรา คเหตฺวา อตฺตโน ธนสฺส ทานํฯ กี-สทฺทญฺหิ ทพฺพวินิมเย ปฐนฺติ วิกฺกยนํ วิกฺกโย, ปฐมเมว อตฺตโน ธนสฺส ปเรสํ ทานนฺติ วทนฺติฯ สารตฺถทีปนิยาทีสุ ปน ‘‘กย’’นฺติ ปรภณฺฑสฺส คหณํฯ วิกฺกยนฺติ อตฺตโน ภณฺฑสฺส ทาน’’นฺติ (สารตฺถ. ฏี. 2.594) วุตฺตํฯ ตเทว ‘‘กยิตญฺจ โหติ ปรภณฺฑํ อตฺตโน หตฺถคตํ กโรนฺเตน, วิกฺกีตญฺจ อตฺตโน ภณฺฑํ ปรหตฺถคตํ กโรนฺเตนา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 515) วินยฏฺฐกถาวจเนน สเมติฯ วญฺจนํ มายากรณํ, ปฏิภานกรณวเสน อุปายกุสลตาย ปรสนฺตกคฺคหณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

ตุลา นาม ยาย ตุลียติ ปมียติ, ตาย กูฏํ ‘‘ตุลากูฏ’’นฺติ วุจฺจติฯ ตํ ปน กโรนฺโต ตุลาย รูปองฺคคหณาการปฏิจฺฉนฺนสณฺฐานวเสน กโรตีติ จตุพฺพิธตา วุตฺตาฯ อตฺตนา คเหตพฺพํ ภณฺฑํ ปจฺฉาภาเค, ปเรสํ ทาตพฺพํ ปุพฺพภาเค กตฺวา มิเนนฺตีติ อาห ‘‘คณฺหนฺโต ปจฺฉาภาเค’’ติอาทิฯ อกฺกมติ นิปฺปีฬติ, ปุพฺพภาเค อกฺกมตีติ สมฺพนฺโธฯ มูเล รชฺชุนฺติ ตุลาย มูเล โยชิตํ รชฺชุํฯ ตถา อคฺเคฯ ตนฺติ อยจุณฺณํฯ

กนติ ทิพฺพตีติ กํโส, สุวณฺณรชตาทิมยา โภชนปานปตฺตาฯ อิธ ปน โสวณฺณมเย ปานปตฺเตติ อาห ‘‘สุวณฺณปาตี’’ติฯ ตาย วญฺจนนฺติ นิกติวเสน วญฺจนํฯ ‘‘ปติรูปกํ ทสฺเสตฺวา ปรสนฺตกคหณญฺหิ นิกติ, ปฏิภานกรณวเสน ปน อุปายกุสลตาย วญฺจน’’นฺติ นิกติวญฺจนํ เภทโต กณฺหชาตกฏฺฐกถาทีสุ (ชา. อฏฺฐ. 4.10.19; ที. นิ. อฏฺฐ. 1.10; ม. นิ. อฏฺฐ. 2.149; สํ. นิ. อฏฺฐ. 3.5.1165; อ. นิ. อฏฺฐ. 2.4.198 อตฺถโต สมานํ) วุตฺตํ , อิธ ปน ตทุภยมฺปิ ‘‘วญฺจน’’มิจฺเจวฯ ‘‘กถ’’นฺติอาทินา หิ ปติรูปกํ ทสฺเสตฺวา ปรสนฺตกคหณเมว วิภาเวติฯ สมคฺฆตรนฺติ ตาสํ ปาตีนํ อญฺญมญฺญํ สมกํ อคฺฆวิเสสํฯ ปาสาเณติ ภูตาภูตภาวสญฺชานนเก ปาสาเณฯ ฆํสเนเนว สุวณฺณภาวสญฺญาปนํ สิทฺธนฺติ ‘‘ฆํสิตฺวา’’ตฺเวว วุตฺตํฯ

หทยนฺติ นาฬิอาทิมินนภาชนานํ อพฺภนฺตรํ, ตสฺมิํ เภโท ฉิทฺทกรณํ หทยเภโทฯ ติลาทีนํ นาฬิอาทีหิ มินนกาเล อุสฺสาปิตา สิขาเยว สิขา, ตสฺสา เภโท หาปนํ สิขาเภโทฯ

รชฺชุยา เภโท วิสมกรณํ รชฺชุเภโทฯ ตานีติ สปฺปิเตลาทีนิฯ อนฺโตภาชเนติ ปฐมํ นิกฺขิตฺตภาชเนฯ อุสฺสาเปตฺวาติ อุคฺคมาเปตฺวา, อุทฺธํ ราสิํ กตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ฉินฺทนฺโตติ อปเนนฺโตฯ

กตฺตพฺพกมฺมโต อุทฺธํ โกฏนํ ปฏิหนนํ อุกฺโกฏนํฯ อภูตการีนํ ลญฺชคฺคหณํ, น ปน ปุน กมฺมาย อุกฺโกฏนมตฺตนฺติ อาห ‘‘อสฺสามิเก…เป.… คฺคหณ’’นฺติฯ อุปาเยหีติ การณปติรูปเกหิฯ ตตฺราติ ตสฺมิํ วญฺจเนฯ ‘‘วตฺถุ’’นฺติ อวตฺวา ‘‘เอกํ วตฺถุ’’นฺติ วทนฺโต อญฺญานิปิ อตฺถิ พหูนีติ ทสฺเสติฯ อญฺญานิปิ หิ สสวตฺถุอาทีนิ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตานิฯ มิคนฺติ มหนฺตํ มิคํฯ เตน หีติ มิคคฺคหเณ อุยฺโยชนํ, เยน วา การเณน ‘‘มิคํ เม เทหี’’ติ อาห, เตน การเณนาติ อตฺโถฯ

หิ-สทฺโท นิปาตมตฺตํฯ โยควเสนาติ วิชฺชาชปฺปนาทิปโยควเสนฯ มายาวเสนาติ มนฺตชปฺปนํ วินา อภูตสฺสาปิ ภูตาการสญฺญาปนาย จกฺขุโมหนมายาย วเสนฯ ยาย หิ อมณิอาทโยปิ มณิอาทิอากาเรน ทิสฺสนฺติฯ ปามงฺโค นาม กุลาจารยุตฺโต อาภรณวิเสโส, ยํ โลเก ‘‘ยญฺโญปวิตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ วกฺกลิตฺเถราปทาเนปิ วุตฺตํ –

‘‘ปสฺสเถตํ มาณวกํ, ปีตมฏฺฐนิวาสนํ;

เหมยญฺโญปวิตฺตงฺคํ, ชนเนตฺตมโนหร’’นฺติฯ (อป. 2.54.40);

ตทฏฺฐกถายมฺปิ ‘‘ปีตมฏฺฐนิวาสนนฺติ สิลิฏฺฐสุวณฺณวณฺณวตฺเถ นิวตฺถนฺติ อตฺโถฯ เหมยญฺโญปวิตฺตงฺคนฺติ สุวณฺณปามงฺคลคฺคิตคตฺตนฺติ อตฺโถ’’ติ (อป. อฏฺฐ. 2.54.40) สวนํ สฐนํ สาวิ, อนุชุกตา, เตนาห ‘‘กุฏิลโยโค’’ติ, ชิมฺหตาโยโคติ อตฺโถฯ ‘‘เอเตสํเยวา’’ติอาทินา ตุลฺยาธิกรณตํ ทสฺเสติฯ ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ ลทฺธคุณทสฺสนํฯ เย ปน จตุนฺนมฺปิ ปทานํ ภินฺนาธิกรณตํ วทนฺติ, เตสํ วาทมาห ‘‘เกจี’’ติอาทินาฯ ตตฺถ ‘‘เกจี’’ติ สารสมาสการกา อาจริยา, อุตฺตรวิหารวาสิโน จ, เตสํ ตํ น ยุตฺตํ วญฺจเนน สงฺคหิตสฺเสว ปุน คหิตตฺตาติ ทสฺเสติ ‘‘ตํ ปนา’’ติอาทินาฯ

มารณนฺติ มุฏฺฐิปหารกสาตาฬนาทีหิ หิํสนํ วิเหฐนํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ตุ ปาณาติปาตํฯ วิเหฐนตฺเถปิ หิ วธ-สทฺโท ทิสฺสติ ‘‘อตฺตานํ วธิตฺวา วธิตฺวา โรเทยฺยา’’ติอาทีสุ (ปาจิ. 880) มารณ-สทฺโทปิ อิธ วิเหฐเนเยว วตฺตตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ เกจิ ปน ‘‘ปุพฺเพ ปาณาติปาตํ ปหายา’ติอาทีสุ สยํกาโร, อิธ ปรํกาโร’’ติ วทนฺติ, ตํ น สกฺกา ตถา วตฺตุํ ‘‘กายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา เจตนา, ฉ ปโยคา’’ติ จ วุตฺตตฺตาฯ ยถา หิ อปฺปฏิคฺคาหภาวสามญฺเญปิ สติ ปพฺพชิเตหิ อปฺปฏิคฺคหิตพฺพวตฺถุวิเสสภาวสนฺทสฺสนตฺถํ อิตฺถิกุมาริทาสิทาสาทโย วิภาเคน วุตฺตาฯ ยถา จ ปรสนฺตกสฺส หรณภาวโต อทินฺนาทานภาวสามญฺเญปิ สติ ตุลากูฏาทโย อทินฺนาทานวิเสสภาวสนฺทสฺสนตฺถํ วิภาเคน วุตฺตา, น เอวํ ปาณาติปาตปริยายสฺส วธสฺส ปุน คหเณ ปโยชนํ อตฺถิ ตถาวิภชิตพฺพสฺสาภาวโต, ตสฺมา ยถาวุตฺโตเยวตฺโถ สุนฺทรตโรติฯ

วิปราโมโสติ วิเสเสน สมนฺตโต ภุสํ โมสาปนํ มุยฺหนกรณํ, เถนนํ วาฯ เถยฺยํ โจริกา โมโสติ หิ ปริยาโยฯ โส การณวเสน ทุวิโธติ อาห ‘‘หิมวิปราโมโส’’ติอาทิฯ มุสนฺตีติ โจเรนฺติ, โมเสนฺติ วา มุยฺหนํ กโรนฺติ, โมเสตฺวา เตสํ สนฺตกํ คณฺหนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ยนฺติ จ ตสฺสา กิริยาย ปรามสนํฯ มคฺคปฺปฏิปนฺนํ ชนนฺติ ปรปกฺเขปิ อธิกาโรฯ อาโลปนํ วิลุมฺปนํ อาโลโปฯ สหสา กรณํ สหสากาโรฯ สหสา ปวตฺติตา สาหสิกา, สาว กิริยา ตถาฯ

เอตฺตาวตาติ ‘‘ปาณาติปาตํ ปหายา’’ติอาทินา ‘‘สหสาการา ปฏิวิรโต’’ติ ปริโยสาเนน เอตปฺปริมาเณน ปาเฐนฯ อนฺตรเภทํ อคฺคเหตฺวา ปาฬิยํ ยถารุตมาคตวเสเนว ฉพฺพีสติสิกฺขาปทสงฺคหเมตํ สีลํ เยภุยฺเยน สิกฺขาปทานมวิภตฺตตฺตา จูฬสีลํ นามาติ อตฺโถฯ เทสนาวเสน หิ อิธ จูฬมชฺฌิมาทิภาโว เวทิตพฺโพ, น ธมฺมวเสนฯ ตถา หิ อิธสงฺขิตฺเตน อุทฺทิฏฺฐานํ สิกฺขาปทานํ อวิภตฺตานํ วิภชนวเสน มชฺฌิมสีลเทสนา ปวตฺตา, เตเนวาห ‘‘มชฺฌิมสีลํ วิตฺถาเรนฺโต’’ติฯจูฬสีลวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มชฺฌิมสีลวณฺณนา

[11] ‘‘ยถา วา ปเนเก โภนฺโต’’ติอาทิเทสนาย สมฺพนฺธมาห ‘‘อิทานี’’ติอาทินาฯ ตตฺถายมฏฺฐกถามุตฺตโก นโย – ยถาติ โอปมฺมตฺเถ นิปาโตฯ วาติ วิกปฺปนตฺเถ, เตน อิมมตฺถํ วิกปฺเปติ ‘‘อุสฺสาหํ กตฺวา มม วณฺณํ วทมาโนปิ ปุถุชฺชโน ปาณาติปาตํ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต’’ติอาทินา ปรานุทฺเทสิกนเยน วา สพฺพถาปิ อาจารสีลมตฺตเมว วเทยฺย, น ตทุตฺตริํฯ ‘‘ยถาปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณภาวํ ปฏิชานมานา, ปเรหิ จ ตถา สมฺภาวิยมานา ตทนุรูปปฏิปตฺติํ อชานนโต, อสมตฺถนโต จ น อภิสมฺภุณนฺติ, น เอวมยํฯ อยํ ปน สมโณ โคตโม สพฺพถาปิ สมณสารุปฺปปฏิปตฺติํ ปูเรสิเยวา’’ติ เอวํ อญฺญุทฺเทสิกนเยน วา สพฺพถาปิ อาจารสีลมตฺตเมว วเทยฺย, น ตทุตฺตรินฺติฯ ปนาติ วจนาลงฺกาเร วิกปฺปนตฺเถเนว อุปนฺยาสาทิอตฺถสฺส สิชฺฌนโตฯ เอเกติ อญฺเญฯ ‘‘เอกจฺเจ’’ติปิ วทนฺติฯ โภนฺโตติ สาธูนํ ปิยสมุทาหาโรฯ สาธโว หิ ปเร ‘‘โภนฺโต’’ติ วา ‘‘เทวานํ ปิยา’’ติ วา ‘‘อายสฺมนฺโต’’ติ วา สมาลปนฺติฯ สมณพฺราหฺมณาติ ยํ กิญฺจิ ปพฺพชฺชํ อุปคตตาย สมณาฯ ชาติมตฺเตน จ พฺราหฺมณาติฯ

สทฺธา นาม อิธ จตุพฺพิเธสุ ฐาเนสูติ อาห ‘‘กมฺมญฺจา’’ติอาทิฯ กมฺมกมฺมผลสมฺพนฺเธเนว อิธโลกปรโลกสทฺทหนํ ทฏฺฐพฺพํ ‘‘เอตฺถ กมฺมํ วิปจฺจติ, กมฺมผลญฺจ อนุภวิตพฺพ’’นฺติฯ ตทตฺถํ พฺยติเรกโต ญาเปติ ‘‘อยํ เม’’ติอาทินาฯ ปฏิกริสฺสตีติ ปจฺจุปการํ กริสฺสติฯ ตเทว สมตฺเถตุํ ‘‘เอวํทินฺนานิ หี’’ติอาทิมาหฯ เทสนาสีสมตฺตํ ปธานํ กตฺวา นิทสฺสนโตฯ เตน จตุพฺพิธมฺปิ ปจฺจยํ นิทสฺเสตีติ วุตฺตํ ‘‘อตฺถโต ปนา’’ติอาทิฯ

‘‘เสยฺยถิท’’นฺติ อยํ สทฺโท ‘‘โส กตโม’’ติ อตฺเถ เอโก นิปาโต, นิปาตสมุทาโย วา, เตน จ พีชคามภูตคามสมารมฺภปเท สทฺทกฺกเมน อปฺปธานภูโตปิ พีชคามภูตคาโม วิภชฺชิตพฺพฏฺฐาเน ปธานภูโต วิย ปฏินิทฺทิสียติฯ อญฺโญ หิ สทฺทกฺกโม อญฺโญ อตฺถกฺกโมติ อาห ‘‘กตโม โส พีชคามภูตคาโม’’ติฯ ตสฺมิญฺหิ วิภตฺเต ตพฺพิสยสมารมฺโภปิ วิภตฺโตว โหติฯ อิมมตฺถญฺหิ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺส สมารมฺภํ อนุยุตฺตา วิหรนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ เตเนว จ ปาฬิยํ ‘‘มูลพีช’’นฺติอาทินา โส นิทฺทิฏฺโฐติฯ มูลเมว พีชํ มูลพีชํ, มูลํ พีชํ เอตสฺสาติปิ มูลพีชนฺติ อิธ ทฺวิธา อตฺโถฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อโต น โจเทตพฺพเมตํ ‘‘กสฺมา ปเนตฺถ พีชคามภูตคามํ ปุจฺฉิตฺวา พีชคาโม เอว วิภตฺโต’’ติฯ ตตฺถ หิ ปฐเมน อตฺเถน พีชคาโม นิทฺทิฏฺโฐ, ทุติเยน ภูตคาโม, ทุวิโธเปส สามญฺญนิทฺเทเสน วา มูลพีชญฺจ มูลพีชญฺจ มูลพีชนฺติ เอกเสสนเยน วา นิทฺทิฏฺโฐติ เวทิตพฺโพ, เตเนว วกฺขติ ‘‘สพฺพญฺเหต’’นฺติอาทิํฯ อตีว วิสติ เภสชฺชปโยเคสูติ อติวิสํ, อติวิสา วา, ยา ‘‘มโหสธ’’นฺติปิ วุจฺจติ กจฺฉโกติ กาฬกจฺฉโก, ยํ ‘‘ปิลกฺโข’’ติปิ วทนฺติฯ กปิตฺถโนติ อมฺพิลงฺกุรผโล เสตรุกฺโขฯ