1. พฺรหฺมชาลสุตฺตํ

ปริพฺพาชกกถาวณฺณนา

[1] เอตฺตาวตา จ ปรมสณฺหสุขุมคมฺภีรทุทฺทสาเนกวิธนยสมลงฺกตํ พฺรหฺมชาลสฺส สาธารณโต พาหิรนิทานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อพฺภนฺตรนิทานํ สํวณฺเณนฺโต อตฺถาธิคมสฺส สุนิกฺขิตฺตปทมูลกตฺตา, สุนิกฺขิตฺตปทภาวสฺส จ ‘‘อิทเมว’’นฺติ สภาววิภาวเนน ปทวิภาเคน สาเธตพฺพตฺตา ปฐมํ ตาว ปทวิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ เอว’’นฺติอาทิมาหฯ ปทวิภาเคน หิ ‘‘อิทํ นาม เอตํ ปท’’นฺติ วิชานเนน ตํตํปทานุรูปํ ลิงฺควิภตฺติ วจน กาลปโยคาทิกํ สมฺมาปติฏฺฐาปนโต ยถาวุตฺตสฺส ปทสฺส สุนิกฺขิตฺตตา โหติ, ตาย จ อตฺถสฺส สมธิคมิยตาฯ ยถาห ‘‘สุนิกฺขิตฺตสฺส ภิกฺขเว – ปทพฺยญฺชนสฺส อตฺโถปิ สุนโยโหตี’’ติอาทิฯ อปิจ สมฺพนฺธโต, ปทโต, ปทวิภาคโต, ปทตฺถโต อนุโยคโต, ปริหารโต จาติ ฉหากาเรหิ อตฺถวณฺณนา กาตพฺพาฯ ตตฺถ สมฺพนฺโธ นาม เทสนาสมฺพนฺโธ, ยํ โลกิยา ‘‘อุมฺมุคฺฆาโต’’ติปิ วทนฺติ, โส ปน ปาฬิยา นิทานปาฬิวเสน, นิทานปาฬิยา จ สงฺคีติวเสน เวทิตพฺโพฯ ปฐมมหาสงฺคีติํ ทสฺเสนฺเตน หิ นิทานปาฬิยา สมฺพนฺโธ ทสฺสิโต, ตสฺมา ปทาทิวเสเนว สํวณฺณนํ กโรนฺโต ‘‘เอว’’นฺติอาทิมาหฯ เอตฺถ จ ‘‘เอวนฺติ นิปาตปทนฺติอาทินา ปทโต, ปทวิภาคโต จ สํวณฺณนํ กโรติ ปทานํ ตพฺพิเสสานญฺจ ทสฺสิตตฺตาฯ ปทวิภาโคติ หิ ปทานํ วิเสโสเยว อธิปฺเปโต, น ปทวิคฺคโหฯ ปทานิ จ ปทวิภาโค จ ปทวิภาโคฯ อถ วา ปทวิภาโค จ ปทวิคฺคโห จ ปทวิภาโคติ เอกเสสวเสน ปทปทวิคฺคหาปิ ปทวิภาคสทฺเทน วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปทวิคฺคหโต ปน ‘‘ภิกฺขูนํ สงฺโฆ’’ติอาทินา อุปริ สํวณฺณนํ กริสฺสติ, ตถา ปทตฺถานุโยคปริหาเรหิปิฯ เอวนฺติ เอตฺถ ลุตฺตนิทฺทิฏฺฐอิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ อนฺตราสทฺท จ สทฺทาทีนมฺปิ สงฺคหิตตฺตา, นยคฺคหเณน วา เต คหิตาฯ เตนาห ‘‘เมติอาทีนิ นามปทานี’’ติฯ อิตรถา หิ อนฺตราสทฺทํ จ สทฺทาทีนมฺปิ นิปาตภาโว วตฺตพฺโพ สิยาฯ เมติอาทีนีติ เอตฺถ ปน อาทิ-สทฺเทน ยาว ปฏิสทฺโท , ตาว ตทวสิฏฺฐาเยว สทฺทา สงฺคหิตาฯ ปฏีติ อุปสคฺคปทํ ปติสทฺทสฺส การิยภาวโตฯ

อิทานิ อตฺถุทฺธารกฺกเมน ปทตฺถโต สํวณฺณนํ กโรนฺโต ‘‘อตฺถโต ปนา’’ติอาทิมาหฯ อิมสฺมิํ ปน ฐาเน โสตูนํ สํวณฺณนานยโกสลฺลตฺถํ สํวณฺณนาปฺปการา วตฺตพฺพาฯ กถํ?

เอกนาฬิกา กถา จ, จตุรสฺสา ตถาปิ จ;

นิสินฺนวตฺติกา เจว, ติธา สํวณฺณนํ วเทฯ

ตตฺถ ปาฬิํ วตฺวา เอเกกปทสฺส อตฺถกถนํ เอกาย นาฬิยา มินิตสทิสตฺตา, เอเกกํ วา ปทํ นาฬํ มูลํ, เอกเมกํ ปทํ วา นาฬิกา อตฺถนิคฺคมนมคฺโค เอติสฺสาติ กตฺวา เอกนาฬิกา นามฯ ปฏิปกฺขํ ทสฺเสตฺวา, ปฏิปกฺขสฺส จ อุปมํ ทสฺเสตฺวา, สปกฺขํ ทสฺเสตฺวา, สปกฺขสฺส จ อุปมํ ทสฺเสตฺวา, กถนํ จตูหิ ภาเคหิ วุตฺตตฺตา, จตฺตาโร วา รสฺสา สลฺลกฺขณูปายา เอติสฺสาติ กตฺวา จตุรสฺสา นาม, วิสภาคธมฺมวเสเนว ปริโยสานํ คนฺตฺวา ปุน สภาคธมฺมวเสเนว ปริโยสานคมนํ นิสีทาเปตฺวา ปติฏฺฐาเปตฺวา อาวตฺตนยุตฺตตฺตา, นิยมโต วา นิสินฺนสฺส อารทฺธสฺส วตฺโต สํวตฺโต เอติสฺสาติ กตฺวา นิสินฺนวตฺติกา นาม, ยถารทฺธสฺส อตฺถสฺส วิสุํ วิสุํ ปริโยสานาปิ นิยุตฺตาติ วุตฺตํ โหติ, โสทาหรณา ปน กถา องฺคุตฺตรฏฺฐกถาย ตฏฺฏีกายํ เอกาทสนิปาเต โคปาลกสุตฺตวณฺณนาโต คเหตพฺพาฯ

เภทกถา ตตฺวกถา, ปริยายกถาปิ จ;

อิติ อตฺถกฺกเม วิทฺวา, ติธา สํวณฺณนํ วเทฯ

ตตฺถ ปกติอาทิวิจารณา เภทกถา ยถา ‘‘พุชฺฌตีติ พุทฺโธ’’ติอาทิฯ สรูปวิจารณา ตตฺวกถา ยถา ‘‘พุทฺโธติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก’’ติอาทิ (มหานิ. 192; จูฬนิ. 97; ปฏิ. ม. 1.161)ฯ เววจนวิจารณา ปริยายกถา ยถา ‘‘พุทฺโธ ภควา สพฺพญฺญู โลกนายโก’’ติอาทิ (เนตฺติ. 38 เววจนาหารวิภงฺคนิสฺสิโต ปาฬิ)ฯ

ปโยชนญฺจ ปิณฺฑตฺโถ, อนุสนฺธิ จ โจทนา;

ปริหาโร จ สพฺพตฺถ, ปญฺจธา วณฺณนํ วเทฯ

ตตฺถ ปโยชนํ นาม เทสนาผลํ, ตํ ปน สุตมยญาณาทิฯ ปิณฺฑตฺโถ นาม วิปฺปกิณฺณสฺส อตฺถสฺส สุวิชานนตฺถํ สมฺปิณฺเฑตฺวา กถนํฯ อนุสนฺธิ นาม ปุจฺฉานุสนฺธาทิฯ โจทนา นาม ยถาวุตฺตสฺส วจนสฺส วิโรธิกถนํฯ ปริหาโร นาม ตสฺส อวิโรธิกถนํฯ

อุมฺมุคฺฆาโต ปทญฺเจว, ปทตฺโถ ปทวิคฺคโห;

จาลนา ปจฺจุปฏฺฐานํ, ฉธา สํวณฺณนํ วเทฯ (วชิร. ฏี. ปฐมมหาสงฺคีติวณฺณนา);

ตตฺถ อชฺฌตฺติกาทินิทานํ อุมฺมุคฺฆาโตฯ ‘‘เอวมิท’’นฺติ นานาวิเธน ปทวิเสสตากถนํ ปทํ, สทฺทตฺถาธิปฺปายตฺถาทิ ปทตฺโถฯ อเนกธา นิพฺพจนํ ปทวิคฺคโหฯ จาลนา นาม โจทนาฯ ปจฺจุปฏฺฐานํ ปริหาโรฯ

สมุฏฺฐานํ ปทตฺโถ จ, ภาวานุวาทวิธโย;

วิโรโธ ปริหาโร จ, นิคมนนฺติ อฏฺฐธาฯ

ตตฺถ สมุฏฺฐานนฺติ อชฺฌตฺติกาทินิทานํฯ ปทตฺโถติ อธิปฺเปตานธิปฺเปตาทิวเสน อเนกธา ปทสฺส อตฺโถฯ ภาโวติ อธิปฺปาโยฯ อนุวาทวิธโยติ ปฐมวจนํ วิธิ, ตทาวิกรณวเสน ปจฺฉา วจนํ อนุวาโท, วิเสสนวิเสสฺยานํ วา วิธานุวาท สมญฺญาฯ วิโรโธติ อตฺถนิจฺฉยนตฺถํ โจทนาฯ ปริหาโรติ ตสฺสา โสธนาฯ นิคมนนฺติ อนุสนฺธิยา อนุรูปํ อปฺปนาฯ

อาทิโต ตสฺส นิทานํ, วตฺตพฺพํ ตปฺปโยชนํ;

ปิณฺฑตฺโถ เจว ปทตฺโถ, สมฺพนฺโธ อธิปฺปายโก;

โจทนา โสธนา เจติ, อฏฺฐธา วณฺณนํ วเทฯ

ตตฺถ สมฺพนฺโธ นาม ปุพฺพาปรสมฺพนฺโธ, โย ‘‘อนุสนฺธี’’ติ วุจฺจติฯ เสสา วุตฺตตฺถาว, เอวมาทินา ตตฺถ ตตฺถาคเต สํวณฺณนาปฺปกาเร ญตฺวา สพฺพตฺถ ยถารหํ วิเจตพฺพาติฯ

เอวมเนกตฺถปฺปเภทตา ปโยคโตว ญาตพฺพาติ ตพฺพเสน ตํ สมตฺเถตุํ ‘‘ตถา เหสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อถ วา อยํ สทฺโท อิมสฺสตฺถสฺส วาจโกติ สงฺเกตววตฺถิตาเยว สทฺทา ตํ ตทตฺถสฺส วาจกา , สงฺเกโต จ นาม ปโยควเสน สิทฺโธติ ทสฺเสตุมฺปิ อิทํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวมีทิเสสุฯ นนุ จ –

‘‘ยถาปิ ปุปฺผราสิมฺหา, กยิรา มาลาคุเณ พหู;

เอวํ ชาเตน มจฺเจน, กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุ’’นฺติฯ (ธ. ป. 53);

เอตฺถ เอวํ-สทฺเทน อุปมาการสฺเสว วุตฺตตฺตา อาการตฺโถเยว เอวํ-สทฺโท สิยาติ? น, วิเสสสพฺภาวโตฯ ‘‘เอวํ พฺยา โข’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 234, 396) หิ อาการมตฺตวาจโกเยว อาการตฺโถติ อธิปฺเปโต, น ปน อาการวิเสสวาจโกฯ เอตฺถ หิ กิญฺจาปิ ปุปฺผราสิสทิสโต มนุสฺสูปปตฺติ สปฺปุริสูปนิสฺสย สทฺธมฺมสวน โยนิโสมนสิการโภคสมฺปตฺติอาทิทานาทิปุญฺญกิริยาเหตุสมุทายโต โสภาสุคนฺธตาทิคุณโยเคน มาลาคุณสทิสิโย พหุกา ปุญฺญกิริยา มริตพฺพสภาวตาย มจฺเจน สตฺเตน กตฺตพฺพาติ อตฺถสฺส โชติตตฺตา ปุปฺผราสิมาลาคุณาว อุปมา นาม อุปมียติ เอตายาติ กตฺวา, เตสํ อุปมากาโร จ ยถาสทฺเทน อนิยมโต โชติโต, ตสฺมา ‘‘เอวํ-สทฺโท นิยมโต อุปมาการนิคมนตฺโถ’’ติ วตฺตุํ ยุตฺตํ, ตถาปิ โส อุปมากาโร นิยมิยมาโน อตฺถโต อุปมาว โหติ นิสฺสยภูตํ ตมนฺตเรน นิสฺสิตภูตสฺส อุปมาการสฺส อลพฺภมานตฺตาติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อุปมายํ อาคโต’’ติฯ อถ วา อุปมียนํ สทิสีกรณนฺติ กตฺวา ปุปฺผราสิมาลาคุเณหิ สทิสภาวสงฺขาโต อุปมากาโรเยว อุปมา นามฯ ‘‘สทฺธมฺมตฺตํ สิโยปมา’’ติ หิ วุตฺตํ, ตสฺมา อาการมตฺตวาจโกว อาการตฺโถ เอวํ-สทฺโทฯ อุปมาสงฺขาตอาการวิเสสวาจโก ปน อุปมาตฺโถเยวาติ วุตฺตํ ‘‘อุปมายํ อาคโต’’ติฯ

ตถา ‘‘เอวํ อิมินา อากาเรน อภิกฺกมิตพฺพ’’นฺติอาทินา อุปทิสิยมานาย สมณสารุปฺปาย อากปฺปสมฺปตฺติยา อุปทิสนากาโรปิ อตฺถโต อุปเทโสเยวาติ อาห ‘‘เอวํ…เป.… อุปเทเส’’ติฯ เอวเมตนฺติ เอตฺถ ปน ภควตา ยถาวุตฺตมตฺถํ อวิปรีตโต ชานนฺเตหิ กตํ ตตฺถ สํวิชฺชมานคุณานํ ปกาเรหิ หํสนํ อุทคฺคตากรณํ สมฺปหํสนํฯ ตตฺถ สมฺปหํสนากาโรปิ อตฺถโต สมฺปหํสนเมวาติ วุตฺตํ ‘‘สมฺปหํสเนติฯ

เอวเมว ปนายนฺติ เอตฺถ จ โทสวิภาวเนน คารยฺหวจนํ ครหณํ, ตทากาโรปิ อตฺถโต ครหณํ นาม, ตสฺมา ‘‘ครหเณ’’ติ วุตฺตํฯ โส เจตฺถ ครหณากาโร ‘‘วสลี’’ติอาทิขุํสนสทฺทสนฺนิธานโต เอวํ-สทฺเทน ปกาสิโตติ วิญฺญายติ, ยถา เจตฺถ เอวํ อุปมาการาทโยปิ อุปมาทิวเสน วุตฺตานํ ปุปฺผราสิอาทิสทฺทานํ สนฺนิธานโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ โชตกมตฺตา หิ นิปาตาติฯ เอวเมวาติ จ อธุนา ภาสิตากาเรเนวฯ อยํ วสลคุณโยคโต วสลี กาฬกณฺณี ยสฺมิํ วา ตสฺมิํ วา ฐาเน ภาสตีติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ ภนฺเตติ สาธุ ภนฺเต, สุฏฺฐุ ภนฺเตติ วุตฺตํ โหติฯ เอตฺถ ปน ธมฺมสฺส สาธุกํ สวนมนสิกาเร สนฺนิโยชิเตหิ ภิกฺขูหิ ตตฺถ อตฺตโน ฐิตภาวสฺส ปฏิชานนเมว วจนสมฺปฏิคฺคโห, ตทากาโรปิ อตฺถโต วจนสมฺปฏิคฺคโหเยว นาม, เตนาห ‘‘วจนสมฺปฏิคฺคเห’’ติฯ

เอวํ พฺยา โขติ เอวํ วิย โขฯ เอวํ โขติ หิ อิเมสํ ปทานมนฺตเร วิยสทฺทสฺส พฺยาปเทโสติ เนรุตฺติกา ‘‘ว-การสฺส, พ-การํ, ย-การสํโยคญฺจ กตฺวา ทีฆวเสน ปทสิทฺธี’’ติปิ วทนฺติฯ อากาเรติ อาการมตฺเตฯ อปฺปาพาธนฺติ วิสภาคเวทนาภาวํฯ อปฺปาตงฺกนฺติ กิจฺฉชีวิตกรโรคาภาวํฯ ลหุฏฺฐานนฺติ นิคฺเคลญฺญตาย ลหุตายุตฺตํ อุฏฺฐานํฯ พลนฺติ กายพลํฯ ผาสุวิหารนฺติ จตูสุ อิริยาปเถสุ สุขวิหารํฯ วิตฺถาโร ทสม สุภสุตฺตฏฺฐกถาย เมว (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.445) อาวิ ภวิสฺสติฯ เอวญฺจ วเทหีติ ยถาหํ วทามิ, เอวมฺปิ สมณํ อานนฺทํ วเทหิฯ ‘‘สาธุ กิร ภว’’นฺติอาทิกํ อิทานิ วตฺตพฺพวจนํ, โส จ วทนากาโร อิธ เอวํ-สทฺเทน นิทสฺสียตีติ วุตฺตํ ‘‘นิทสฺสเน’’ติฯ กาลามาติ กาลามโคตฺตสมฺพนฺเธ ชเน อาลปติฯ ‘‘อิเม…เป.… วา’’ติ ยํ มยา วุตฺตํ, ตํ กิํ มญฺญถาติ อตฺโถฯ สมตฺตาติ ปริปูริตาฯ สมาทินฺนาติ สมาทิยิตาฯ สํวตฺตนฺติ วา โน วา สํวตฺตนฺติ เอตฺถ วจนทฺวเย กถํ โว ตุมฺหากํ มติ โหตีติ โยเชตพฺพํฯ เอวํ โนติ เอวเมว อมฺหากํ มติ เอตฺถ โหติ, อมฺหากเมตฺถ มติ โหติ เยวาติปิ อตฺโถฯ

เอตฺถ จ เตสํ ยถาวุตฺตธมฺมานํ อหิตทุกฺขาวหภาเว สนฺนิฏฺฐานชนนตฺถํ อนุมติคฺคหณวเสน ‘‘สํวตฺตนฺติ โน วา, กถํ โว เอตฺถ โหตี’’ติ ปุจฺฉาย กตาย ‘‘เอวํ โน เอตฺถ โหตี’’ติ วุตฺตตฺตา ตทาการสนฺนิฏฺฐานํ เอวํ-สทฺเทน วิภาวิตํ, โส จ เตสํ ธมฺมานํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนากาโร นิยมิยมาโน อตฺถโต อวธารณเมวาติ วุตฺตํ ‘‘อวธารเณ’’ติฯ อาการตฺถมญฺญตฺร สพฺพตฺถ วุตฺตนเยน โจทนา, โสธนา จ เวทิตพฺพาฯ

อาทิสทฺเทน เจตฺถ อิทมตฺถปุจฺฉาปริมาณาทิอตฺถานํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ตถา หิ ‘‘เอวํคตานิ, เอวํวิโธ, เอวมากาโร’’ติ จ อาทีสุ อิทมตฺเถ, คตวิธาการสทฺทา ปน ปการปริยายาฯ คตวิธยุตฺตาการสทฺเท หิ โลกิยา ปการตฺเถ วทนฺติฯ ‘‘เอวํ สุ เต สุนฺหาตา สุวิลิตฺตา กปฺปิตเกสมสฺสู อามุตฺตมณิกุณฺฑลาภรณา โอทาตวตฺถวสนา ปญฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิตา สมงฺคีภูตา ปริจาเรนฺติ, เสยฺยถาปิ ตฺวํ เอตรหิ สาจริยโกติ? โน หิทํ โภ โคตมา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.286) ปุจฺฉายํฯ ‘‘เอวํ ลหุปริวตฺตํ (อ. นิ. 1.48), เอวมายุปริยนฺโต’’ติ (ปารา. 12) จ อาทีสุ ปริมาเณฯ เอตฺถาปิ ‘‘สุนฺหาตา สุวิลิตฺตา’’ติอาทิวจนํ ปุจฺฉา, ลหุปริวตฺตํ, อายูนํ ปมาณญฺจ ปริมาณํ, ตทากาโรปิ อตฺถโต ปุจฺฉา จ ปริมาณญฺจ นาม, ตสฺมา เอเตสุ ปุจฺฉตฺโถ, ปริมาณตฺโถ จ เอวํสทฺโท เวทิตพฺโพติฯ อิธ ปน โส กตเมสุ ภวติ, สพฺพตฺถ วา, อนิยมโต ปเทเส วาติ โจทนาย ‘‘สฺวายมิธา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

นนุ เอกสฺมิํเยว อตฺเถ สิยา, กสฺมา ตีสุปีติ จ, โหตุ ติพฺพิเธสุ อตฺเถสุ, เกน กิมตฺถํ ทีเปตีติ จ อนุโยคํ ปริหรนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถาติ เตสุ ตีสุ อตฺเถสุฯ เอกตฺตนานตฺตอพฺยาปารเอวํธมฺมตาสงฺขาตา, นนฺทิยาวตฺตติปุกฺขลสีหวิกฺกีฬิตองฺกุสทิสาโลจนสงฺขาตา วา อาธาราทิเภทวเสน นานาวิธา นยา นานานยา, ปาฬิคติโย วา นยา, ตา จ ปญฺญตฺติอนุปญฺญตฺติ อาทิวเสน, สงฺเขปวิตฺถาราทิวเสน, สํกิเลสภาคิยาทิโลกิยาทิตทุภยโวมิสฺสกาทิวเสน, กุสลาทิวเสน, ขนฺธาทิวเสน, สงฺคหาทิวเสน, สมยวิมุตฺตาทิวเสน, ฐปนาทิวเสน, กุสลมูลาทิวเสน, ติกปฏฺฐานาทิวเสน จ ปิฏกตฺตยานุรูปํ นานาปฺปการาติ นานานยาฯ เตหิ นิปุณํ สณฺหํ สุขุมํ ตถาฯ

อาสโยว อชฺฌาสโย, เต จ สสฺสตาทิเภเทน, ตตฺถ จ อปฺปรชกฺขตาทิวเสน อเนกา, อตฺตชฺฌาสยาทโย เอว วา สมุฏฺฐานมุปฺปตฺติเหตุ เอตสฺสาติ ตถา, อุปเนตพฺพาภาวโต อตฺถพฺยญฺชเน หิ สมฺปนฺนํ ปริปุณฺณํ ตถาฯ อปิจ สงฺกาสนปกาสนวิวรณวิภชนอุตฺตานีกรณปญฺญตฺติวเสน ฉหิ อตฺถปเทหิ, อกฺขรปทพฺยญฺชนอาการนิรุตฺตินิทฺเทสวเสน ฉหิ พฺยญฺชนปเทหิ จ สมฺปนฺนํ สมนฺนาคตํ ตถาฯ อถ วา วิญฺญูนํ หทยงฺคมโต, สวเน อติตฺติชนนโต, พฺยญฺชนรสวเสน ปรมคมฺภีรภาวโต, วิจารเณ อติตฺติชนนโต, อตฺถรสวเสน จ สมฺปนฺนํ สาทุรสํ ตถาฯ

ปาฏิหาริยปทสฺส วจนตฺถํ ‘‘ปฏิปกฺขหรณโต ราคาทิกิเลสาปนยนโต ปาฏิหาริย’’นฺติ วทนฺติฯ ภควโต ปน ปฏิปกฺขา ราคาทโย น สนฺติ, เย หริตพฺพา โพธิมูเลเยว สวาสนสกลสํกิเลสานํ ปหีนตฺตาฯ ปุถุชฺชนานมฺปิ จ วิคตูปกฺกิเลเส อฏฺฐคุณสมนฺนาคเต จิตฺเต หตปฏิปกฺเข สติเยว อิทฺธิวิธํ ปวตฺตติ, ตสฺมา ปุถุชฺชเนสุ ปวตฺตโวหาเรนปิ น สกฺกา อิธ ‘‘ปาฏิหาริย’’นฺติ วตฺตุํ, สเจ ปน มหาการุณิกสฺส ภควโต เวเนยฺยคตาว กิเลสา ปฏิปกฺขา สํสารปงฺกนิมุคฺคสฺส สตฺตนิกายสฺส สมุทฺธริตุกามโต, ตสฺมา เตสํ เวเนยฺยคตกิเลสสงฺขาตานํ ปฏิปกฺขานํ หรณโต ปาฏิหาริยนฺติ วุตฺตํ อสฺส, เอวํ สติ ยุตฺตเมตํฯ

อถ วา ภควโต สาสนสฺส ปฏิปกฺขา ติตฺถิยา, เตสํ ติตฺถิยภูตานํ ปฏิปกฺขานํ หรณโต ปาฏิหาริยนฺติปิ ยุชฺชติฯ กามญฺเจตฺถ ติตฺถิยา หริตพฺพา นาสฺสุ, เตสํ ปน สนฺตานคตทิฏฺฐิหรณวเสน ทิฏฺฐิปฺปกาสเน อสมตฺถตาการเณน จ อิทฺธิอาเทสนานุสาสนีสงฺขาเตหิ ตีหิปิ ปาฏิหาริเยหิ เต หริตา อปนีตา นาม โหนฺติฯ ปฏีติ วา อยํ สทฺโท ‘‘ปจฺฉา’’ติ เอตสฺส อตฺถํ โพเธติ ‘‘ตสฺมิํ ปฏิปวิฏฺฐมฺหิ, อญฺโญ อาคญฺฉิ พฺราหฺมโณ’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 985; จูฬนิ. 4) วิย, ตสฺมา สมาหิเต จิตฺเต วิคตูปกฺเลเส กตกิจฺเจน ปจฺฉา หริตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ ปฏิหาริยํ, ตเทว ทีฆวเสน, สกตฺถวุตฺติปจฺจยวเสน วา ปาฏิหาริยํ, อตฺตโน วา อุปกฺเลเสสุ จตุตฺถชฺฌานมคฺเคหิ หริเตสุ ปจฺฉา ตทญฺเญสํ หรณํ ปาฏิหาริยํ วุตฺตนเยนฯ อิทฺธิอาเทสนานุสาสนิโย หิ วิคตูปกฺเลเสน, กตกิจฺเจน จ สตฺตหิตตฺถํ ปุน ปวตฺเตตพฺพา, หเตสุ จ อตฺตโน อุปกฺเลเสสุ ปรสตฺตานํ อุปกฺเลสหรณานิ จ โหนฺตีติ ตทุภยมฺปิ นิพฺพจนํ ยุชฺชติฯ

อปิจ ยถาวุตฺเตหิ นิพฺพจเนหิ อิทฺธิอาเทสนานุสาสนีสงฺขาโต สมุทาโย ปฏิหาริยํ นามฯ เอเกกํ ปน ตสฺมิํ ภวํ ‘‘ปาฏิหาริย’’นฺติ วุจฺจติ วิเสสตฺถโชตกปจฺจยนฺตเรน สทฺทรจนาวิเสสสมฺภวโต, ปฏิหาริยํ วา จตุตฺถชฺฌานํ, มคฺโค จ ปฏิปกฺขหรณโต, ตตฺถ ชาตํ, ตสฺมิํ วา นิมิตฺตภูเต, ตโต วา อาคตนฺติ ปาฏิหาริยํฯ วิจิตฺรา หิ ตทฺธิตวุตฺติฯ ตสฺส ปน อิทฺธิอาเทสนานุสาสนีเภเทน, วิสยเภเทน จ พหุวิธสฺส ภควโต เทสนาย ลพฺภมานตฺตา ‘‘วิวิธปาฏิหาริยนฺติ วุตฺตํฯ ภควา หิ กทาจิ อิทฺธิวเสนาปิ เทสนํ กโรติ นิมฺมิตพุทฺเธน สห ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาทีสุ, กทาจิ อาเทสนาวเสนาปิ อามคนฺธพฺราหฺมณสฺส ธมฺมเทสนาทีสุ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.241), เยภุยฺเยน ปน อนุสาสนิยาฯ อนุสาสนีปาฏิหาริยญฺหิ พุทฺธานํ สตตํ ธมฺมเทสนาฯ อิติ ตํตํเทสนากาเรน อเนกวิธปาฏิหาริยตา เทสนาย ลพฺภติฯ อยมตฺโถ อุปริ เอกาทสมสฺส เกวฏฺฏสุตฺตสฺส วณฺณนาย (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.481) อาวิ ภวิสฺสติฯ อถ วา ตสฺส วิวิธสฺสาปิ ปาฏิหาริยสฺส ภควโต เทสนาย สํสูจนโต ‘‘วิวิธปาฏิหาริย’’นฺติ วุตฺตํ, อเนกวิธปาฏิหาริยทสฺสนนฺติ อตฺโถฯ

ธมฺมนิรุตฺติยาว ภควติ ธมฺมํ เทเสนฺเต สพฺเพสํ สุณนฺตานํ นานาภาสิตานํ ตํตํภาสานุรูปโต เทสนา โสตปถมาคจฺฉตีติ อาห ‘‘สพฺพ…เป.… มาคจฺฉนฺต’’นฺติฯ โสตเมว โสตปโถ, สวนํ วา โสตํ, ตสฺส ปโถ ตถา, โสตทฺวารนฺติ อตฺโถฯ สพฺพากาเรนาติ ยถาเทสิตากาเรนฯ โก สมตฺโถ วิญฺญาตุํ, อสมตฺโถเยว, ตสฺมาติ ปาฐเสโสฯ ปนาติ เอกํสตฺเถ , เตน สทฺธาสติธิติวีริยาทิพลสงฺขาเตน สพฺพถาเมน เอกํเสเนว โสตุกามตาสงฺขาตกุสลจฺฉนฺทสฺส ชนนํ ทสฺเสติฯ ชเนตฺวาปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท, อปิ-สทฺโท วา สมฺภาวนตฺโถ ‘‘พุทฺโธปิ พุทฺธภาวํ ภาเวตฺวา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. อฏฺฐ 1; ม. นิ. อฏฺฐ. 1; สํ. นิ. อฏฺฐ. 1; อ. นิ. อฏฺฐ 1.ปฐมคนฺถารมฺภกถา) วิย, เตน ‘‘สพฺพถาเมน เอกํเสเนว โสตุกามตํ ชเนตฺวาปิ นาม เอเกนากาเรน สุตํ, กิมงฺคํ ปน อญฺญถา’’ติ ตถาสุเต ธมฺเม สมฺภาวนํ กโรติฯ เกจิ ปน ‘‘เอทิเสสุ ครหตฺโถ’’ติ วทนฺติ, ตทยุตฺตเมว ครหตฺถสฺส อวิชฺชมานตฺตา, วิชฺชมานตฺถสฺเสว จ อุปสคฺคนิปาตานํ โชตกตฺตาฯ

‘‘นานานยนิปุณ’’นฺติอาทินา หิ สพฺพปฺปกาเรน โสตุมสกฺกุเณยฺยภาเวน ธมฺมสฺส อิธ สมฺภาวนเมว กโรติ, ตสฺมา ‘‘อปิ ทิพฺเพสุ กาเมสุ, รติํ โส นาธิคจฺฉตี’’ติอาทีสุเยว (ธ. ป. 187) ครหตฺถสมฺภเวสุ ครหตฺโถ เวทิตพฺโพติฯ อปิ-สทฺโท จ อีทิเสสุ ฐาเนสุ นิปาโตเยว, น อุปสคฺโคฯ ตถา หิ ‘‘อปิ-สทฺโท จ นิปาตปกฺขิโก กาตพฺโพ, ยตฺถ กิริยาวาจกโต ปุพฺโพ น โหตี’’ติ อกฺขรจินฺตกา วทนฺติฯ มยาปีติ เอตฺถ ปน น เกวลํ มยาว, อถ โข อญฺเญหิปิ ตถารูเปหีติ สมฺปิณฺฑนตฺโถ คเหตพฺโพฯ

สามํ ภวตีติ สยมฺภู, อนาจริยโกฯ น มยํ อิทํ สจฺฉิกตนฺติ เอตฺถ ปน ‘‘น อตฺตโน ญาเณเนว อตฺตนา สจฺฉิกต’’นฺติ ปกรณโต อตฺโถ วิญฺญายติฯ สามญฺญวจนสฺสาปิ หิ สมฺปโยควิปฺปโยคสหจรณวิโรธสทฺทนฺตรสนฺนิธานลิงฺคโอจิตฺยกาลเทสปกรณาทิวเสน วิเสสตฺถคฺคหณํ สมฺภวติฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ ปริโมเจนฺโตติ ‘‘ปุน จปรํ ภิกฺขเว, อิเธกจฺโจ ปาปภิกฺขุ ตถาคตปฺปเวทิตํ ธมฺมวินยํ ปริยาปุณิตฺวา อตฺตโน ทหตี’’ติ (ปารา. 195) วุตฺตโทสโต ปริโมจาปนเหตุฯ เหตฺวตฺเถ หิ อนฺต-สทฺโท ‘‘อสมฺพุธํ พุทฺธนิเสวิต’’นฺติอาทีสุ (วิ. อฏฺฐ. 1.คนฺถารมฺภกถา) วิยฯ อิมสฺส สุตฺตสฺส สํวณฺณนาปฺปการวิจารเณน อตฺตโน ญาณสฺส ปจฺจกฺขตํ สนฺธาย ‘‘อิทานิ วตฺตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ เอสา หิ สํวณฺณนาการานํ ปกติ, ยทิทํ สํวณฺเณตพฺพธมฺเม สพฺพตฺถ ‘‘อยมิมสฺส อตฺโถ, เอวมิธ สํวณฺณยิสฺสามี’’ติ ปุเรตรเมว สํวณฺณนาปฺปการวิจารณาฯ

เอตทคฺคปทสฺสตฺโถ วุตฺโตวฯ ‘‘พหุสฺสุตาน’’นฺติอาทีสุ ปน อญฺเญปิ เถรา พหุสฺสุตา, สติมนฺโต, คติมนฺโต, ธิติมนฺโต, อุปฏฺฐากา จ อตฺถิ, อยํ ปนายสฺมา พุทฺธวจนํ คณฺหนฺโต ทสพลสฺส สาสเน ภณฺฑาคาริกปริยตฺติยํ ฐตฺวา คณฺหิ, ตสฺมา พหุสฺสุตานํ อคฺโค นาม ชาโตฯ อิมสฺส จ เถรสฺส พุทฺธวจนํ อุคฺคเหตฺวา ธารณสติ อญฺเญหิ เถเรหิ พลวตรา อโหสิ, ตสฺมา สติมนฺตานํ อคฺโค นาม ชาโตฯ

อยเมวายสฺมา เอกปเท ฐตฺวา สฏฺฐิปทสหสฺสานิ คณฺหนฺโต สตฺถารา กถิตนิยาเมน สพฺพปทานิ ชานาติ, ตสฺมา คติมนฺตานํ อคฺโค นาม ชาโต ฯ ตสฺเสว จายสฺมโต พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหนวีริยํ, สชฺฌายนวีริยญฺจ อญฺเญหิ อสทิสํ อโหสิ, ตสฺมา ธิติมนฺตานํ อคฺโค นาม ชาโตฯ ตถาคตํ อุปฏฺฐหนฺโต เจส น อญฺเญสํ อุปฏฺฐากภิกฺขูนํ อุปฏฺฐหนากาเรน อุปฏฺฐหติฯ อญฺเญปิ หิ ตถาคตํ อุปฏฺฐหิํสุ, น จ ปน พุทฺธานํ มนํ คเหตฺวา อุปฏฺฐหิตุํ สกฺโกนฺติ, อยํ ปน เถโร อุปฏฺฐากฏฺฐานํ ลทฺธทิวสโต ปฏฺฐาย อารทฺธวีริโย หุตฺวา ตถาคตสฺส มนํ คเหตฺวา อุปฏฺฐหิ, ตสฺมา อุปฏฺฐากานํ อคฺโค นาม ชาโตฯ อตฺถกุสโลติ ภาสิตตฺเถ, ปโยชนตฺเถ จ เฉโกฯ ธมฺโมติ ปาฬิธมฺโม, นานาวิโธ วา เหตุฯ พฺยญฺชนนฺติ อกฺขรํ อตฺถสฺส พฺยญฺชนโตฯ ปเทน หิ พฺยญฺชิโตปิ อตฺโถ อกฺขรมูลกตฺตา ปทสฺส ‘‘อกฺขเรน พฺยญฺชิโต’’ติ วุจฺจติฯ อตฺถสฺส วิยญฺชนโต วา วากฺยมฺปิ อิธ พฺยญฺชนํ นามฯ วากฺเยน หิ อตฺโถ ปริปุณฺณํ พฺยญฺชียติ, ยโต ‘‘พฺยญฺชเนหิ วิวรตี’’ติ อายสฺมตา มหากจฺจายนตฺเถเรน วุตฺตํฯ นิรุตฺตีติ นิพฺพจนํ, ปญฺจวิธา วา นิรุตฺตินยาฯ เตสมฺปิ หิ สทฺทรจนาวิเสเสน อตฺถาธิคมเหตุโต อิธ คหณํ ยุชฺชติฯ ปุพฺพาปรํ นาม ปุพฺพาปรานุสนฺธิ, สุตฺตสฺส วา ปุพฺพภาเคน อปรภาคสฺส สํสนฺทนํฯ ภควตา จ ปญฺจวิธเอตทคฺคฏฺฐาเนน ธมฺมเสนาปตินา จ ปญฺจวิธโกสลฺเลน ปสฏฺฐภาวานุรูปนฺติ สมฺพนฺโธฯ ธารณพลนฺติ ธารณสงฺขาตํ พลํ, ธารเณ วา พลํ, อุภยตฺถาปิ ธาเรตุํ สามตฺถิยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ทสฺเสนฺโต หุตฺวา, ทสฺสนเหตูติปิ อตฺโถฯ ตญฺจ โข อตฺถโต วา พฺยญฺชนโต วา อนูนมนธิกนฺติ อวธารณผลมาหฯ น อญฺญถา ทฏฺฐพฺพนฺติ ปน นิวตฺเตตพฺพตฺถํฯ น อญฺญถาติ จ ภควโต สมฺมุขา สุตาการโต น อญฺญถา, น ปน ภควตา เทสิตาการโตฯ อจินฺเตยฺยานุภาวา หิ ภควโต เทสนา, เอวญฺจ กตฺวา ‘‘สพฺพปฺปกาเรน โก สมตฺโถ วิญฺญาตุ’’นฺติ เหฏฺฐา วุตฺตวจนํ สมตฺถิตํ โหติ, อิตรถา ภควตา เทสิตากาเรเนว โสตุํ สมตฺถตฺตา ตเทตํ น วตฺตพฺพํ สิยาฯ ยถาวุตฺเตน ปน อตฺเถน ธารณพลทสฺสนญฺจ น วิรุชฺฌติ สุตาการาวิรุชฺฌนวเสน ธารณสฺส อธิปฺเปตตฺตา, อญฺญถา ภควตา เทสิตากาเรเนว ธาริตุํ สมตฺถนโต เหฏฺฐา วุตฺตวจเนน วิรุชฺเฌยฺยฯ น เหตฺถ ทฺวินฺนํ อตฺถานํ อตฺถนฺตรตาปริหาโร ยุตฺโต เตสํ ทฺวินฺนมฺปิ อตฺถานํ สุตภาวทีปเนน เอกวิสยตฺตา, อิตรถา เถโร ภควโต เทสนาย สพฺพถา ปฏิคฺคหเณ ปจฺฉิมตฺถวเสน สมตฺโถ, ปุริมตฺถวเสน จ อสมตฺโถติ อาปชฺเชยฺยาติฯ

‘‘โย ปโร น โหติ, โส อตฺตา’’ติ วุตฺตาย นิยกชฺฌตฺตสงฺขาตาย สนฺตติยา ปวตฺตนโก ติวิโธปิ เม-สทฺโท, ตสฺมา กิญฺจาปิ นิยกชฺฌตฺตสนฺตติวเสน เอกสฺมิํ เยวตฺเถ เม-สทฺโท ทิสฺสติ, ตถาปิ กรณสมฺปทานสามินิทฺเทสวเสน วิชฺชมานวิภตฺติเภทํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ตีสุ อตฺเถสุ ทิสฺสตี’’ติ, ตีสุ วิภตฺติยตฺเถสุ อตฺตนา สญฺญุตฺตวิภตฺติโต ทิสฺสตีติ อตฺโถ ฯ คาถาภิคีตนฺติ คาถาย อภิคีตํ อภิมุขํ คายิตํฯ อโภชเนยฺยนฺติ โภชนํ กาตุมนรหรูปํฯ อภิคีตปทสฺส กตฺตุเปกฺขตฺตา มยาติ อตฺโถฯ เอวํ เสเสสุปิ ยถารหํฯ สุตสทฺทสฺส กมฺมภาวสาธนวเสน ทฺวาธิปฺปายิกปทตฺตา ยถาโยคํ ‘‘มยา สุต’’นฺติ จ ‘‘มม สุต’’นฺติ จ อตฺถทฺวเย ยุชฺชติฯ

กิญฺจาปิ อุปสคฺโค กิริยํ วิเสเสติ, โชตกมตฺตภาวโต ปน สติปิ ตสฺมิํ สุตสทฺโทเยว ตํ ตํ อตฺถํ วทตีติ อนุปสคฺคสฺส สุตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเร สอุปสคฺคสฺส คหณํ น วิรุชฺฌตีติ อาห ‘‘สอุปสคฺโค จ อนุปสคฺโค จา’’ติฯ อสฺสาติ สุตสทฺทสฺสฯ อุปสคฺควเสนปิ ธาตุสทฺโท วิเสสตฺถวาจโก ยถา ‘‘อนุภวติ ปราภวตี’’ติ วุตฺตํ ‘‘คจฺฉนฺโตติ อตฺโถ’’ติฯ ตถา อนุปสคฺโคปิ ธาตุสทฺโท สอุปสคฺโค วิย วิเสสตฺถวาจโกติ อาห ‘‘วิสฺสุตธมฺมสฺสาติ อตฺโถ’’ติฯ เอวมีทิเสสุฯ โสตวิญฺเญยฺยนฺติ โสตทฺวารนิสฺสิเตน วิญฺญาเณน วิญฺญาตพฺพํ, สสมฺภารกถา วา เอสา, โสตทฺวาเรน วิญฺญาตพฺพนฺติ อตฺโถฯ โสตทฺวารานุสารวิญฺญาตธโรติ โสตทฺวารานุสาเรน มโนวิญฺญาเณน วิญฺญาตธมฺมธโรฯ น หิ โสตทฺวารนิสฺสิตวิญฺญาณมตฺเตน ธมฺโม วิญฺญายติ, อถ โข ตทนุสารมโนวิญฺญาเณเนว, สุตธโรติ จ ตถา วิญฺญาตธมฺมธโร วุตฺโต, ตสฺมา ตทตฺโถเยว สมฺภวตีติ เอวํ วุตฺตํฯ กมฺมภาวสาธนานิ สุตสทฺเท สมฺภวนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อิธ ปนา’’ติอาทิมาหฯ ปุพฺพาปรปทสมฺพนฺธวเสน อตฺถสฺส อุปปนฺนตา, อนุปปนฺนตา จ วิญฺญายติ, ตสฺมา สุตสทฺทสฺเสว วเสน อยมตฺโถ ‘‘อุปปนฺโน, อนุปปนฺโน’’ติ วา น วิญฺญาตพฺโพติ โจทนาย ปุพฺพาปรปทสมฺพนฺธวเสน เอตทตฺถสฺส อุปปนฺนตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เม-สทฺทสฺส หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ มยาติ อตฺเถ สตีติ กตฺตุตฺเถ กรณนิทฺเทสวเสน มยาติ อตฺเถ วตฺตพฺเพ สติ, ยทา เม-สทฺทสฺส กตฺตุวเสน กรณนิทฺเทโส, ตทาติ วุตฺตํ โหติฯ

มมาติ อตฺเถ สตีติ สมฺพนฺธียตฺเถ สามินิทฺเทสวเสน มมาติ อตฺเถ วตฺตพฺเพ สติ, ยทา สมฺพนฺธวเสน สามิ นิทฺเทโส, ตทาติ วุตฺตํ โหติฯ

เอวํ สทฺทโต ญาตพฺพมตฺถํ วิญฺญาเปตฺวา อิทานิ เตหิ ทสฺเสตพฺพมตฺถํ นิทสฺเสนฺโต ‘‘เอวเมเตสู’’ติอาทิมาหฯ สุตสทฺทสนฺนิธาเน ปยุตฺเตน เอวํ-สทฺเทน สวนกิริยาโชตเกเนว ภวิตพฺพํ วิชฺชมานตฺถสฺส โชตกมตฺตตฺตา นิปาตานนฺติ วุตฺตํ ‘‘เอวนฺติ โสตวิญฺญาณาทิวิญฺญาณกิจฺจนิทสฺสน’’นฺติฯ สวนาย เอว หิ อากาโร, นิทสฺสนํ, อวธารณมฺปิ, ตสฺมา ยถาวุตฺโต เอวํ-สทฺทสฺส ติวิโธปิ อตฺโถ สวนกิริยาโชตกภาเวน อิธาธิปฺเปโตติฯ อาทิ-สทฺเทน เจตฺถ สมฺปฏิจฺฉนาทีนํ โสตทฺวาริกวิญฺญาณานํ, ตทภินิปาตานญฺจ มโนทฺวาริก วิญฺญาณานํ คหณํ เวทิตพฺพํ, ยโต โสตทฺวารานุสารวิญฺญาตตฺเถ อิธ สุตสทฺโทติ วุตฺโตฯ อวธารณผลตฺตา สทฺทปโยคสฺส สพฺพมฺปิ วากฺยํ อนฺโตคธาวธารณํ, ตสฺมา ‘‘สุต’’นฺติ เอตสฺส สุตเมวาติ อยมตฺโถ ลพฺภตีติ อาห ‘‘อสฺสวนภาวปฏิกฺเขปโต’’ติฯ เอเตน หิ วจเนน อวธารเณน นิรากตํ ทสฺเสติฯ ยถา ปน ยํ สุตํ สุตเมวาติ นิยเมตพฺพํ, ตถา จ ตํ สุตํ สมฺมา สุตํ โหตีติ อวธารณผลํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อนูนาธิกาวิปรีตคฺคหณนิทสฺสน’’นฺติฯ อถ วา สทฺทนฺตรตฺถาโปหนวเสน สทฺโท อตฺถํ วทติ, ตสฺมา ‘‘สุต’’นฺติ เอตสฺส อสุตํ น โหตีติ อยมตฺโถ ลพฺภตีติ สนฺธาย ‘‘อสฺสวนภาวปฏิกฺเขปโต’’ติ วุตฺตํ, อิมินา ทิฏฺฐาทินิวตฺตนํ กโรติ ทิฏฺฐาทีนํ ‘‘อสุต’’นฺติ สทฺทนฺตรตฺถภาเวน นิวตฺเตตพฺพตฺตาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – น อิทํ มยา อตฺตโน ญาเณน ทิฏฺฐํ, น จ สยมฺภุญาเณน สจฺฉิกตํ, อถ โข สุตํ, ตญฺจ โข สุตํ สมฺมเทวาติฯ ตเทว สมฺมา สุตภาวํ สนฺธายาห ‘‘อนูนา…เป.… ทสฺสน’’นฺติฯ โหติ เจตฺถ –

‘‘เอวาทิสตฺติยา เจว, อญฺญตฺถาโปหเนน จ;

ทฺวิธา สทฺโท อตฺถนฺตรํ, นิวตฺเตติ ยถารห’’นฺติฯ

อปิจ อวธารณตฺเถ เอวํ-สทฺเท อยมตฺถโยชนา กรียตีติ ตทเปกฺขสฺส สุตสทฺทสฺส สาวธารณตฺโถ วุตฺโต ‘‘อสฺสวนภาวปฏิกฺเขปโต’’ติ, ตทวธารณผลํ ทสฺเสติ ‘‘อนู…เป.… ทสฺสน’’นฺติ อิมินาฯ สวน-สทฺโท เจตฺถ ภาวสทฺเทน โยคโต กมฺมสาธโน เวทิตพฺโพ ‘‘สุยฺยตี’’ติฯ

อนูนาธิกตาย ภควโต สมฺมุขา สุตาการโต อวิปรีตํ , อวิปรีตสฺส วา สุตฺตสฺส คหณํ, ตสฺส นิทสฺสนํ ตถา, อิติ สวนเหตุ สุณนฺตปุคฺคลสวนวิเสสวเสน อยํ โยชนา กตาฯ

เอวํ ปทตฺตยสฺส เอเกน ปกาเรน อตฺถโยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปการนฺตเรนาปิ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตสฺสาติ ยา ภควโต สมฺมุขา ธมฺมสฺสวนากาเรน ปวตฺตา มโนทฺวาริกวิญฺญาณวีถิ, ตสฺสาฯ สา หิ นานาปฺปกาเรน อารมฺมเณ ปวตฺติตุํ สมตฺถา, น โสตทฺวาริก วิญฺญาณวีถิ เอการมฺมเณเยว ปวตฺตนโต, ตถา เจว วุตฺตํ ‘‘โสตทฺวารานุสาเรนา’’ติฯ เตน หิ โสตทฺวาริกวิญฺญาณวีถิ นิวตฺตติฯ นานปฺปกาเรนาติ วกฺขมาเนน อเนกวิหิเตน พฺยญฺชนตฺถคฺคหณาการสงฺขาเตน นานาวิเธน อากาเรน, เอเตน อิมิสฺสา โยชนาย อาการตฺโถ เอวํ-สทฺโท คหิโตติ ทสฺเสติฯ ปวตฺติภาวปฺปกาสนนฺติ ปวตฺติยา อตฺถิภาวปฺปกาสนํฯ ยสฺมิํ ปกาเร วุตฺตปฺปการา วิญฺญาณวีถิ นานปฺปกาเรน ปวตฺตา, ตเทว อารมฺมณํ สนฺธาย ‘‘ธมฺมปฺปกาสน’’นฺติ วุตฺตํ, น ปน สุตสทฺทสฺส ธมฺมตฺถํ, เตน วุตฺตํ ‘‘อยํ ธมฺโม สุโต’’ติฯ ตสฺสา หิ วิญฺญาณวีถิยา อารมฺมณเมว ‘‘อยํ ธมฺโม สุโต’’ติ วุจฺจติฯ ตญฺจ นิยมิยมานํ ยถาวุตฺตาย วิญฺญาณวีถิยา อารมฺมณภูตํ สุตฺตเมวฯ อยญฺเหตฺถาติอาทิ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส ปากฏีกรณํฯ ตปฺปากฏีกรณตฺโถ เหตฺถ หิ-สทฺโทฯ วิญฺญาณวีถิยา กรณภูตาย มยา น อญฺญํ กตํ, อิทํ ปน อารมฺมณํ กตํฯ กิํ ปน ตนฺติ เจ? อยํ ธมฺโม สุโตติฯ อยํ ปเนตฺถาธิปฺปาโย – อาการตฺเถ เอวํ-สทฺเท ‘‘เอเกนากาเรนา’’ติ โย อากาโร วุตฺโต, โส อตฺถโต โสตทฺวารานุสารวิญฺญาณวีถิยา นานปฺปกาเรน อารมฺมเณ ปวตฺติภาโวเยว, เตน จ ตทารมฺมณภูตสฺส ธมฺมสฺเสว สวนํ กตํ, น อญฺญนฺติฯ เอวํ สวนกิริยาย กรณกตฺตุกมฺมวิเสโส อิมิสฺสา โยชนาย ทสฺสิโตฯ

อญฺญมฺปิ โยชนมาห ‘‘ตถา’’ติอาทินาฯ นิทสฺสนตฺถํ เอวํ-สทฺทํ คเหตฺวา นิทสฺสเนน จ นิทสฺสิตพฺพสฺสาวินาภาวโต ‘‘เอวนฺติ นิทสฺสิตพฺพปฺปกาสน’’นฺติ วุตฺตํฯ

อิมินา หิ ตทวินาภาวโต เอวํสทฺเทน สกลมฺปิ สุตฺตํ ปจฺจามฏฺฐนฺติ ทสฺเสติ, สุตสทฺทสฺส กิริยาปรตฺตา, สวนกิริยาย จ สาธารณวิญฺญาณปฺปพนฺธปฏิพทฺธตฺตา ตสฺมิญฺจ วิญฺญาณปฺปพนฺเธ ปุคฺคลโวหาโรติ วุตฺตํ ‘‘ปุคฺคลกิจฺจปฺปกาสน’’นฺติฯ สาธารณวิญฺญาณปฺปพนฺโธ หิ ปณฺณตฺติยา อิธ ปุคฺคโล นาม, สวนกิริยา ปน ตสฺส กิจฺจํ นามฯ น หิ ปุคฺคลโวหารรหิเต ธมฺมปฺปพนฺเธ สวนกิริยา ลพฺภติ โวหารวิสยตฺตา ตสฺสา กิริยายาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘อิท’’นฺติอาทิ ปิณฺฑตฺถทสฺสนํ มยาติ ยถาวุตฺตวิญฺญาณปฺปพนฺธสงฺขาตปุคฺคลภูเตน มยาฯ สุตนฺติ สวนกิริยาสงฺขาเตน ปุคฺคลกิจฺเจน โยชิตํ, อิมิสฺสา ปน โยชนาย ปุคฺคลพฺยาปารวิสยสฺส ปุคฺคลสฺส, ปุคฺคลพฺยาปารสฺส จ นิทสฺสนํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อาการตฺถเมว เอวํ-สทฺทํ คเหตฺวา ปุริมโยชนาย อญฺญถาปิ อตฺถโยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ จิตฺตสนฺตานสฺสาติ ยถาวุตฺตวิญฺญาณปฺปพนฺธสฺสฯ นานาการปฺปวตฺติยาติ นานปฺปกาเรน อารมฺมเณ ปวตฺติยาฯ นานปฺปการํ อตฺถพฺยญฺชนสฺส คหณํ, นานปฺปการสฺส วา อตฺถพฺยญฺชนสฺส คหณํ ตถา, ตโตเยว สา ‘‘อาการปญฺญตฺตี’’ติ วุตฺตาติ ตเทวตฺถํ สมตฺเถติ ‘‘เอวนฺติ หี’’ติอาทินาฯ อาการปญฺญตฺตีติ จ อุปาทาปญฺญตฺติเยว, ธมฺมานํ ปน ปวตฺติอาการมุปาทาย ปญฺญตฺตตฺตา ตทญฺญาย อุปาทาปญฺญตฺติยา วิเสสนตฺถํ ‘‘อาการปญฺญตฺตี’’ติ วุตฺตา วิสยนิทฺเทโสติ อุปฺปตฺติฏฺฐานนิทฺเทโสฯ โสตพฺพภูโต หิ ธมฺโม สวนกิริยากตฺตุภูตสฺส ปุคฺคลสฺส สวนกิริยาวเสน ปวตฺติฏฺฐานํ กิริยาย กตฺตุกมฺมฏฺฐตฺตา ตพฺพเสน จ ตทาธารสฺสาปิ ทพฺพสฺส อาธารภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตา, อิธ ปน กิริยาย กตฺตุปวตฺติฏฺฐานภาโว อิจฺฉิโตติ กมฺมเมว อาธารวเสน วุตฺตํ, เตนาห ‘‘กตฺตุ วิสยคฺคหณสนฺนิฏฺฐาน’’นฺติ, อารมฺมณเมว วา วิสโยฯ อารมฺมณญฺหิ ตทารมฺมณิกสฺส ปวตฺติฏฺฐานํฯ เอวมฺปิ หิ อตฺโถ สุวิญฺเญยฺยตโร โหติฯ ยถาวุตฺตวจเน ปิณฺฑตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺตาวตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอตฺตาวตา เอตฺตเกน ยถาวุตฺตตฺเถน ปทตฺตเยน, กตํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ นานาการปฺปวตฺเตนาติ นานปฺปกาเรน อารมฺมเณ ปวตฺเตนฯ จิตฺตสนฺตาเนนาติ ยถาวุตฺตวิญฺญาณวีถิสงฺขาเตน จิตฺตปฺปพนฺเธนฯ คหณสทฺเท เจตํ กรณํฯ จิตฺตสนฺตานวินิมุตฺตสฺส กสฺสจิ กตฺตุ ปรมตฺถโต อภาเวปิ สทฺทโวหาเรน พุทฺธิปริกปฺปิตเภทวจนิจฺฉาย จิตฺตสนฺตานโต อญฺญมิว ตํสมงฺคิํ กตฺวา อเภเทปิ เภทโวหาเรน ‘‘จิตฺตสนฺตาเนน ตํสมงฺคิโน’’ติ วุตฺตํฯ

โวหารวิสโย หิ สทฺโท เนกนฺตปรมตฺถิโกติ (การกรูปสิทฺธิยํ โย กาเรติ สเหตุสุตฺตํ ปสฺสิตพฺพํ) สวนกิริยาวิสโยปิ โสตพฺพธมฺโม สวนกิริยาวเสน ปวตฺตจิตฺตสนฺตานสฺส อิธ ปรมตฺถโต กตฺตุภาวโต ตสฺส วิสโยเยวาติ วุตฺตํ ‘‘กตฺตุ วิสยคฺคหณสนฺนิฏฺฐาน’’นฺติฯ

อปิจ สวนวเสน จิตฺตปฺปวตฺติยา เอว สวนกิริยาภาวโต ตํวเสน ตทญฺญนามรูปธมฺมสมุทายภูตสฺส ตํกิริยากตฺตุ จ วิสโย โหตีติ กตฺวา ตถา วุตฺตํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ปุริมนเย สวนกิริยา, ตกฺกตฺตา จ ปรมตฺถโต ตถาปวตฺตจิตฺตสนฺตานเมว, ตสฺมา กิริยาวิสโยปิ ‘‘กตฺตุ วิสโย’’ติ วุตฺโตฯ ปจฺฉิมนเย ปน ตถาปวตฺตจิตฺตสนฺตานํ กิริยา, ตทญฺญธมฺมสมุทาโย ปน กตฺตา, ตสฺมา กามํ เอกนฺตโต กิริยาวิสโยเยเวส ธมฺโม, ตถาปิ กิริยาวเสน ‘‘ตพฺพนฺตกตฺตุ วิสโย’’ติ วุตฺโตติฯ ตํสมงฺคิโนติ เตน จิตฺตสนฺตาเนน สมงฺคิโนฯ กตฺตูติ กตฺตารสฺสฯ วิสโยติ อารมฺมณวเสน ปวตฺติฏฺฐานํ, อารมฺมณเมว วาฯ สุตาการสฺส จ เถรสฺส สมฺมา นิจฺฉิตภาวโต ‘‘คหณสนฺนิฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํฯ

อปโร นโย – ยสฺส…เป.… อาการปญฺญตฺตีติ อาการตฺเถน เอวํ-สทฺเทน โยชนํ กตฺวา ตเทว อวธารณตฺถมฺปิ คเหตฺวา อิมสฺมิํเยว นเย โยเชตุํ ‘‘คหณํ กตํ’’ อิจฺเจว อวตฺวา ‘‘คหณสนฺนิฏฺฐานํ กต’’นฺติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อวธารเณน หิ สนฺนิฏฺฐานมิธาธิปฺเปตํ, ตสฺมา ‘‘เอตฺตาวตา’’ติอาทินา อวธารณตฺถมฺปิ เอวํ-สทฺทํ คเหตฺวา อยเมว โยชนา กตาติ ทสฺเสตีติ เวทิตพฺพํ, อิมิสฺสา ปน โยชนาย คหณาการคาหกตพฺพิสยวิเสสนิทสฺสนํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อญฺญมฺปิ โยชนมาห ‘‘อถ วา’’ติอาทินาฯ ปุพฺเพ อตฺตนา สุตานํ นานาวิหิตานํ สุตฺตสงฺขาตานํ อตฺถพฺยญฺชนานํ อุปธาริตรูปสฺส อาการสฺส นิทสฺสนสฺส, อวธารณสฺส วา ปกาสนสภาโว เอวํ-สทฺโทติ ตทาการาทิภูตสฺส อุปธารณสฺส ปุคฺคลปญฺญตฺติยา อุปาทานภูตธมฺมปฺปพนฺธพฺยาปารตาย ‘‘ปุคฺคลกิจฺจนิทฺเทโส’’ติ วุตฺตํ อตฺตนา สุตานญฺหิ อตฺถพฺยญฺชนานํ ปุน อุปธารณํ อาการาทิตฺตยํ, ตญฺจ เอวํ-สทฺทสฺส อตฺโถฯ

โส ปน ยํ ธมฺมปฺปพนฺธํ อุปาทาย ปุคฺคลปญฺญตฺติ ปวตฺตา, ตสฺส พฺยาปารภูตํ กิจฺจเมว , ตสฺมา เอวํ-สทฺเทน ปุคฺคลกิจฺจํ นิทฺทิสียตีติฯ กามํ สวนกิริยา ปุคฺคลพฺยาปาโรปิ อวิเสเสน, ตถาปิ วิเสสโต วิญฺญาณพฺยาปาโรวาติ วุตฺตํ ‘‘วิญฺญาณกิจฺจนิทฺเทโส’’ติฯ ตถา หิ ปุคฺคลวาทีนมฺปิ สวนกิริยา วิญฺญาณนิรเปกฺขา นตฺถิ สวนาทีนํ วิเสสโต วิญฺญาณพฺยาปารภาเวน อิจฺฉิตตฺตาฯ เมติ สทฺทปฺปวตฺติยา เอกนฺเตเนว สตฺตวิสยตฺตา, วิญฺญาณกิจฺจสฺส จ สตฺตวิญฺญาณานมเภทกรณวเสน ตตฺเถว สโมทหิตพฺพโต ‘‘อุภยกิจฺจยุตฺตปุคฺคลนิทฺเทโส’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อย’’นฺติอาทิ ตปฺปากฏีกรณํฯ เอตฺถ หิ สวนกิจฺจวิญฺญาณสมงฺคินาติ เอวํ-สทฺเทน นิทฺทิฏฺฐํ ปุคฺคลกิจฺจํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตํ ปน ปุคฺคลสฺส สวนกิจฺจวิญฺญาณสมงฺคีภาเวน ปุคฺคลกิจฺจํ นามาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุคฺคลกิจฺจสมงฺคินา’’ติ อวตฺวา ‘‘สวนกิจฺจวิญฺญาณสมงฺคินา’’ติ อาห, ตสฺมา ‘‘ปุคฺคลกิจฺจ’’นฺติ นิทฺทิฏฺฐสวนกิจฺจวตา วิญฺญาเณน สมงฺคินาติ อตฺโถฯ วิญฺญาณวเสน, ลทฺธสวนกิจฺจโวหาเรนาติ จ สุตสทฺเทน นิทฺทิฏฺฐํ วิญฺญาณกิจฺจํ สนฺธาย วุตฺตํฯ สวนเมว กิจฺจํ ยสฺสาติ ตถาฯ สวนกิจฺจนฺติ โวหาโร สวนกิจฺจโวหาโร, ลทฺโธ โส เยนาติ ตถาฯ ลทฺธสวนกิจฺจโวหาเรน วิญฺญาณสงฺขาเตน วเสน สามตฺถิเยนาติ อตฺโถฯ อยํ ปน สมฺพนฺโธ – สวนกิจฺจวิญฺญาณสมงฺคินา ปุคฺคเลน มยา ลทฺธสวนกิจฺจโวหาเรน วิญฺญาณวเสน กรณภูเตน สุตนฺติฯ

อปิจ ‘‘เอว’’นฺติ สทฺทสฺสตฺโถ อวิชฺชมานปญฺญตฺติ, ‘‘สุต’’นฺติ สทฺทสฺสตฺโถ วิชฺชมานปญฺญตฺติ, ตสฺมา เต ตถารูปปญฺญตฺติ อุปาทานภูตปุคฺคลพฺยาปารภาเวเนว ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอวนฺติ ปุคฺคลกิจฺจนิทฺเทโสฯ สุตนฺติ วิญฺญาณกิจฺจนิทฺเทโส’’ติฯ น หิ ปรมตฺถโตเยว นิยมิยมาเน สติ ปุคฺคลกิจฺจวิญฺญาณกิจฺจวเสน อยํ วิภาโค ลพฺภตีติฯ อิมิสฺสา ปน โยชนาย กตฺตุพฺยาปารกรณพฺยาปารกตฺตุนิทฺเทโส กโตติ เวทิตพฺโพฯ

สพฺพสฺสาปิ สทฺทาธิคมนียสฺส อตฺถสฺส ปญฺญตฺติมุเขเนว ปฏิปชฺชิตพฺพตฺตา, สพฺพาสญฺจ ปญฺญตฺตีนํ วิชฺชมานาทิวเสน ฉสุ ปญฺญตฺติเภเทสุ อนฺโตคธตฺตา ตาสุ ‘‘เอว’’นฺติอาทีนํ ปญฺญตฺตีนํ สรูปํ นิทฺธาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวนฺติ จา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘เอว’’นฺติ จ ‘‘เม’’ติ จ วุจฺจมานสฺส อตฺถสฺส อาการาทิภูตสฺส ธมฺมานํ อสลฺลกฺขณภาวโต อวิชฺชมานปญฺญตฺติภาโวติ อาห ‘‘สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถวเสน อวิชฺชมานปญฺญตฺตี’’ติฯ

สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถวเสนาติ จ ภูตตฺถอุตฺตมตฺถวเสนาติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – โย มายามรีจิอาทโย วิย อภูตตฺโถ, อนุสฺสวาทีหิ คเหตพฺโพ วิย อนุตฺตมตฺโถ จ น โหติ, โส รูปสทฺทาทิสภาโว, รุปฺปนานุภวนาทิสภาโว วา อตฺโถ ‘‘สจฺจิกฏฺโฐ, ปรมตฺโถ’’ติ จ วุจฺจติ, ‘‘เอวํ เม’’ติ ปทานํ ปน อตฺโถ อภูตตฺตา, อนุตฺตมตฺตา จ น ตถา วุจฺจติ, ตสฺมา ภูตตฺถอุตฺตมตฺถสงฺขาเตน สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถวเสน วิเสสนภูเตน อวิชฺชมานปญฺญตฺติเยวาติฯ เอเตน จ วิเสสเนน พาลชเนหิ ‘‘อตฺถี’’ติ ปริกปฺปิตํ ปญฺญตฺติมตฺตํ นิวตฺเตติฯ ตเทวตฺถํ ปากฏํ กโรติ, เหตุนา วา สาเธติ ‘‘กิญฺเหตฺถ ต’’นฺติอาทินาฯ ยํ ธมฺมชาตํ, อตฺถชาตํ วา ‘‘เอว’’นฺติ วา ‘‘เม’’ติ วา นิทฺเทสํ ลเภถ, ตํ เอตฺถ รูปผสฺสาทิธมฺมสมุทาเย, ‘‘เอวํ เม’’ติ ปทานํ วา อตฺเถฯ ปรมตฺถโต น อตฺถีติ โยชนาฯ รูปผสฺสาทิภาเวน นิทฺทิฏฺโฐ ปรมตฺถโต เอตฺถ อตฺเถว, ‘‘เอวํ เม’’ติ ปน นิทฺทิฏฺโฐ นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ สุตนฺติ ปน สทฺทายตนํ สนฺธายาห ‘‘วิชฺชมานปญฺญตฺตี’’ติฯ ‘‘สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถวเสนา’’ติ เจตฺถ อธิกาโรฯ ‘‘ยญฺหี’’ติอาทิ ตปฺปากฏีกรณํ, เหตุทสฺสนํ วาฯ ยํ ตํ สทฺทายตนํ โสเตน โสตทฺวาเรน, ตนฺนิสฺสิตวิญฺญาเณน วา อุปลทฺธํ อธิคมิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ เตน หิ สทฺทายตนมิธ คหิตํ กมฺมสาธเนนาติ ทสฺเสติฯ

เอวํ อฏฺฐกถานเยน ปญฺญตฺติสรูปํ นิทฺธาเรตฺวา อิทานิ อฏฺฐกถามุตฺตเกนาปิ นเยน วุตฺเตสุ ฉสุ ปญฺญตฺติเภเทสุ ‘‘เอว’’นฺติอาทีนํ ปญฺญตฺตีนํ สรูปํ นิทฺธาเรนฺโต ‘‘ตถา’’ติอาทิมาหฯ อุปาทาปญฺญตฺติ อาทโย หิ โปราณฏฺฐกถาโต มุตฺตา สงฺคหกาเรเนว อาจริเยน วุตฺตาฯ วิตฺถาโร อภิธมฺมฏฺฐกถาย คเหตพฺโพฯ ตํ ตนฺติ ตํ ตํ ธมฺมชาตํ, โสตปถมาคเต ธมฺเม อุปาทาย เตสํ อุปธาริตาการนิทสฺสนาวธารณสฺส ปจฺจามสนวเสน เอวนฺติ จ สสนฺตติปริยาปนฺเน ขนฺเธ อุปาทาย เมติ จ วตฺตพฺพตฺตาติ อตฺโถฯ รูปเวทนาทิเภเทหิ ธมฺเม อุปาทาย นิสฺสาย การณํ กตฺวา ปญฺญตฺติ อุปาทาปญฺญตฺติ ยถา ‘‘ตานิ ตานิ องฺคานิ อุปาทาย รโถ เคหํ, เต เต รูปรสาทโย อุปาทาย ฆโฏ ปโฏ, จนฺทิมสูริยปริวตฺตาทโย อุปาทาย กาโล ทิสา’’ติอาทิฯ ปญฺญเปตพฺพฏฺเฐน เจสา ปญฺญตฺติ นาม, น ปญฺญาปนฏฺเฐนฯ ยา ปน ตสฺส อตฺถสฺส ปญฺญาปนา, อยํ อวิชฺชมานปญฺญตฺติเยวฯ

ทิฏฺฐาทีนิ อุปนิธาย วตฺตพฺพโตติ ทิฏฺฐมุตวิญฺญาเต อุปนิธาย อุปตฺถมฺภํ กตฺวา อเปกฺขิตฺวา วตฺตพฺพตฺตาฯ ทิฏฺฐาทิสภาววิรหิเต สทฺทายตเน วตฺตมาโนปิ หิ สุตโวหาโร ‘‘ทุติยํ ตติย’’นฺติอาทิโก วิย ปฐมาทีนิ ทิฏฺฐมุตวิญฺญาเต อเปกฺขิตฺวา ปวตฺโต ‘‘อุปนิธาปญฺญตี’’ติ วุจฺจเตฯ สา ปเนสา อเนกวิธา ตทญฺญเปกฺขูปนิธา หตฺถคตูปนิธา สมฺปยุตฺตูปนิธาสมาโรปิตูปนิธา อวิทูรคตูปนิธา ปฏิภาคูปนิธา ตพฺพหุลูปนิธาตพฺพิสิฏฺฐูปนิธา’’ติอาทินาฯ ตาสุ อยํ ‘‘ทุติยํ ตติย’’นฺติอาทิกา วิย ปฐมาทีนํ ทิฏฺฐาทีนํ อญฺญมญฺญมเปกฺขิตฺวา วุตฺตตฺตา ตทญฺญเปกฺขูปนิธาปญฺญตฺติ นามฯ

เอวํ ปญฺญตฺติยาปิ อตฺถาธิคมนียตาสงฺขาตํ ทสฺเสตพฺพตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สทฺทสามตฺถิเยน ทีเปตพฺพมตฺถํ นิทฺธาเรตฺวา ทีเปนฺโต ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ วจนตฺตเยฯ จ-สทฺโท อุปนฺยาโส อตฺถนฺตรํ อารภิตุกาเมน โยชิตตฺตาฯ ‘‘สุต’’นฺติ วุตฺเต อสุตํ น โหตีติ ปกาสิโตยมตฺโถ, ตสฺมา ตถา สุต-สทฺเทน ปกาสิตา อตฺตนา ปฏิวิทฺธสุตฺตสฺส ปการวิเสสา ‘‘เอว’’นฺติ เถเรน ปจฺจามฏฺฐาติ เตน เอวํ-สทฺเทน อสมฺโมโห ทีปิโต นาม, เตนาห ‘‘เอวนฺติ วจเนน อสมฺโมหํ ทีเปตี’’ติฯ อสมฺโมหนฺติ จ ยถาสุเต สุตฺเต อสมฺโมหํฯ ตเทว ยุตฺติยา, พฺยติเรเกน จ สมตฺเถหิ ‘‘น หี’’ติอาทินา วกฺขมานญฺจ สุตฺตํ นานปฺปการํ ทุปฺปฏิวิทฺธญฺจฯ เอวํ นานปฺปกาเร ทุปฺปฏิวิทฺเธ สุตฺเต กถํ สมฺมูฬฺโห นานปฺปการปฏิเวธสมตฺโถ ภวิสฺสติฯ อิมาย ยุตฺติยา, อิมินา จ พฺยติเรเกน เถรสฺส ตตฺถ อสมฺมูฬฺหภาวสงฺขาโต ทีเปตพฺโพ อตฺโถ วิญฺญายตีติ วุตฺตํ โหติฯ เอวมีทิเสสุ ยถารหํฯ ภควโต สมฺมุขา สุตาการสฺส ยาถาวโต อุปริ เถเรน ทสฺสิยมานตฺตา ‘‘สุตฺตสฺส อสมฺโมสํ ทีเปตี’’ติ วุตฺตํฯ กาลนฺตเรนาติ สุตกาลโต อปเรน กาเลนฯ ยสฺส…เป.… ปฏิชานาติ, เถรสฺส ปน สุวณฺณภาชเน ปกฺขิตฺตสีหวสา วิย อนสฺสมานํ อสมฺมุฏฺฐํ ติฏฺฐติ, ตสฺมา โส เอวํ ปฏิชานาตีติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ ทีปิเตน ปน อตฺเถน กิํ ปกาสิตนฺติ อาห ‘‘อิจฺจสฺสา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อิจฺจสฺสาติ อิติ อสฺส, ตสฺมา อสมฺโมหสฺส, อสมฺโมสสฺส จ ทีปิตตฺตา อสฺส เถรสฺสปญฺญาสิทฺธีติอาทินา สมฺพนฺโธฯ อสมฺโมเหนาติ สมฺโมหาภาเวนฯ

ปญฺญาวชฺชิตสมาธิอาทิธมฺมชาเตน ตํสมฺปยุตฺตาย ปญฺญาย สิทฺธิ สหชาตาทิสตฺติยา สิชฺฌนโตฯ สมฺโมหปฏิปกฺเขน วา ปญฺญาสงฺขาเตน ธมฺมชาเตนฯ สวนกาลสมฺภูตาย หิ ปญฺญาย ตทุตฺตริกาลปญฺญาสิทฺธิ อุปนิสฺสยาทิโกฏิยา สิชฺฌนโตฯ อิตรตฺถาปิ ยถารหํ นโย เนตพฺโพฯ

เอวํ ปกาสิเตน ปน อตฺเถน กิํ วิภาวิตนฺติ อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ ตตฺถาติ เตสุ ทุพฺพิเธสุ ธมฺเมสุฯ พฺยญฺชนานํ ปฏิวิชฺฌิตพฺโพ อากาโร นาติคมฺภีโร, ยถาสุตธารณเมว ตตฺถ กรณียํ, ตสฺมา ตตฺถ สติยา พฺยาปาโร อธิโก, ปญฺญา ปน คุณีภูตาติ วุตฺตํ ‘‘ปญฺญาปุพฺพงฺคมายา’’ติอาทิฯ ปญฺญาย ปุพฺพงฺคมา ปญฺญาปุพฺพงฺคมาติ หิ นิพฺพจนํ, ปุพฺพงฺคมตา เจตฺถ ปธานภาโว ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 1) วิยฯ อปิจ ยถา จกฺขุวิญฺญาณาทีสุ อาวชฺชนาทโย ปุพฺพงฺคมา สมานาปิ ตทารมฺมณสฺส อวิชานนโต อปฺปธานภูตา, เอวํ ปุพฺพงฺคมายปิ อปฺปธานตฺเต สติ ปญฺญาปุพฺพงฺคมา เอติสฺสาติ นิพฺพจนมฺปิ ยุชฺชติฯ ปุพฺพงฺคมตา เจตฺถ ปุเรจาริภาโวฯ อิติ สหชาตปุพฺพงฺคโม ปุเรชาตปุพฺพงฺคโมติ ทุวิโธปิ ปุพฺพงฺคโม อิธ สมฺภวติ, ยถา เจตฺถ, เอวํ สติ ‘‘ปุพฺพงฺคมายา’’ติ เอตฺถาปิ ยถาสมฺภวเมส นโย เวทิตพฺโพฯ เอวํ วิภาวิเตน สมตฺถตาวจเนน กิมนุภาวิตนฺติ อาห ‘‘ตทุภยสมตฺถตาโยเคนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนสฺสาติ อตฺถพฺยญฺชเนน ปริปุณฺณสฺส, สงฺกาสนาทีหิ วา ฉหิ อตฺถปเทหิ, อกฺขราทีหิ จ ฉหิ พฺยญฺชนปเทหิ สมนฺนาคตสฺส, อตฺถพฺยญฺชนสงฺขาเตน วา รเสน สาทุรสสฺสฯ ปริยตฺติธมฺโมเยว นวโลกุตฺตรรตนสนฺนิธานโต สตฺตวิธสฺส, ทสวิธสฺส วา รตนสฺส สนฺนิธาโน โกโส วิยาติ ธมฺมโกโส, ตถา ธมฺมภณฺฑาคาโร, ตตฺถ นิยุตฺโตติ ธมฺมภณฺฑาคาริโกฯ อถ วา นานาราชภณฺฑรกฺขโก ภณฺฑาคาริโก วิยาติ ภณฺฑาคาริโก, ธมฺมสฺส อนุรกฺขโก ภณฺฑาคาริโกติ ตเมว สทิสตาการณทสฺสเนน วิเสเสตฺวา ‘‘ธมฺมภณฺฑาคาริโก’’ติ วุตฺโตฯ ยถาห –

‘‘พหุสฺสุโต ธมฺมธโร, สพฺพปาฐี จ สาสเน;

อานนฺโท นาม นาเมน, ธมฺมารกฺโข ตวํ มุเน’’ติฯ (อป. 1.542);

อญฺญถาปิ ทีเปตพฺพมตฺถํ ทีเปติ ‘‘อปโร นโย’’ติอาทินา, เอวํ สทฺเทน วุจฺจมานานํ อาการนิทสฺสนาวธารณตฺถานํ อวิปรีตสทฺธมฺมวิสยตฺตา ตพฺพิสเยหิ เตหิ อตฺเถหิ โยนิโส มนสิการสฺส ทีปนํ ยุตฺตนฺติ วุตฺตํ ‘‘โยนิ…เป.… ทีเปตี’’ติฯ ‘‘อโยนิโส’’ติอาทินา พฺยติเรเกน ญาปกเหตุทสฺสนํฯ ตตฺถ กตฺถจิ หิ-สทฺโท ทิสฺสติ, โส การเณ, กสฺมาติ อตฺโถ, อิมินา วจเนเนว โยนิโส มนสิกโรโต นานปฺปการปฏิเวธสมฺภวโต อคฺคิ วิย ธูเมน การิเยน การณภูโต โส วิญฺญายตีติ ตทนฺวยมฺปิ อตฺถาปตฺติยา ทสฺเสติฯ เอส นโย สพฺพตฺถ ยถารหํฯ ‘‘พฺรหฺมชาลํ อาวุโส กตฺถ ภาสิต’’นฺติอาทิ ปุจฺฉาวเสน อธุนา ปกรณปฺปตฺตสฺส วกฺขมานสฺส สุตฺตสฺส ‘‘สุต’’นฺติ ปเทน วุจฺจมานํ ภควโต สมฺมุขา สวนํ สมาธานมนฺตเรน น สมฺภวตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อวิกฺเขปํ ทีเปตี’’ติฯ ‘‘วิกฺขิตฺตจิตฺตสฺสา’’ติอาทินา พฺยติเรกการเณน ญาปกเหตุํ ทสฺเสตฺวา ตเทว สมตฺเถติ ‘‘ตถา หี’’ติอาทินาฯ สพฺพสมฺปตฺติยาติ สพฺเพน อตฺถพฺยญฺชนเทสกปโยชนาทินา สมฺปตฺติยาฯ กิํ อิมินา ปกาสิตนฺติ อาห ‘‘โยนิโส มนสิกาเรน เจตฺถา’’ติอาทิฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ธมฺมทฺวเยฯ ‘‘น หิ วิกฺขิตฺตจิตฺโต’’ติอาทินา การณภูเตน อวิกฺเขเปน, สปฺปุริสูปนิสฺสเยน จ ผลภูตสฺส สทฺธมฺมสฺสวนสฺส สิทฺธิยา เอว สมตฺถนํ วุตฺตํ, อวิกฺเขเปน ปน สปฺปุริสูปนิสฺสยสฺส สิทฺธิยา สมตฺถนํ น วุตฺตํฯ กสฺมาติ เจ? วิกฺขิตฺตจิตฺตานํ สปฺปุริเส ปยิรุปาสนาภาวสฺส อตฺถโต สิทฺธตฺตาฯ อตฺถวเสเนว หิ โส ปากโฏติ น วุตฺโตฯ

เอตฺถาห – ยถา โยนิโส มนสิกาเรน ผลภูเตน อตฺตสมฺมาปณิธิปุพฺเพกตปุญฺญตานํ การณภูตานํ สิทฺธิ วุตฺตา ตทวินาภาวโต, เอวํ อวิกฺเขเปน ผลภูเตน สทฺธมฺมสฺสวนสปฺปุริสูปนิสฺสยานํ การณภูตานํ สิทฺธิ วตฺตพฺพา สิยา อสฺสุตวโต, สปฺปุริสูปนิสฺสยวิรหิตสฺส จ ตทภาวโตฯ เอวํ สนฺเตปิ ‘‘น หิ วิกฺขิตฺตจิตฺโต’’ติอาทิสมตฺถนวจเนน อวิกฺเขเปน, สปฺปุริสูปนิสฺสเยน จ การณภูเตน สทฺธมฺมสฺสวนสฺเสว ผลภูตสฺส สิทฺธิ วุตฺตา, กสฺมา ปเนวํ วุตฺตาติ? วุจฺจเต – อธิปฺปายนฺตรสมฺภวโต หิ ตถา สิทฺธิ วุตฺตาฯ

อยํ ปเนตฺถาธิปฺปาโย – สทฺธมฺมสฺสวนสปฺปุริสูปนิสฺสยา น เอกนฺเตน อวิกฺเขปสฺส การณํ พาหิรการณตฺตา, อวิกฺเขโป ปน สปฺปุริสูปนิสฺสโย วิย สทฺธมฺมสฺสวนสฺส เอกนฺตการณํ อชฺฌตฺติกการณตฺตา, ตสฺมา เอกนฺตการเณ โหนฺเต กิมตฺถิยา อเนกนฺตการณํ ปติ ผลภาวปริกปฺปนาติ ตถาเยเวตสฺส สิทฺธิ วุตฺตาติฯ เอตฺถ จ ปฐมํ ผเลน การณสฺส สิทฺธิทสฺสนํ นทีปูเรน วิย อุปริ วุฏฺฐิสพฺภาวสฺส, ทุติยํ การเณน ผลสฺส สิทฺธิทสฺสนํ เอกนฺตวสฺสินา วิย เมฆวุฏฺฐาเนน วุฏฺฐิปวตฺติยาฯ

‘‘อปโร นโย’’ติอาทินา อญฺญถาปิ ทีเปตพฺพตฺถมาห, ยสฺมา น โหตีติ สมฺพนฺโธฯ เอวนฺติ…เป.… นานาการนิทฺเทโสติ เหฏฺฐา วุตฺตํ, โส จ อากาโรติ โสตทฺวารานุสารวิญฺญาณวีถิสงฺขาตสฺส จิตฺตสนฺตานสฺส นานากาเรน อารมฺมเณ ปวตฺติยา นานตฺถพฺยญฺชนคฺคหณสงฺขาโต โส ภควโต วจนสฺส อตฺถพฺยญฺชนปฺปเภทปริจฺเฉทวเสน สกลสาสนสมฺปตฺติโอคาหนากาโรฯ เอวํ ภทฺทโกติ นิรวเสสปรหิตปาริปูริภาวการณตฺตา เอวํ ยถาวุตฺเตน นานตฺถพฺยญฺชนคฺคหเณน สุนฺทโร เสฏฺโฐ, สมาสปทํ วา เอตํ เอวํ อีทิโส ภทฺโท ยสฺสาติ กตฺวาฯ น ปณิหิโต อปฺปณิหิโต, สมฺมา อปฺปณิ หิโต อตฺตา ยสฺสาติ ตถา, ตสฺสฯ ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสมฺปตฺตินฺติ อตฺตสมฺมาปณิธิปุพฺเพกตปุญฺญตาสงฺขาตคุณทฺวยสมฺปตฺติํฯ คุณสฺเสว หิ อปราปรวุตฺติยา ปวตฺตนฏฺเฐน จกฺกภาโวฯ จรนฺติ วา เอเตน สตฺตา สมฺปตฺติภวํ, สมฺปตฺติภเวสูติ วา จกฺกํฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว, จกฺกานิ, เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสานํ จตุจกฺกํ วตฺตตี’’ติอาทิ (อ. นิ. 4.31) ปจฺฉิมภาโว เจตฺถ เทสนากฺกมวเสเนวฯ ปุริมจกฺกทฺวยสมฺปตฺตินฺติ ปติรูปเทสวาสสปฺปุริสูปนิสฺสยสงฺขาตคุณทฺวยสมฺปตฺติํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ ตสฺมาติ ปุริมการณํ ปุริมสฺเสวาติ อิธ การณมาห ‘‘น หี’’ติอาทินาฯ

เตน กิํ ปกาสิตนฺติ อาห ‘‘อิจฺจสฺสา’’ติอาทิฯ อิติ อิมาย จตุจกฺกสมฺปตฺติยา การณภูตายฯ อสฺส เถรสฺสฯ ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสิทฺธิยาติ ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสฺส อตฺถิภาเวน สิทฺธิยา ฯ อาสยสุทฺธีติ วิปสฺสนาญาณสงฺขาตาย อนุโลมิกขนฺติยา, กมฺมสฺสกตาญาณ-มคฺคญาณสงฺขาตสฺส ยถาภูตญาณสฺส จาติ ทุวิธสฺสาปิ อาสยสฺส อสุทฺธิเหตุภูตานํ กิเลสานํ ทูรีภาเวน สุทฺธิฯ ตเทว หิ ทฺวยํ วิวฏฺฏนิสฺสิตานํ สุทฺธสตฺตานํ อาสโยฯ สมฺมาปณิหิตตฺโต หิ ปุพฺเพ จ กตปุญฺโญ สุทฺธาสโย โหติฯ

ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สมฺมาปณิหิตํ จิตฺตํ, เสยฺยโส นํ ตโต กเร’’ติ, (ธ. ป. 43) ‘‘กตปุญฺโญสิ ตฺวํ อานนฺท, ปธานมนุยุญฺช ขิปฺปํ โหหิสิ อนาสโว’’ติ (ที. นิ. 2.207) จฯ เกจิ ปน ‘‘กตฺตุกมฺยตาฉนฺโท อาสโย’’ติ วทนฺติ, ตทยุตฺตเมว ‘‘ตาย จ อาสยสุทฺธิยา อธิคมพฺยตฺติสิทฺธี’’ติ วจเนน วิโรธโตฯ เอวมฺปิ มคฺคญาณสงฺขาตสฺส อาสยสฺส สุทฺธิ น ยุตฺตา ตาย อธิคมพฺยตฺติสิทฺธิยา อวตฺตพฺพโตติ? โน น ยุตฺโต ปุริมสฺส มคฺคสฺส, ปจฺฉิมานํ มคฺคานํ, ผลานญฺจ การณภาวโตฯ ปโยคสุทฺธีติ โยนิโสมนสิการปุพฺพงฺคมสฺส ธมฺมสฺสวนปโยคสฺส วิสทภาเวน สุทฺธิ, สพฺพสฺส วา กายวจีปโยคสฺส นิทฺโทสภาเวน สุทฺธิฯ ปติรูปเทสวาสี, หิ สปฺปุริสเสวี จ ยถาวุตฺตวิสุทฺธปโยโค โหติฯ ตถาวิสุทฺเธน โยนิโสมนสิการปุพฺพงฺคเมน ธมฺมสฺสวนปโยเคน, วิปฺปฏิสาราภาวาวเหน จ กายวจีปโยเคน อวิกฺขิตฺตจิตฺโต ปริยตฺติยํ วิสารโท โหติ, ตถาภูโต จ เถโร, เตน วิญฺญายติ ปุริมจกฺกทฺวยสิทฺธิยา เถรสฺส ปโยคสุทฺธิ สิทฺธาวาติฯ เตน กิํ วิภาวิตนฺติ อาห ‘‘ตาย จา’’ติอาทิฯ อธิคมพฺยตฺติสิทฺธีติ ปฏิเวธสงฺขาเต อธิคเม เฉกภาวสิทฺธิฯ อธิคเมตพฺพโต หิ ปฏิวิชฺฌิตพฺพโต ปฏิเวโธ ‘‘อธิคโม’’ติ อฏฺฐกถาสุ วุตฺโต, อาคโมติ จ ปริยตฺติ อาคจฺฉนฺติ อตฺตตฺถปรตฺถาทโย เอเตน, อาภุโส วา คมิตพฺโพ ญาตพฺโพติ กตฺวาฯ

เตน กิมนุภาวิตนฺติ อาห ‘‘อิตี’’ติอาทิฯ อิตีติ เอวํ วุตฺตนเยน, ตสฺมา สิทฺธตฺตาติ วา การณนิทฺเทโสฯ วจนนฺติ นิทานวจนํ โลกโต, ธมฺมโต จ สิทฺธาย อุปมาย ตมตฺถํ ญาเปตุํ ‘‘อรุณุคฺคํ วิยา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘อุปมาย มิเธกจฺเจ, อตฺถํ ชานนฺติ ปณฺฑิตา’’ติ (ชา. 2.19.24) หิ วุตฺตํฯ อรุโณติ สูริยสฺส อุทยโต ปุพฺพภาเค อุฏฺฐิตรํสิ, ตสฺส อุคฺคํ อุคฺคมนํ อุทยโต อุทยนฺตสฺส อุทยาวาสมุคฺคจฺฉโต สูริยสฺส ปุพฺพงฺคมํ ปุเรจรํ ภวิตุํ อรหติ วิยาติ สมฺพนฺโธฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อาคมาธิคมพฺยตฺติยา อีทิสสฺส เถรสฺส วุตฺตนิทานวจนํ ภควโต วจนสฺส ปุพฺพงฺคมํ ภวิตุมรหติ, นิทานภาวํ คตํ โหตีติ อิทมตฺถชาตํ อนุภาวิตนฺติฯ

อิทานิ อปรมฺปิ ปุพฺเพ วุตฺตสฺส อสมฺโมหาสมฺโมสสงฺขาตสฺส ทีเปตพฺพสฺสตฺถสฺส ทีปเกหิ เอวํ-สทฺท สุต-สทฺเทหิ ปกาเสตพฺพมตฺถํ ปกาเสนฺโต ‘‘อปโร นโย’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ หิ ‘‘นานปฺปการปฏิเวธทีปเกน , โสตพฺพปฺปเภทปฏิเวธทีปเกนา’’ติ จ อิมินา เตหิ สทฺเทหิ ปุพฺเพ ทีปิตํ อสมฺโมหาสมฺโมสสงฺขาตํ ทีเปตพฺพตฺถมาห อสมฺโมเหน นานปฺปการปฏิเวธสฺส, อสมฺโมเสน จ โสตพฺพปฺปเภทปฏิเวธสฺส สิชฺฌนโตฯ ‘‘อตฺตโน’’ติอาทีหิ ปน ปกาเสตพฺพตฺถํฯ เตน วุตฺตํ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ‘‘นานปฺปการปฏิเวธทีปเกนาติอาทินา เอวํ-สทฺท สุต-สทฺทานํ เถรสฺส อตฺถพฺยญฺชเนสุ อสมฺโมหาสมฺโมสทีปนโต จตุปฏิสมฺภิทาวเสน อตฺถโยชนํ ทสฺเสตี’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.1)ฯ เหตุคพฺภญฺเจตํ ปททฺวยํ, นานปฺปการปฏิเวธสงฺขาตสฺส, โสตพฺพปฺปเภท-ปฏิเวธสงฺขาตสฺส จ ทีเปตพฺพตฺถสฺส ทีปกตฺตาติ วุตฺตํ โหติฯ สนฺตสฺส วิชฺชมานสฺส ภาโว สพฺภาโว, อตฺถปฏิภานปฏิสมฺภิทาหิ สมฺปตฺติยา สพฺภาโว ตถาฯ ‘‘สมฺภว’’นฺติปิ ปาโฐ, สมฺภวนํ สมฺภโว, อตฺถปฏิภานปฏิสมฺภิทาสมฺปตฺตีนํ สมฺภโว ตถาฯ เอวํ อิตรตฺถาปิฯ ‘‘โสตพฺพปฺปเภทปฏิเวธทีปเกนา’’ติ เอเตน ปน อยํ สุต-สทฺโท เอวํ-สทฺทสนฺนิธานโต, วกฺขมานาเปกฺขาย วา สามญฺเญเนว วุตฺเตปิ โสตพฺพธมฺมวิเสสํ อามสตีติ ทสฺเสติฯ เอตฺถ จ โสตพฺพธมฺมสงฺขาตาย ปาฬิยา นิทสฺเสตพฺพานํ ภาสิตตฺถปโยชนตฺถานํ, ตีสุ จ ญาเณสุ ปวตฺตญาณสฺส นานปฺปการภาวโต ตพฺภาวปฏิเวธทีปเกน เอวํ-สทฺเทน อตฺถปฏิภานปฏิสมฺภิทาสมฺปตฺติสพฺภาวทีปนํ ยุตฺตํ, โสตพฺพธมฺมสฺส ปน อตฺถาธิคมเหตุโต, ตํวเสน จ ตทวเสสเหตุปฺปเภทสฺส คหิตตฺตา, นิรุตฺติภาวโต จ โสตพฺพปฺปเภททีปเกน สุต-สทฺเทน ธมฺมนิรุตฺติปฏิสมฺภิทาสมฺปตฺติสพฺภาวทีปนํ ยุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตเทวตฺถญฺหิ ญาเปตุํ ‘‘อสมฺโมหทีปเกน, อสมฺโมสทีปเกนา’’ติ จ อวตฺวา ตถา วุตฺตนฺติฯ

เอวํ อสมฺโมหาสมฺโมสสงฺขาตสฺส ทีเปตพฺพสฺสตฺถสฺส ทีปเกหิ เอวํ-สทฺท สุต-สทฺเทหิ ปกาเสตพฺพมตฺถํ ปกาเสตฺวา อิทานิ โยนิโสมนสิการาวิกฺเขปสงฺขาตสฺส ทีเปตพฺพสฺสตฺถสฺส ทีปเกหิปิ เตหิ ปกาเสตพฺพมตฺถํ ปกาเสนฺโต ‘‘เอวนฺติ จา’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ หิ ‘‘เอวนฺติ…เป.… ภาสมาโน, สุตนฺติ อิทํ…เป.… ภาสมาโน’’ติ จ อิมินา เตหิ สทฺเทหิ ปุพฺเพ ทีปิตํ โยนิโสมนสิการาวิกฺเขปสงฺขาตํ ทีเปตพฺพตฺถมาห, ‘‘เอเต มยา’’ติอาทีหิ ปน ปกาเสตพฺพตฺถํ สวนโยคทีปกนฺติ จ อวิกฺเขปวเสน สวนโยคสฺส สิชฺฌนโต ตเทว สนฺธายาห ฯ ตถา หิ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํ ‘‘สวนธารณวจีปริจริยา ปริยตฺติธมฺมานํ วิเสเสน โสตาวธารณปฏิพทฺธาติ เต อวิกฺเขปทีปเกน สุตสทฺเทน โยเชตฺวา’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.1)ฯ มโนทิฏฺฐีหิ ปริยตฺติธมฺมานํ อนุเปกฺขนสุปฺปฏิเวธา วิเสสโต มนสิการปฏิพทฺธา, ตสฺมา ตทฺทีปกวจเนเนว เอเต มยา ธมฺมา มนสานุเปกฺขิตา ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺธาติ อิมมตฺถํ ปกาเสตีติ วุตฺตํ ‘‘เอวนฺติ จ…เป.… ทีเปตี’’ติ ตตฺถ ธมฺมาติ ปริยตฺติธมฺมาฯ มนสานุเปกฺขิตาติ ‘‘อิธ สีลํ กถิตํ, อิธ สมาธิ, อิธ ปญฺญา, เอตฺตกาว เอตฺถ อนุสนฺธโย’’ติอาทิเภเทน มนสา อนุเปกฺขิตาฯ ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺธาติ นิชฺฌานกฺขนฺติสงฺขาตาย, ญาตปริญฺญาสงฺขาตาย วา ทิฏฺฐิยา ตตฺถ วุตฺตรูปารูปธมฺเม ‘‘อิติ รูปํ, เอตฺตกํ รูป’’นฺติอาทินา สุฏฺฐุ ววตฺถาเปตฺวา ปฏิวิทฺธาฯ

สวนธารณวจีปริจริยา จ ปริยตฺติธมฺมานํ วิเสเสน โสตาวธารณปฏิพทฺธา, ตสฺมา ตทฺทีปกวจเนเนว พหู มยา ธมฺมา สุตา ธาตา วจสา ปริจิตาติ อิมมตฺถํ ปกาเสตีติ วุตฺตํ ‘‘สุตนฺติ อิทํ…เป.… ทีเปตี’’ติฯ ตตฺถ สุตาติ โสตทฺวารานุสาเรน วิญฺญาตาฯ ธาตาติ สุวณฺณภาชเน ปกฺขิตฺตสีหวสา วิย มนสิ สุปฺปติฏฺฐิตภาวสาธเนน อุปธาริตาฯ วจสา ปริจิตาติ ปคุณตาสมฺปาทเนน วาจาย ปริจิตา สชฺฌายิตาฯ อิทานิ ปกาเสตพฺพตฺถทฺวยทีปเกน ยถาวุตฺตสทฺททฺวเยน วิภาเวตพฺพมตฺถํ วิภาเวนฺโต ‘‘ตทุภเยนปี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตทุภเยนาติ ปุริมนเย, ปจฺฉิมนเย จ ยถาวุตฺตสฺส ปกาเสตพฺพสฺสตฺถสฺส ปกาสเกน เตน ทุพฺพิเธน สทฺเทนฯ อตฺถพฺยญฺชนปาริปูริํ ทีเปนฺโตติ อาทรชนนสฺส การณวจนํฯ ตเทว การณํ พฺยติเรเกน วิวรติ, ยุตฺติยา วา ทฬฺหํ กโรติ ‘‘อตฺถพฺยญฺชนปริปุณฺณญฺหี’’ติอาทินาฯ อสุณนฺโตติ เจตฺถ ลกฺขเณ, เหตุมฺหิ วา อนฺต-สทฺโทฯ มหตา หิตาติ มหนฺตโต หิตสฺมาฯ ปริพาหิโรติ สพฺพโต ภาเคน พาหิโรฯ

เอเตน ปน วิภาเวตพฺพตฺถทีปเกน สทฺททฺวเยน อนุภาเวตพฺพตฺถมนุภาเวนฺโต ‘‘เอวํ เม สุตนฺติ อิมินา’’ติอาทิมาหฯ ปุพฺเพ วิสุํ วิสุํ อตฺเถ โยชิตาเยว เอเต สทฺทา อิธ เอกสฺเสวานุภาวตฺถสฺส อนุภาวกภาเวน คหิตาติ ญาเปตุํ ‘‘สกเลนา’’ติ วุตฺตํฯ

กามญฺจ เม-สทฺโท อิมสฺมิํ ฐาเน ปุพฺเพน โยชิโต, ตทเปกฺขานํ ปน เอวํ-สทฺท สุต-สทฺทานํ สหจรณโต, อวินาภาวโต จ ตถา วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถาคตปฺปเวทิตนฺติ ตถาคเตน ปการโต วิทิตํ, ภาสิตํ วาฯ อตฺตโน อทหนฺโตติ อตฺตนิ ‘‘มเมท’’นฺติ อฏฺฐเปนฺโตฯ ภุมฺมตฺเถ เจตํ สามิวจนํฯ อสปฺปุริสภูมินฺติ อสปฺปุริสวิสยํ, โส จ อตฺถโต อปกตญฺญุตาสงฺขาตา ‘‘อิเธกจฺโจ ปาปภิกฺขุ ตถาคตปฺปเวทิตํ ธมฺมวินยํ ปริยาปุณิตฺวา อตฺตโน ทหตี’’ติ (ปารา. 195) เอวํ มหาโจรทีปเกน ภควตา วุตฺตา อนริยโวหาราวตฺถา, ตถา จาห ‘‘ตถาคต…เป.… อทหนฺโต’’ติฯ หุตฺวาติ เจตฺถ เสโสฯ ตถา สาวกตฺตํ ปฏิชานนฺโตติ สปฺปุริสภูมิโอกฺกมนสรูปกถนํฯ นนุ จ อานนฺทตฺเถรสฺส ‘‘มเมตํ วจน’’นฺติ อธิมานสฺส, มหากสฺสปตฺเถราทีนญฺจ ตทาสงฺกาย อภาวโต อสปฺปุริสภูมิสมติกฺกมาทิวจนํ นิรตฺถกํ สิยาติ? นยิทเมวํ ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติ วทนฺเตน อยมฺปิ อตฺโถ อนุภาวิโตติ อตฺถสฺเสว ทสฺสนโตฯ เตน หิ อนุภาเวตพฺพมตฺถํเยว ตถา ทสฺเสติ, น ปน อานนฺทตฺเถรสฺส อธิมานสฺส, มหากสฺสปตฺเถราทีนญฺจ ตทาสงฺกาย สมฺภวนฺติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ เกจิ ปน ‘‘เทวตานํ ปริวิตกฺกาเปกฺขํ ตถาวจนํ, ตสฺมา เอทิสี โจทนา อนวกาสา’’ติ วทนฺติฯ ตสฺมิํ กิร สมเย เอกจฺจานํ เทวตานํ เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ ‘‘ภควา จ ปรินิพฺพุโต, อยญฺจายสฺมา อานนฺโท เทสนากุสโล, อิทานิ ธมฺมํ เทเสติ, สกฺยกุลปฺปสุโต ตถาคตสฺส ภาตา, จูฬปิตุปุตฺโต จ, กิํ นุ โข โส สยํ สจฺฉิกตํ ธมฺมํ เทเสติ, อุทาหุ ภควโตเยว วจนํ ยถาสุต’’นฺติ, เตสเมว เจโตปริวิตกฺกมญฺญาย ตทภิปริหรณตฺถํ อสปฺปุริสภูมิสมติกฺกมนาทิอตฺโถ อนุภาวิโตติฯ สาเยว ยถาวุตฺตา อนริยโวหาราวตฺถา อสทฺธมฺโม, ตทวตฺถาโนกฺกมนสงฺขาตา จ สาวกตฺตปฏิชานนา สทฺธมฺโมฯ เอวํ สติ ปริยายนฺตเรน ปุริมตฺถเมว ทสฺเสตีติ คเหตพฺพํฯ อปิจ กุหนลปนาทิวเสน ปวตฺโต อกุสลราสิ อสทฺธมฺโม, ตพฺพิรหิตภาโว จ สทฺธมฺโมฯ ‘‘เกวล’’นฺติอาทินาปิ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส ปริยายนฺตเรน ทสฺสนํ, ยถาวุตฺตาย อนริยโวหาราวตฺถาย ปริโมเจติฯ สาวกตฺตํ ปฏิชานเนน สตฺถารํ อปทิสตีติ อตฺโถฯ

อปิจ สตฺถุกปฺปาทิกิริยโต อตฺตานํ ปริโมเจติ ตกฺกิริยาสงฺกาย สมฺภวโตฯ ‘‘สตฺถุ ภควโตเยว วจนํ มยาสุต’’นฺติ สตฺถารํ อปทิสตีติ อตฺถนฺตรมนุภาวนํ โหติฯ ‘‘ชินวจน’’นฺติอาทิปิ ปริยายนฺตรทสฺสนํ, อตฺถนฺตรมนุภาวนเมว วาฯ อปฺเปตีติ นิทสฺเสติฯ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถสุ ยถารหํ สตฺเต เนตีติ เนตฺติ, ธมฺโมเยว เนตฺติ ตถาฯ วุตฺตนเยน เจตฺถ อุภยถา อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพฯ

อปรมฺปิ อนุภาเวตพฺพมตฺถมนุภาเวติ ‘‘อปิจา’’ติอาทินาฯ ตตฺถ อุปฺปาทิตภาวตนฺติ เทสนาวเสน ปวตฺติตภาวํฯ ปุริมวจนํ วิวรนฺโตติ ภควตา เทสิตวเสน ปุริมตรํ สํวิชฺชมานํ ภควตา วจนเมว อุตฺตานิํ กโรนฺโต, อิทํ วจนนฺติ สมฺพนฺโธฯ จตูหิ เวสารชฺชญาเณหิ วิสารทสฺส, วิสารทเหตุภูตจตุเวสารชฺชญาณสมฺปนฺนสฺส วาฯ ทสญาณพลธรสฺสฯ สมฺมาสมฺพุทฺธภาวสงฺขาเต อุตฺตมฏฺฐาเน ฐิตสฺส, อุสภสฺส อิทนฺติ วา อตฺเถน อาสภสงฺขาเต อกมฺปนสภาวภูเต ฐาเน ฐิตสฺสฯ ‘‘เอวเมว โข ภิกฺขเว, ยทา ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ…เป.… โส ธมฺมํ เทเสตี’’ติอาทินา (อ. นิ. 4.33) สีโหปมสุตฺตาทีสุ อาคเตน อเนกนเยน สีหนาทนทิโนฯ สพฺพสตฺเตสุ, สพฺพสตฺตานํ วา อุตฺตมสฺสฯ น เจตฺถ นิทฺธารณลกฺขณาภาวโต นิทฺธารณวเสน สมาโสฯ สพฺพตฺถ หิ สกฺกตคนฺเถสุ, สาสนคนฺเถสุ จ เอวเมว วุตฺตํฯ ธมฺเมน สตฺตานมิสฺสรสฺสฯ ธมฺมสฺเสว อิสฺสรสฺส ตทุปฺปาทนวเสนาติปิ วทนฺติฯ เสสปททฺวยํ ตสฺเสวตฺถสฺส ปริยายนฺตรทีปนํฯ ธมฺเมน โลกสฺส ปทีปมิว ภูตสฺส, ตทุปฺปาทกภาเวน วา ธมฺมสงฺขาตปทีปสมฺปนฺนสฺสฯ ‘‘ธมฺมกาโยติ ภิกฺขเว, ตถาคตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (ที. นิ. 3.118) หิ วุตฺตํฯ ธมฺเมน โลกปฏิสรณภูตสฺส, ธมฺมสงฺขาเตน วา ปฏิสรเณน สมฺปนฺนสฺสฯ ‘‘ยํนูนาหํ…เป.… ตเมว ธมฺมํ สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา มาเนตฺวา ปูเชตฺวา อุปนิสฺสาย วิหเรยฺย’’นฺติ (อ. นิ. 4.21; สํ. นิ. 1.173) หิ วุตฺตํฯ สทฺธินฺทฺริยาทิสทฺธมฺมสงฺขาตสฺส วรจกฺกสฺส ปวตฺติโน, สทฺธมฺมานเมตสฺส วา อาณาจกฺกวรสฺส ปวตฺติโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ตสฺส ภควโต อิทํ วจนํ สมฺมุขาว มยา ปฏิคฺคหิตนฺติ โยเชตพฺพํฯ พฺยญฺชเนติ ปทสมุทายภูเต วากฺเยฯ กงฺขา วา วิมติ วาติ เอตฺถ ทฬฺหตรํ นิวิฏฺฐา วิจิกิจฺฉา กงฺขาฯ นาติสํสปฺปนํ มติเภทมตฺตํ วิมติฯ สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตมิทํ มยาติ ตถา อกตฺตพฺพภาวการณวจนํฯ

อตฺตนา อุปฺปาทิตภาวํ อปฺปฏิชานนฺโต ปุริมวจนํ วิวรนฺโตติ ปน อสฺสทฺธิยวินาสนสฺส, สทฺธาสมฺปทมุปฺปาทนสฺส จ การณวจนํฯ ‘‘เตเนต’’นฺติอาทินา ยถาวุตฺตเมวตฺถํ อุทานวเสน ทสฺเสติฯ

‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติ เอวํ วทนฺโต โคตมโคตฺตสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาวโก, โคตมโคตฺตสมฺพนฺโธ วา สาวโก อายสฺมา อานนฺโท ภควตา ภาสิตภาวสฺส, สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตภาวสฺส จ สูจนโต, ตถาสูจเนเนว จ ขลิตทุนฺนิรุตฺตาทิคหณโทสาภาวสฺส สิชฺฌนโต สาสเน อสฺสทฺธํ วินาสยติ, สทฺธํ วฑฺเฒตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ปญฺจมาทโย ติสฺโส อตฺถโยชนา อาการาทิอตฺเถสุ อคฺคหิตวิเสสเมว เอวํ-สทฺทํ คเหตฺวา ทสฺสิตา, ตโต ปรา ติสฺโส อาการตฺถเมว เอวํ-สทฺทํ คเหตฺวา วิภาวิตา, ปจฺฉิมา ปน ติสฺโส ยถากฺกมํ อาการตฺถํ, นิทสฺสนตฺถํ, อวธารณตฺถญฺจ เอวํ-สทฺทํ คเหตฺวา โยชิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ โหนฺติ เจตฺถ –

‘‘ทสฺสนํ ทีปนญฺจาปิ, ปกาสนํ วิภาวนํ;

อนุภาวนมิจฺจตฺโถ, กิริยาโยเคน ปญฺจธาฯ

ทสฺสิโต ปรมฺปราย, สิทฺโธ เนกตฺถวุตฺติยา;

เอวํ เม สุตมิจฺเจตฺถ, ปทตฺตเย นยญฺญุนา’’ติฯ

เอก-สทฺโท ปน อญฺญเสฏฺฐาสหายสงฺขฺยาทีสุ ทิสฺสติฯ

ตถา เหส ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺติ อิตฺเถเก อภิวทนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.27) อญฺญตฺเถ ทิสฺสติ, ‘‘เจตโส เอโกทิภาว’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 1.228; ปารา. 11) เสฏฺเฐ, ‘‘เอโกวูปกฏฺโฐ’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.405; ที. นิ. 2.215; ม. นิ. 1.80; สํ. นิ. 3.63; วิภ. 4.445) อสหาเย, ‘‘เอโกว โข ภิกฺขเว, ขโณ จ สมโย จ พฺรหฺมจริยวาสายา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 8.29) สงฺขฺยายํ, อิธาปิ สงฺขฺยายเมวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอกนฺติ คณนปริจฺเฉทนิทฺเทโส’’ติ (อิติวุ. อฏฺฐ. 1; ที. นิ. ฏี. 1.ปริพฺพาชกกถาวณฺณนา) เอโกเยเวส สมโย, น ทฺเว วา ตโย วาติ อูนาธิกาภาเวน คณนสฺส ปริจฺเฉทนิทฺเทโส เอกนฺติ อยํ สทฺโทติ อตฺโถ, เตน กสฺส ปริจฺฉินฺทนนฺติ อนุโยเค สติ ‘‘สมย’’นฺติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมยนฺติ ปริจฺฉินฺนนิทฺเทโส’’ติฯ เอวํ ปริจฺเฉทปริจฺฉินฺนวเสน วุตฺเตปิ ‘‘อยํ นาม สมโย’’ติ สรูปโต อนิยมิตตฺตา อนิยมิตวจนเมวาติ ทสฺเสติ ‘‘เอกํ…เป.…. ทีปน’’นฺติ อิมินาฯ

อิทานิ สมยสทฺทสฺส อเนกตฺถวุตฺติตํ อตฺถุทฺธารวเสน ทสฺเสตฺวา อิธาธิปฺเปตมตฺถํ นิยเมนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ ปททฺวเย, สมภินิวิฏฺโฐ สมย สทฺโทติ สมฺพนฺโธฯ น ปน ทิสฺสตีติ เตสฺเวกสฺมิํเยว อตฺเถ อิธ ปวตฺตนโตฯ สมวาเยติ ปจฺจยสามคฺคิยํ, การณสมวาเยติ อตฺโถฯ ขเณติ โอกาเสฯ เหตุทิฏฺฐีสูติ เหตุมฺหิ เจว ลทฺธิยญฺจฯ อสฺสาติ สมยสทฺทสฺสฯ กาลญฺจ สมยญฺจ อุปาทายาติ เอตฺถ กาโล นาม อุปสงฺกมนสฺส ยุตฺตกาโลฯ สมโย นาม ตสฺเสว ปจฺจยสามคฺคี, อตฺถโต ปน ตทนุรูปสรีรพลญฺเจว ตปฺปจฺจยปริสฺสยาภาโว จฯ อุปาทานํ นาม ญาเณน เตสํ คหณํ, ตสฺมา ยถาวุตฺตํ กาลญฺจ สมยญฺจ ปญฺญาย คเหตฺวา อุปธาเรตฺวาติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สเจ อมฺหากํ สฺเว คมนสฺส ยุตฺตกาโล ภวิสฺสติ, กาเย พลมตฺตา จ ผริสฺสติ, คมนปจฺจยา จ อญฺโญ อผาสุวิหาโร น ภวิสฺสติ, อเถตํ กาลญฺจ คมนการณสมวายสงฺขาตํ สมยญฺจ อุปธาเรตฺวา อปฺเปว นาม สฺเวปิ อาคจฺเฉยฺยามาติฯ ขโณติ โอกาโสฯ ตถาคตุปฺปาทาทิโก หิ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส โอกาโส ตปฺปจฺจยปฏิลาภเหตุตฺตาฯ ขโณ เอว จ สมโยฯ โย ‘‘ขโณ’’ติ จ ‘‘สมโย’’ติ จ วุจฺจติ, โส เอโกวาติ อธิปฺปาโยฯ ทิยฑฺโฒ มาโส เสโส คิมฺหานํ อุณฺหสมโยฯ วสฺสานสฺส ปฐโม มาโส ปริฬาหสมโยฯ มหาสมโยติ มหาสมูโหฯ สมาโส วา เอส, พฺยาโส วาฯ ปวุฏฺฐํ วนํ ปวนํ, ตสฺมิํ, กปิลวตฺถุสามนฺเต มหาวนสงฺขาเต วนสณฺเฑติ อตฺโถฯ สมโยปิ โขติ เอตฺถ สมโยติ สิกฺขาปทปูรณสฺส เหตุฯ ภทฺทาลีติ ตสฺส ภิกฺขุสฺส นามํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตยา ภทฺทาลิ ปฏิวิชฺฌิตพฺพยุตฺตกํ เอกํ การณํ อตฺถิ, ตมฺปิ เต น ปฏิวิทฺธํ น สลฺลกฺขิตนฺติฯ กิํ ตํ การณนฺติ อาห ‘‘ภควาปิ โข’’ติอาทิฯ

‘‘อุคฺคหมาโน’’ติอาทีสุ มาโนติ ตสฺส ปริพฺพาชกสฺส ปกตินามํ, กิญฺจิ กิญฺจิ ปน สิปฺปํ อุคฺคเหตุํ สมตฺถตาย ‘‘อุคฺคหมาโน’’ติ นํ สญฺชานนฺติ, ตสฺมา ‘‘อุคฺคหมาโน’’ติ วุจฺจติฯ สมณมุณฺฑิกสฺส ปุตฺโต สมณมุณฺฑิกาปุตฺโตฯ โส กิร เทวทตฺตสฺส อุปฏฺฐาโกฯ สมยํ ทิฏฺฐิํ ปกาเรน วทนฺติ เอตฺถาติ สมยปฺปวาทโก, ตสฺมิํ, ทิฏฺฐิปฺปวาทเกติ อตฺโถฯ ตสฺมิํ กิร ฐาเน จงฺกีตารุกฺขโปกฺขรสาติปฺปภูตโย พฺราหฺมณา, นิคณฺฐาเจลกปริพฺพาชกาทโย จ ปพฺพชิตา สนฺนิปติตฺวา อตฺตโน อตฺตโน สมยํ ปกาเรน วทนฺติ กเถนฺติ ทีเปนฺติ, ตสฺมา โส อาราโม ‘‘สมยปฺปวาทโก’’ติ วุจฺจติฯ สฺเวว ตินฺทุกาจีรสงฺขาตาย ติมฺพรูสกรุกฺขปนฺติยา ปริกฺขิตฺตตฺตา ‘‘ตินฺทุกาจีโร’’ติ วุจฺจติฯ เอกา สาลา เอตฺถาติ เอกสาลโกฯ ยสฺมา ปเนตฺถ ปฐมํ เอกา สาลา อโหสิ, ปจฺฉา ปน มหาปุญฺญํ โปฏฺฐปาทปริพฺพาชกํ นิสฺสาย พหู สาลา กตา, ตสฺมา ตเมว ปฐมํ กตํ เอกํ สาลํ อุปาทาย ลทฺธปุพฺพนามวเสน ‘‘เอกสาลโก’’ติ วุจฺจติฯ มลฺลิกาย นาม ปเสนทิรญฺโญ เทวิยา อุยฺยานภูโต โส ปุปฺผผลสจฺฉนฺโน อาราโม, เตน วุตฺตํ ‘‘มลฺลิกาย อาราเม’’ติฯ ปฏิวสตีติ ตสฺมิํ ผาสุตาย วสติฯ

ทิฏฺเฐ ธมฺเมติ ปจฺจกฺเข อตฺตภาเวฯ อตฺโถติ วุฑฺฒิฯ กมฺมกิเลสวเสน สมฺปเรตพฺพโต สมฺมา ปาปุณิตพฺพโต สมฺปราโย, ปรโลโก, ตตฺถ นิยุตฺโต สมฺปรายิโก, ปรโลกตฺโถฯ อตฺถาภิสมยาติ ยถาวุตฺตอุภยตฺถสงฺขาตหิตปฏิลาภาฯ สมฺปรายิโกปิ หิ อตฺโถ การณสฺส นิปฺผนฺนตฺตา ปฏิลทฺโธ นาม โหตีติ ตํ อตฺถทฺวยเมกโต กตฺวา ‘‘อตฺถาภิสมยา’’ติ วุตฺตํฯ ธิยา ปญฺญาย ตํตทตฺเถ ราติ คณฺหาติ, ธี วา ปญฺญา เอตสฺสตฺถีติ ธีโรฯ ปณฺฑา วุจฺจติ ปญฺญาฯ สา หิ สุขุเมสุปิ อตฺเถสุ ปฑติ คจฺฉติ, ทุกฺขาทีนํ วา ปีฬนาทิอาการํ ชานาตีติ ปณฺฑาฯ ตาย อิโต คโตติ ปณฺฑิโตฯ อถ วา อิตา สญฺชาตา ปณฺฑา เอตสฺส, ปฑติ วา ญาณคติยา คจฺฉตีติ ปณฺฑิโตฯ สมฺมา มานาภิสมยาติ มานสฺส สมฺมา ปหาเนนฯ สมฺมาติ เจตฺถ อคฺคมคฺคญาเณน สมุจฺเฉทปฺปหานํ วุตฺตํฯ อนฺตนฺติ อวสานํฯ ปีฬนํ ตํสมงฺคิโน หิํสนํ อวิปฺผาริตากรณํฯ ตเทว อตฺโถ ตถา ตฺถ-การสฺส ฏฺฐ-การํ กตฺวาฯ สเมจฺจ ปจฺจเยหิ กตภาโว สงฺขตฏฺโฐฯ ทุกฺขทุกฺขตาทิวเสน สนฺตาปนํ ปริทหนํ สนฺตาปฏฺโฐฯ

ชราย, มรเณน จาติ ทฺวิธา วิปริณาเมตพฺโพ วิปริณามฏฺโฐ ฯ อภิสเมตพฺโพ ปฏิวิชฺฌิตพฺโพ อภิสมยฏฺโฐ, ปีฬนาทีนิเยวฯ ตานิ หิ อภิสเมตพฺพภาเวน เอกีภาวมุปเนตฺวา ‘‘อภิสมยฏฺโฐ’’ติ วุตฺตานิฯ อภิสมยสฺส วา ปฏิเวธสฺส อตฺโถ โคจโร อภิสมยฏฺโฐติ ตานิเยว ตพฺพิสย-ภาวูปคมน-สามญฺญโต เอกตฺเตน วุตฺตานิฯ เอตฺถ จ อุปสคฺคานํ โชตกมตฺตตฺตา ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส วาจโก สมยสทฺโท เอวาติ สมยสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเรปิ สอุปสคฺโค อภิสมโย วุตฺโตฯ

เตสุ ปน อตฺเถสุ อยํ วจนตฺโถ – สหการีการณวเสน สนฺนิชฺฌํ สเมติ สมเวตีติ สมโย, สมวาโยฯ สเมติ สมาคจฺฉติ มคฺคพฺรหฺมจริยเมตฺถ ตทาธารปุคฺคลวเสนาติ สมโย, ขโณฯ สเมนฺติ เอตฺถ, เอเตน วา สํคจฺฉนฺติ ธมฺมา, สตฺตา วา สหชาตาทีหิ, อุปฺปาทาทีหิ จาติ สมโย, กาโลฯ ธมฺมปฺปวตฺติมตฺตตาย หิ อตฺถโต อภูโตปิ กาโล ธมฺมปฺปวตฺติยา อธิกรณํ, กรณํ วิย จ ปริกปฺปนามตฺตสิทฺเธน รูเปน โวหรียติฯ สมํ, สมฺมา วา อวยวานํ อยนํ ปวตฺติ อวฏฺฐานนฺติ สมโย, สมูโห ยถา ‘‘สมุทาโย’’ติฯ อวยวานํ สหาวฏฺฐานเมว หิ สมูโห, น ปน อวยววินิมุตฺโต สมูโห นาม โกจิ ปรมตฺถโต อตฺถิฯ ปจฺจยนฺตรสมาคเม เอติ ผลํ อุปฺปชฺชติ, ปวตฺตติ วา เอตสฺมาติ สมโย, เหตุ ยถา ‘‘สมุทโย’’ติฯ โส หิ ปจฺจยนฺตรสมาคมเนเนว อตฺตโน ผลํ อุปฺปาทฏฺฐิติสมงฺคีภาวํ กโรติฯ สเมติ สํโยชนภาวโต สมฺพนฺโธ หุตฺวา เอติ อตฺตโน วิสเย ปวตฺตติ, ทฬฺหคฺคณภาวโต วา ตํสญฺญุตฺตา สตฺตา อยนฺติ เอเตน ยถาภินิเวสํ ปวตฺตนฺตีติ สมโย, ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิสํโยชเนน หิ สตฺตา อติวิย พชฺฌนฺติฯ สมิติ สงฺคติ สโมธานํ สมโย, ปฏิลาโภฯ สมสฺส นิโรธสฺส ยานํ ปาปุณนํ, สมฺมา วา ยานํ อปคโม อปฺปวตฺติ สมโย, ปหานํฯ อภิมุขํ ญาเณน สมฺมา เอตพฺโพ อภิคนฺตพฺโพติ อภิสมโย, ธมฺมานํ อวิปรีโต สภาโวฯ อภิมุขภาเวน ตํ ตํ สภาวํ สมฺมา เอติ คจฺฉติ พุชฺฌตีติ อภิสมโย, ธมฺมานํ ยถาภูตสภาวาวโพโธฯ

นนุ จ อตฺถมตฺตํ ยถาธิปฺเปตํ ปติ สทฺทา อภินิวิสนฺตีติ น เอเกน สทฺเทน อเนเก อตฺถา อภิธียนฺติ, อถ กสฺมา อิธ สมยสทฺทสฺส อเนกธา อตฺโถ วุตฺโตติ? สจฺจเมตํ สทฺทวิเสเส อเปกฺขิเต สทฺทวิเสเส หิ อเปกฺขิเต น เอเกน สทฺเทน อเนกตฺถาภิธานํ สมฺภวติฯ น หิ โย กาลาทิอตฺโถ สมย-สทฺโท, โสเยว สมูหาทิอตฺถํ วทติฯ เอตฺถ ปน เตสํ เตสมตฺถานํ สมยสทฺทวจนียตาสามญฺญมุปาทาย อเนกตฺถตา สมย-สทฺทสฺส วุตฺตาติฯ เอวํ สพฺพตฺถ อตฺถุทฺธาเรฯ โหติ เจตฺถ –

‘‘สามญฺญวจนียตํ, อุปาทาย อเนกธา;

อตฺถํ วเท น หิ สทฺโท, เอโก เนกตฺถโก สิยา’’ติฯ

สมวายาทิอตฺถานํ อิธ อสมฺภวโต, กาลสฺเสว จ อปทิสิตพฺพตฺตา ‘‘อิธ ปนสฺส กาโล อตฺโถ’’ติ วุตฺตํฯ เทสเทสกาทีนํ วิย หิ กาลสฺส นิทานภาเวน อธิปฺเปตตฺตา โสปิ อิธ อปทิสียติฯ ‘อิมินา กีทิสํ กาลํ ทีเปตีติ อาห ‘‘เตนา’’ติอาทิฯ เตนาติ กาลตฺเถน สมย-สทฺเทนฯ อฑฺฒมาโส ปกฺขวเสน วุตฺโต, ปุพฺพณฺหาทิโก ทิวสภาควเสน, ปฐมยามาทิโก ปหารวเสนฯ อาทิ-สทฺเทน ขณลยาทโย สงฺคหิตา, อนิยมิตวเสน เอกํ กาลํ ทีเปตีติ อตฺโถฯ

กสฺมา ปเนตฺถ อนิยมิตวเสน กาโล นิทฺทิฏฺโฐ, น อุตุสํวจฺฉราทินา นิยมิตวเสนาติ อาห ‘‘ตตฺถ กิญฺจาปี’’ติอาทิฯ กิญฺจาปิ ปญฺญาย วิทิตํ สุววตฺถาปิตํ, ตถาปีติ สมฺพนฺโธฯ วจสา ธาเรตุํ วา สยํ อุทฺทิสิตุํ วา ปเรน อุทฺทิสาเปตุํ วา น สกฺกา นานปฺปการภาวโต พหุ จ วตฺตพฺพํ โหติ ยาว กาลปฺปเภโท, ตาว วตฺตพฺพตฺตาฯ ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ วุตฺเต ปน น โส กาลปฺปเภโท อตฺถิ, โย เอตฺถานนฺโตคโธ สิยาติ ทสฺเสติ ‘‘เอเกเนว ปเทน ตมตฺถํ สโมธาเนตฺวา’’ติ อิมินาฯ เอวํ โลกิยสมฺมตกาลวเสน สมยตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สาสเน ปากฏกาลวเสน สมยตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘เย วา อิเม’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อปิจ อุตุสํวจฺฉราทิวเสน นิยมํ อกตฺวา สมยสทฺทสฺส วจเน อยมฺปิ คุโณ ลทฺโธเยวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เย วา อิเม’’ติอาทิมาหฯ สามญฺญโชตนา หิ วิเสเส อวติฏฺฐติ ตสฺสา วิเสสปริหารวิสยตฺตาฯ ตตฺถ เย อิเม สมยาติ สมฺพนฺโธฯ ภควโต มาตุกุจฺฉิโอกฺกมนกาโล เจตฺถ คพฺโภกฺกนฺติสมโยฯ จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ปสฺสิตฺวา สํเวชนกาโล สํเวคสมโยฯ

ฉพฺพสฺสานิ สมฺโพธิสมธิคมาย จริยกาโล ทุกฺกรการิกสมโยฯ เทวสิกํ ฌานผลสมาปตฺตีหิ วีตินามนกาโล ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารสมโย, วิเสสโต ปน สตฺตสตฺตาหานิ ฌานสมาปตฺติวฬญฺชนกาโลฯ ปญฺจจตฺตาลีสวสฺสานิ ตํตํธมฺมเทสนากาโล เทสนาสมโยฯ อาทิ-สทฺเทน ยมกปาฏิหาริยสมยาทโย สงฺคณฺหาติฯ ปกาสาติ ทสสหสฺสิโลกธาตุปกมฺปนโอภาสปาตุภาวาทีหิ ปากฏาฯ ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ วุตฺเต ตทญฺเญปิ สมยา สนฺตีติ อตฺถาปตฺติโต เตสุ สมเยสุ อิธ เทสนาสมยสงฺขาโต สมยวิเสโส ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ วุตฺโตติ ทีเปตีติ อธิปฺปาโยฯ

ยถาวุตฺตปฺปเภเทสุเยว สมเยสุ เอกเทสํ ปการนฺตเรหิ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘โย จาย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ หิ ญาณกิจฺจสมโย, อตฺตหิตปฏิปตฺติสมโย จ อภิสมฺโพธิสมโยเยวฯ อริยตุณฺหีภาวสมโย ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารสมโยฯ กรุณากิจฺจปรหิตปฏิปตฺติธมฺมิกถาสมโย เทสนาสมโย, ตสฺมา เตสุ วุตฺตปฺปเภเทสุ สมเยสุ เอกเทโสว ปการนฺตเรน ทสฺสิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘สนฺนิปติตานํ โว ภิกฺขเว ทฺวยํ กรณียํ ธมฺมี กถา วา อริโย วา ตุณฺหีภาโว’’ติ (อุทา. 12) วุตฺตสมเย สนฺธาย ‘‘สนฺนิปติตานํ กรณียทฺวยสมเยสู’’ติ วุตฺตํฯ เตสุปิ สมเยสูติ กรุณากิจฺจปรหิตปฏิปตฺติธมฺมิกถาเทสนาสมเยสุปิฯ อญฺญตรํ สมยํ สนฺธาย ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ วุตฺตํ อตฺถโต อเภทตฺตาฯ

อญฺญตฺถ วิย ภุมฺมวจเนน จ กรณวจเนน จ นิทฺเทสมกตฺวา อิธ อุปโยควจเนน นิทฺเทสปโยชนํ นิทฺธาเรตุกาโม ปรมฺมุเขน โจทนํ สมุฏฺฐเปติ ‘‘กสฺมา ปเนตฺถา’’ติอาทินาฯ เอตฺถาติ ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ อิมสฺมิํ ปเท, กรณวจเนน นิทฺเทโส กโต ยถาติ สมฺพนฺโธฯ ภวนฺติ เอตฺถาติ ภุมฺมํ, โอกาโส, ตตฺถ ปวตฺตํ วจนํ วิภตฺติ ภุมฺมวจนํฯ กโรติ กิริยมภินิปฺผาเทภิ เอเตนาติ กรณํ, กิริยานิปฺผตฺติการณํฯ อุปยุชฺชิตพฺโพ กิริยายาติ อุปโยโค, กมฺมํ, ตตฺถ วจนํ ตถาฯ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทินา ยถาวุตฺตโจทนํ ปริหรติฯ ตตฺถาติ เตสุ อภิธมฺมตทญฺญสุตฺตปทวินเยสุฯ

ตถาติ ภุมฺมวจนกรณวจเนหิ อตฺถสมฺภวโต จาติ โยเชตพฺพํ, อธิกรณภาเวนภาวลกฺขณตฺถานํ, เหตุกรณตฺถานญฺจ สมฺภวโตติ อตฺโถฯ อิธาติ อิธสฺมิํ สุตฺตปเทฯ อญฺญถาติ อุปโยควจเนนฯ อตฺถสมฺภวโตติ อจฺจนฺตสํโยคตฺถสฺส สมฺภวโตฯ

‘‘ตตฺถ หี’’ติอาทิ ตพฺพิวรณํฯ อิโตติ ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ สุตฺตปทโตฯ อธิกรณตฺโถติ อาธารตฺโถฯ ภวนํ ภาโว, กิริยา, กิริยาย กิริยนฺตรลกฺขณํ ภาเวนภาวลกฺขณํ, ตเทวตฺโถ ตถาฯ เกน สมยตฺเถน อิทํ อตฺถทฺวยํ สมฺภวตีติ อนุโยเค สติ ตทตฺถทฺวยสมฺภวานุรูเปน สมยตฺเถน, ตํ ทฬฺหํ กโรนฺโต ‘‘อธิกรณญฺหี’’ติอาทิมาหฯ ปทตฺถโตเยว หิ ยถาวุตฺตมตฺถทฺวยํ สิทฺธํ, วิภตฺติ ปน โชตกมตฺตาฯ ตตฺถ กาลสงฺขาโต, กาลสทฺทสฺส วา อตฺโถ ยสฺสาติ กาลตฺโถฯ สมูหสงฺขาโต, ‘สมูหสทฺทสฺส วา อตฺโถ ยสฺสาติ สมูหตฺโถ, โก โส? สมโยฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – กาลตฺโถ, สมูหตฺโถ จ สมโย ตตฺถ อภิธมฺเม วุตฺตานํ ผสฺสาทิธมฺมานํ อธิกรณํ อาธาโรติ, ยสฺมิํ กาเล, ธมฺมปุญฺเช วา กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, ตสฺมิํเยว กาเล, ธมฺมปุญฺเช วา ผสฺสาทโยปิ โหนฺตีติ อยญฺหิ ตตฺถ อตฺโถฯ นนุ จายํ อุปาทาปญฺญตฺติมตฺโต กาโล, โวหารมตฺโต จ สมูโห, โส กถํ อธิกรณํ สิยา ตตฺถ วุตฺตธมฺมานนฺติ? นายํ โทโสฯ ยถา หิ กาโล สยํ ปรมตฺถโต อวิชฺชมาโนปิ สภาวธมฺมปริจฺฉินฺนตฺตา อาธารภาเวน ปญฺญาโต, สภาวธมฺมปริจฺฉินฺโน จ ตงฺขณปฺปวตฺตานํ ตโต ปุพฺเพ, ปรโต จ อภาวโต ‘‘ปุพฺพณฺเหชาโต, สายนฺเห อาคจฺฉตี’’ติอาทีสุ, สมูโห จ อวยววินิมุตฺโต วิสุํ อวิชฺชมาโนปิ กปฺปนามตฺตสิทฺธตฺตา อวยวานํ อาธารภาเวน ปญฺญาปียติ ‘‘รุกฺเข สาขา, ยวราสิยํ ปตฺตสมฺภูโต’’ติอาทีสุ, เอวมิธาปิ สภาวธมฺมปริจฺฉินฺนตฺตา, กปฺปนามตฺตสิทฺธตฺตา จ ตทุภยํ ตตฺถ วุตฺตธมฺมานํ อธิกรณภาเวน ปญฺญาปียตีติฯ

‘‘ขณสมวายเหตุสงฺขาตสฺสา’’ติอาทิ ภาเวนภาวลกฺขณตฺถสมฺภวทสฺสนํฯ

ตตฺถ ขโณ นาม อฏฺฐกฺขณวินิมุตฺโต นวโม พุทฺธุปฺปาทกฺขโณ, ยานิ วา ปเนตานิ ‘‘จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว, จกฺกานิ, เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมุสฺสานํ จตุจกฺกํ ปวตฺตตี’’ติ (อ. นิ. 4.31) เอตฺถ ปติรูปเทสวาโส สปฺปุริสูปนิสฺสโย อตฺตสมฺมาปณีธิ ปุพฺเพกตปุญฺญตาติ จตฺตาริ จกฺกานิ วุตฺตานิ, ตานิ เอกชฺฌํ กตฺวา โอกาสฏฺเฐน ‘‘ขโณ’’ติ เวทิตพฺพานิฯ ตานิ หิ กุสลุปฺปตฺติยา โอกาสภูตานิฯ สมวาโย นาม ‘‘จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณ’’นฺติอาทินา (ม. นิ. 1.204; 3.421, 425, 426; สํ. นิ. 2.43, 44; สํ. นิ. 3.60; กถา. 465, 467) นิทฺทิฏฺฐา จกฺขุวิญฺญาณาทิสาธารณผลนิปฺผาทกตฺเตน สณฺฐิตา จกฺขุรูปาทิปจฺจยสามคฺคีฯ จกฺขุรูปาทีนญฺหิ จกฺขุวิญฺญาณาทิ สาธารณผลํฯ เหตุ นาม โยนิโสมนสิการาทิชนกเหตุฯ ยถาวุตฺตสฺส ขณสงฺขาตสฺส, สมวายสงฺขาตสฺส, เหตุสงฺขาตสฺส จ สมยสฺส สตฺตาสงฺขาเตน ภาเวน เตสํ ผสฺสาทีนํ ธมฺมานํ สตฺตาสงฺขาโต ภาโว ลกฺขียติ วิญฺญายตีติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา ‘‘คาวีสุ ทุยฺหมานาสุ คโต, ทุทฺธาสุ อาคโต’’ติ เอตฺถ โทหนกิริยาย คมนกิริยา ลกฺขียติ, เอวมิธาปิ ยถาวุตฺตสฺส สมยสฺส สตฺตากิริยาย จิตฺตสฺส อุปฺปาทกิริยา, ผสฺสาทีนํ ภวนกิริยา จ ลกฺขียตีติฯ นนุ เจตฺถ สตฺตากิริยา อวิชฺชมานาว, กถํ ตาย ลกฺขียตีติ? สจฺจํ, ตถาปิ ‘‘ยสฺมิํ สมเย’’ติ จ วุตฺเต สตีติ อยมตฺโถ วิญฺญายมาโน เอวโหติ อญฺญกิริยาสมฺพนฺธาภาเว ปทตฺถสฺส สตฺตาวิรหาภาวโต, ตสฺมา อตฺถโต คมฺยมานาย ตาย สตฺตากิริยาย ลกฺขียตีติฯ อยญฺหิ ตตฺถ อตฺโถ – ยสฺมิํ ยถาวุตฺเต ขเณ, ปจฺจยสมวาเย, เหตุมฺหิ วา สติ กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, ตสฺมิํเยว ขเณ, ปจฺจยสมวาเย, เหตุมฺหิ วา สติ ผสฺสาทโยปิ โหนฺตีติฯ อยํ ปน อตฺโถ อภิธมฺเมเยว (อฏฺฐสา. กามาวจรกุสลปทภาชนีเย) นิทสฺสนวเสน วุตฺโต, ยถารหเมส นโย อญฺเญสุปิ สุตฺตปเทสูติฯ ตสฺมาติ อธิกรณตฺถสฺส, ภาเวนภาวลกฺขณตฺถสฺส จ สมฺภวโตฯ ตทตฺถโชตนตฺถนฺติ ตทุภยตฺถสฺส สมยสทฺทตฺถภาเวน วิชฺชมานสฺเสว ภุมฺมวจนวเสน ทีปนตฺถํฯ วิภตฺติโย หิ ปทีโป วิย วตฺถุโน วิชฺชมานสฺเสว อตฺถสฺส โชตกาติ, อยมตฺโถ สทฺทสตฺเถสุ ปากโฏเยวฯ

เหตุอตฺโถ, กรณตฺโถ จ สมฺภวตีติ ‘‘อนฺเนน วสติ, วิชฺชาย วสตี’’ติอาทีสุ วิย เหตุอตฺโถ, ‘‘ผรสุนา ฉินฺทติ, กุทาเลน ขณตี’’ติอาทีสุ วิย กรณตฺโถ จ สมฺภวติฯ กถํ ปน สมฺภวตีติ อาห ‘‘โย หิ โส’’ติอาทิฯ วินเย (ปารา. 20) อาคตสิกฺขาปทปญฺญตฺติยาจนวตฺถุวเสน เถรํ มริยาทํ กตฺวา ‘‘สาริปุตฺตาทีหิปิ ทุวิญฺเญยฺโย’’ติ วุตฺตํฯ เตน สมเยน เหตุภูเตน กรณภูเตนาติ เอตฺถ ปน ตํตํวตฺถุวีติกฺกโมว สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา เหตุ เจว กรณญฺจฯ ตถา หิ ยทา ภควา สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา ปฐมเมว เตสํ เตสํ ตตฺถ ตตฺถ สิกฺขาปทปญฺญตฺติเหตุภูตํ ตํ ตํ วีติกฺกมํ อเปกฺขมาโน วิหรติ , ตทา ตํ ตํ วีติกฺกมํ อเปกฺขิตฺวา ตทตฺถํ วสตีติ สิทฺโธ วตฺถุวีติกฺกมสฺส สิกฺขาปทปญฺญตฺติเหตุภาโว ‘‘อนฺเนนวสตี’’ติอาทีสุ อนฺนมเปกฺขิตฺวา ตทตฺถํ วสตีติอาทินา การเณน อนฺนาทีนํ เหตุภาโว วิยฯ สิกฺขาปทปญฺญตฺติกาเล ปน เตเนว ปุพฺพสิทฺเธน วีติกฺกเมน สิกฺขาปทํ ปญฺญเปติ, ตสฺมา สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา สาธกตมตฺตา กรณภาโวปิ วีติกฺกมสฺเสว สิทฺโธ ‘‘อสินา ฉินฺทตี’’ติอาทีสุ อสินา ฉินฺทนกิริยํ สาเธตีติอาทินา การเณน อสิอาทีนํ กรณภาโว วิยฯ เอวํ สนฺเตปิ วีติกฺกมํ อเปกฺขมาโน เตเนว สทฺธิํ ตนฺนิสฺสิตมฺปิ กาลํ อเปกฺขิตฺวา วิหรตีติ กาลสฺสาปิ อิธ เหตุภาโว วุตฺโต, สิกฺขาปทํ ปญฺญเปนฺโต จ ตํ ตํ วีติกฺกมกาลํ อนติกฺกมิตฺวา เตเนว กาเลน สิกฺขาปทํ ปญฺญเปตีติ วีติกฺกมนิสฺสยสฺส กาลสฺสาปิ กรณภาโว วุตฺโต, ตสฺมา อิมินา ปริยาเยน กาลสฺสาปิ เหตุภาโว, กรณภาโว จ ลพฺภตีติ วุตฺตํ ‘‘เตน สมเยน เหตุภูเตน กรณภูเตนา’’ติ, นิปฺปริยาเยน ปน วีติกฺกโมเยว เหตุภูโต, กรณภูโต จฯ โส หิ วีติกฺกมกฺขเณ เหตุ หุตฺวา ปจฺฉา สิกฺขาปทปญฺญาปนกฺขเณ กรณมฺปิ โหตีติฯ สิกฺขาปทานิ ปญฺญาปยนฺโตติ วีติกฺกมํ ปุจฺฉิตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาตาเปตฺวา โอติณฺณวตฺถุํ ตํ ปุคฺคลํ ปฏิปุจฺฉิตฺวา, วิครหิตฺวา จ ตํ ตํ วตฺถุโอติณฺณกาลํ อนติกฺกมิตฺวา เตเนว กาเลน กรณภูเตน สิกฺขาปทานิ ปญฺญเปนฺโตฯ สิกฺขาปทปญฺญตฺติเหตุญฺจ อเปกฺขมาโนติ ตติยปาราชิกาทีสุ (ปารา. 162) วิย สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา เหตุภูตํ ตํ ตํ วตฺถุวีติกฺกมสมยํ อเปกฺขมาโน เตน สมเยน เหตุภูเตน ภควา ตตฺถ ตตฺถ วิหาสีติ อตฺโถฯ

‘‘สิกฺขาปทานิ ปญฺญาปยนฺโต, สิกฺขาปทปญฺญตฺติเหตุญฺจ อเปกฺขมาโน’’ติ อิทํ ยถากฺกมํ กรณภาวสฺส, เหตุภาวสฺส จ สมตฺถนวจนํ, ตสฺมา ตทนุรูปํ ‘‘เตนสมเยน กรณภูเตน เหตุภูเตนา’’ติ เอวํ วตฺตพฺเพปิ ปฐมํ ‘‘เหตุภูเตนา’’ติ อุปฺปฏิปาฏิวจนํ ตตฺถ เหตุภาวสฺส สาติสยมธิปฺเปตตฺตา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘ภควา หิ เวรญฺชายํ วิหรนฺโต ธมฺมเสนาปติตฺเถรสฺส สิกฺขาปทปญฺญตฺติยาจนเหตุภูตํ ปริวิตกฺกสมยํ อเปกฺขมาโน เตน สมเยน เหตุภูเตน วิหาสี’’ติ ตีสุปิ กิร คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ ‘‘กิํ ปเนตฺถ ยุตฺติจินฺตาย, อาจริยสฺส อิธ กมวจนิจฺฉา นตฺถีติ เอวเมตํ คเหตพฺพํ – อญฺญาสุปิ หิ อฏฺฐกถาสุ อยเมว อนุกฺกโม วุตฺโต, น จ ตาสุ ‘เตน สมเยน เวรญฺชายํ วิหรตี’ติ วินยปาฬิปเท เหตุอตฺถสฺเสว สาติสยํ อธิปฺเปตภาวทีปนตฺถํ วุตฺโต อวิสยตฺตา, สิกฺขาปทานิ ปญฺญาปยนฺโต เหตุภูเตน, กรณภูเตน จ สมเยน วิหาสิ, สิกฺขาปทปญฺญตฺติเหตุญฺจ อเปกฺขมาโน เหตุภูเตน สมเยน วิหาสีติ เอวเมตฺถ ยถาลาภํ สมฺพนฺธภาวโต เอวํ วุตฺโต’’ติปิ วทนฺติฯ ตสฺมาติ ยถาวุตฺตสฺส ทุวิธสฺสาปิ อตฺถสฺส สมฺภวโตฯ ตทตฺถโชตนตฺถนฺติ วุตฺตนเยน กรณวจเนน ตทุภยตฺถสฺส โชตนตฺถํฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ วินเยฯ เอตฺถ จ สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา เอว วีติกฺกมสมยสฺส สาธกตมตฺตา ตสฺส กรณภาเว ‘‘สิกฺขาปทานิ ปญฺญาปยนฺโต’’ติ อชฺฌาหริตปเทน สมฺพนฺโธ, เหตุภาเว ปน ตทเปกฺขนมตฺตตฺตา ‘‘วิหรตี’’ติ ปเทเนวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถาเยว หิ วุตฺตํ ‘‘เตน สมเยน เหตุภูเตน, กรณภูเตน จ สิกฺขาปทานิ ปญฺญาปยนฺโต, สิกฺขาปทปญฺญตฺติเหตุญฺจ อเปกฺขมาโน ภควา ตตฺถ ตตฺถ วิหาสี’’ติฯ กรณญฺหิ กิริยตฺถํ, น เหตุ วิย กิริยาการณํฯ เหตุ ปน กิริยาการณํ, น กรณํ วิย กิริยตฺโถติฯ

‘‘อิธ ปนา’’ติอาทินา อุปโยควจนสฺส อจฺจนฺตสํโยคตฺถสมฺภวทสฺสนํ, อจฺจนฺตเมว ทพฺพคุณกิริยาหิ สํโยโค อจฺจนฺตสํโยโค, นิรนฺตรเมว เตหิ สํยุตฺตภาโวติ วุตฺตํ โหติฯ โสเยวตฺโถ ตถาฯ เอวํชาติเกติ เอวํสภาเวฯ กถํ สมฺภวตีติ อาห ‘‘ยญฺหี’’ติอาทิฯ อจฺจนฺตเมวาติ อารพฺภโต ปฏฺฐาย ยาว เทสนานิฏฺฐานํ, ตาว เอกํสเมว, นิรนฺตรเมวาติ อตฺโถฯ กรุณาวิหาเรนาติ ปรหิตปฏิปตฺติสงฺขาเตน กรุณาวิหาเรนฯ

ตถา หิ กรุณานิทานตฺตา เทสนาย อิธ ปรหิตปฏิปตฺติ ‘‘กรุณาวิหาโร’’ติ วุตฺตา, น ปน กรุณาสมาปตฺติวิหาโรฯ น หิ เทสนากาเล เทเสตพฺพธมฺมวิสยสฺส เทสนาญาณสฺส สตฺตวิสยาย มหากรุณาย สหุปฺปตฺติ สมฺภวติ ภินฺนวิสยตฺตา, ตสฺมา กรุณาย ปวตฺโต วิหาโรติ กตฺวา ปรหิตปฏิปตฺติวิหาโร อิธ ‘‘กรุณาวิหาโร’’ติ เวทิตพฺโพฯ ตสฺมาติ อจฺจนฺตสํโยคตฺถสมฺภวโตฯ ตทตฺถโชตนตฺถนฺติ วุตฺตนเยน อุปโยควิภตฺติยา ตทตฺถสฺส โชตนตฺถํ อุปโยคนิทฺเทโส กโต ยถา ‘‘มาสํ สชฺฌายติ, ทิวสํ ภุญฺชตี’’ติฯ เตนาติ เยน การเณน อภิธมฺเม, อิโต อญฺเญสุ จ สุตฺตปเทสุ ภุมฺมวจนสฺส อธิกรณตฺโถ, ภาเวนภาวลกฺขณตฺโถ จ, วินเย กรณวจนสฺส เหตุอตฺโถ, กรณตฺโถ จ อิธ อุปโยควจนสฺส อจฺจนฺตสํโยคตฺโถ สมฺภวติ, เตนาติ อตฺโถฯ เอตนฺติ ยถา วุตฺตสฺสตฺถสฺส สงฺคหคาถาปทํ อญฺญตฺราติ อภิธมฺเม อิโต อญฺเญสุ สุตฺตปเทสุ, วินเย จฯ สมโยติ สมยสทฺโทฯ สทฺเทเยว หิ วิภตฺติปรา ภวติอตฺเถ อสมฺภวโตฯ โสติ สฺเวว สมยสทฺโทฯ

เอวํ อตฺตโน มติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ โปราณาจริยมติํ ทสฺเสตุํ ‘‘โปราณา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โปราณาติ จ ปุริมา อฏฺฐกถาจริยาฯ ‘‘ตสฺมิํ สมเย’’ติ วา…เป.… ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ วา เอส เภโทติ สมฺพนฺโธฯ อภิลาปมตฺตเภโทติ วจนมตฺเตน เภโท วิเสโส, น ปน อตฺเถน, เตนาห ‘‘สพฺพตฺถ ภุมฺมเมวตฺโถ’’ติ, สพฺเพสุปิ อตฺถโต อาธาโร เอว อตฺโถติ วุตฺตํ โหติ ฯ อิมินา จ วจเนน สุตฺตวินเยสุ วิภตฺติวิปริณาโม กโต, ภุมฺมตฺเถ วา อุปโยคกรณวิภตฺติโย สิทฺธาติ ทสฺเสติฯ ‘‘ตสฺมา’’ติอาทินา เตสํ มติทสฺสเน คุณมาหฯ

ภาริยฏฺเฐน ครุฯ ตเทวตฺถํ สงฺเกตโต สมตฺเถติ ‘‘ครุํ หี’’ติอาทินา สงฺเกตวิสโย หิ สทฺโท ตํววตฺถิโตเยว เจส อตฺถโพธโกติฯ ครุนฺติ ครุกาตพฺพํ ชนํฯ ‘‘โลเก’’ติ อิมินา น เกวลํ สาสเนเยว, โลเกปิ ครุกาตพฺพฏฺเฐน ภควาติ สงฺเกตสิทฺธีติ ทสฺเสติฯ ยทิ ครุกาตพฺพฏฺเฐน ภควา, อถ อยเมว สาติสยํ ภควา นามาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อยญฺจา’’ติอาทิมาหฯ

ตถา หิ โลกนาโถ อปริมิตนิรุปมปฺปภาวสีลาทิคุณวิเสสสมงฺคิตาย, สพฺพานตฺถปริหารปุพฺพงฺคมาย นิรวเสสหิตสุขวิธานตปฺปราย นิรติสยาย ปโยคสมฺปตฺติยา สเทวมนุสฺสาย ปชาย อจฺจนฺตุปการิตาย จ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ อุตฺตมํ คารวฏฺฐานนฺติฯ น เกวลํ โลเกเยว, อถ โข สาสเนปีติ ทสฺเสติ ‘‘โปราเณหี’’ติอาทินา, โปราเณหีติ จ อฏฺฐกถาจริเยหีติ อตฺโถฯ เสฏฺฐวาจกวจนมฺปิ เสฏฺฐคุณสหจรณโต เสฏฺฐเมวาติ วุตฺตํ ‘‘ภควาติ วจนํ เสฏฺฐ’’นฺติฯ วุจฺจติ อตฺโถ, เอเตนาติ หิ วจนํ, สทฺโทฯ อถ วา วุจฺจตีติ วจนํ, อตฺโถ, ตสฺมา โย ‘‘ภควา’’ติ วจเนน วจนีโย อตฺโถ, โส เสฏฺโฐติ อตฺโถฯ ภควาติ วจนมุตฺตมนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ คารวยุตฺโตติ ครุภาวยุตฺโต ครุคุณโยคตฺตา, สาติสยํ วา ครุกรณารหตาย คารวยุตฺโต, คารวารโหติ อตฺโถฯ เยน การณตฺตเยน โส ตถาคโต ครุ ภาริยฏฺเฐน, เตน ‘‘ภควา’’ติ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธฯ ครุตาการณทสฺสนญฺเหตํ ปทตฺตยํฯ ‘‘สิปฺปาทิสิกฺขาปกาปิ ครูเยว นาม โหนฺติ, น จ คารวยุตฺตา, อยํ ปน ตาทิโส น โหติ, ตสฺมา ครูติ กตฺวา ‘คารวยุตฺโต’ติ วุตฺต’’นฺติ เกจิฯ เอวํ สติ ตเทตํ วิเสสนปทมตฺตํ, ปุริมปททฺวยเมว การณทสฺสนํ สิยาฯ

อปิจาติ อตฺถนฺตรวิกปฺปตฺเถ นิปาโต, อปโร นโยติ อตฺโถฯ ตตฺถ –

‘‘วณฺณคโม วณฺณวิปริยาโย,

ทฺเว จาปเร วณฺณวิการนาสา;

ธาตูนมตฺถาติสเยน โยโค,

ตทุจฺจเต ปญฺจวิธา นิรุตฺตี’’ติฯ –

วุตฺตํ นิรุตฺติลกฺขณํ คเหตฺวา, ‘‘ปิโสทราทีนิ ยโถปทิฏฺฐ’’นฺติ วุตฺตสทฺทนเยน วา ปิโสทราทิอากติคณปกฺเขปลกฺขณํ คเหตฺวา โลกิย โลกุตฺตรสุขาภินิพฺพตฺตกํ สีลาทิปารปฺปตฺตํ ภาคฺยมสฺส อตฺถีติ ‘‘ภาคฺยวา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ภควา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ภาคฺยวา’’ติฯ ตถา อเนกเภทภินฺนกิเลสสตสหสฺสานิ, สงฺเขปโต วา ปญฺจมาเร อภญฺชีติ ‘‘ภคฺควา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ภควา’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ภคฺควา’’ติ อิมินาฯ

โลเก จ ภค-สทฺโท อิสฺสริยธมฺมยสสิรีกามปยตฺเตสุ ฉสุ ธมฺเมสุ ปวตฺตติ, เต จ ภคสงฺขาตา ธมฺมา อสฺส สนฺตีติ ภควาติ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยุตฺโต ภเคหิ จา’’ติ วุตฺตํฯ กุสลาทีหิ อเนกเภเทหิ สพฺพธมฺเม วิภชิ วิภชิตฺวา วิวริตฺวา เทเสสีติ ‘‘วิภตฺตวา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ภควา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วิภตฺตวา’’ติฯ ทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหาเร, กายจิตฺตอุปธิวิเวเก, สุญฺญตานิมิตฺตาปฺปณิหิตวิโมกฺเข, อญฺเญ จ โลกิยโลกุตฺตเร อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม ภชิ เสวิ พหุลมกาสีติ ‘‘ภตฺตวา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ภควา’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ภตฺตวา’’ติ อิมินาฯ ตีสุ ภเวสุ ตณฺหาสงฺขาตํ คมนมเนน วนฺตํ วมิตนฺติ ‘‘ภเวสุ วนฺตคมโน’’ติ วตฺตพฺเพ ภวสทฺทโต ภ-การํ คมนสทฺทโต ค-การํ วนฺตสทฺทโต ว-การํ อาทาย, ตสฺส จ ทีฆํ กตฺวา วณฺณวิปริยาเยน ‘‘ภควา’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘วนฺตคมโน ภเวสู’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ยโต ภาคฺยวา, ตโต ภควา’’ติอาทินา ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํฯ อสฺส ปทสฺสาติ ‘‘ภควา’’ติ ปทสฺสฯ วิตฺถารตฺโถติ วิตฺถารภูโต อตฺโถฯ ‘‘โส จา’’ติอาทินา คนฺถมหตฺตํ ปริหรติฯ วุตฺโตเยว, น ปน อิธ ปน วตฺตพฺโพ วิสุทฺธิมคฺคสฺส อิมิสฺสา อฏฺฐกถาย เอกเทสภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ

อปิจ ภเค วนิ, วมีติ วา ภควาฯ โส หิ ภเค สีลาทิคุเณ วนิ ภชิ เสวิ, เต วา ภคสงฺขาเต สีลาทิคุเณ วิเนยฺยสนฺตาเนสุ ‘‘กถํ นุ โข อุปฺปชฺเชยฺยุ’’นฺติ วนิ ยาจิ ปตฺถยิ, เอวํ ภเค วนีติ ภควา, ภเค วา สิริํ, อิสฺสริยํ, ยสญฺจ วมิ เขฬปิณฺฑํ วิย ฉฑฺฑยิฯ ตถา หิ ภควา หตฺถคตํ จกฺกวตฺติสิริํ, จตุทีปิสฺสริยํ, จกฺกวตฺติสมฺปตฺติสนฺนิสฺสยญฺจ สตฺตรตนสมุชฺชลํ ยสํ อนเปกฺโข ฉฑฺฑยิฯ อถ วา ภานิ นาม นกฺขตฺตานิ, เตหิ สมํ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ ภคา อาการสฺส รสฺสํ กตฺวา, สิเนรุยุคนฺธราทิคตา ภาชนโลกโสภาฯ ตา ภคา วมิ ตปฺปฏิพทฺธฉนฺทราคปฺปหาเนน ปชหิ, เอวํ ภเค วมีติ ภควาติ เอวมาทีหิ ตตฺถ ตตฺถาคตนเยหิ จสฺส อตฺโถ วตฺตพฺโพ, อมฺเหหิ ปน โส คนฺถภีรุชนานุคฺคหณตฺถํ, คนฺถครุตาปริหรณตฺถญฺจ อชฺฌุเปกฺขิโตติฯ

เอวเมเตสํ อวยวตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สมุทายตฺถํ ทสฺเสนฺโต ปุริมปทตฺตยสฺส สมุทายตฺเถน วุตฺตาวเสเสน เตสมตฺถานํ ปฏิโยคิตาย เตนาปิ สห ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺตาวตา’’ติอาทิมาหฯ

เอตฺตาวตาติ เอตสฺส ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติ วจเนน ‘‘เอกํ สมยํ ภควา’’ ติวจเนนาติ อิเมหิ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ นิทานวจเนฯ ยถาสุตํ ธมฺมํ เทเสนฺโตติ เอตฺถ อนฺต-สทฺโท เหตุอตฺโถฯ ตถาเทสิตตฺตา หิ ปจฺจกฺขํ กโรติ นามฯ เอส นโย อปรตฺถาปิฯ ‘‘โย โข อานนฺท, มยา ธมฺโม จ…เป.… สตฺถา’’ติ วจนโต ธมฺมสฺส สตฺถุภาวปริยาโย วิชฺชเตวาติ กตฺวา ‘‘ธมฺมสรีรํ ปจฺจกฺขํ กโรตี’’ติ วุตฺตํฯ ธมฺมกายนฺติ หิ ภควโต สมฺพนฺธีภูตํ ธมฺมสงฺขาตํ กายนฺติ อตฺโถฯ ตถา จ วุตฺตํ ‘‘ธมฺมกาโยติ ภิกฺขเว, ตถาคตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติฯ ตํ ปน กิมตฺถิยนฺติ อาห ‘‘เตนา’’ติอาทิฯ เตนาติ จ ตาทิเสน ปจฺจกฺขกรเณนาติ อตฺโถฯ อิทํ อธุนา วกฺขมานสุตฺตํ ปาวจนํ ปกฏฺฐํ อุตฺตมํ พุทฺธสฺส ภควโต วจนํ นามฯ ตสฺมา ตุมฺหากํ อติกฺกนฺตสตฺถุกํ อตีตสตฺถุกภาโว น โหตีติ อตฺโถฯ ภาวปฺปธาโน หิ อยํ นิทฺเทโส, ภาวโลโป วา, อิตรถา ปาวจนเมว อนติกฺกนฺตสตฺถุกํ, สตฺถุอทสฺสเนน ปน อุกฺกณฺฐิตสฺส ชนสฺส อติกฺกนฺตสตฺถุกภาโวติ อตฺโถ อาปชฺเชยฺย, เอวญฺจ สติ ‘‘อยํ โว สตฺถาติ สตฺถุอทสฺสเนน อุกฺกณฺฐิตํ ชนํ สมสฺสาเสตี’’ ติวจเนน สห วิโรโธ ภเวยฺยาติ วทนฺติฯ อิทํ ปาวจนํ สตฺถุกิจฺจนิปฺผาทเนน น อตีตสตฺถุกนฺติ ปน อตฺโถฯ สตฺถูติ กมฺมตฺเถ ฉฏฺฐี, สมาสปทํ วา เอตํ สตฺถุอทสฺสเนนาติฯ อุกฺกณฺฐนํ อุกฺกณฺโฐ, กิจฺฉชีวิตาฯ ‘‘กฐ กิจฺฉชีวเน’’ติ หิ วทนฺติฯ ตมิโต ปตฺโตติ อุกฺกณฺฐิโต, อนภิรติยา วา ปีฬิโต วิกฺขิตฺตจิตฺโต หุตฺวา สีสํ อุกฺขิปิตฺวา อุทฺธํ กณฺฐํ กตฺวา อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต อาหิณฺฑติ, วิหรติ จาติ อุกฺกณฺฐิโต นิรุตฺตินเยน, ตํ อุกฺกณฺฐิตํฯ สทฺทสามตฺถิยาธิคตมตฺโต เจส, โวหารโต ปน อนภิรติยา ปีฬิตนฺติ อตฺโถฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ สมสฺสาเสตีติ อสฺสาสํ ชเนติฯ

ตสฺมิํ สมเยติ อิมสฺส สุตฺตสฺส สงฺคีติสมเยฯ กามํ วิชฺชมาเนปิ ภควติ เอวํ วตฺตุมรหติ, อิธ ปน อวิชฺชมาเนเยว ตสฺมิํ เอวํ วทติ, ตสฺมา สนฺธายภาสิตวเสน ตทตฺถํ ทสฺเสตีติ อาห ‘‘อวิชฺชมานภาวํ ทสฺเสนฺโต’’ติฯ ปรินิพฺพานนฺติ อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุวเสน ขนฺธปรินิพฺพานํฯ เตนาติ ตถาสาธเนนฯ

เอวํวิธสฺสาติ เอวํปการสฺส, เอวํสภาวสฺสาติปิ อตฺโถฯ นาม-สทฺโท ครหายํ นิปาโต ‘‘อตฺถิ นาม อานนฺท เถรํ ภิกฺขุํ วิเหสิยมานํ อชฺฌุเปกฺขิสฺสถา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 5.166) วิย, เตน เอทิโส อปิ ภควา ปรินิพฺพุโต, กา นาม กถา อญฺเญสนฺติ ครหตฺถํ โชเตติฯ อริยธมฺมสฺสาติ อริยานํ ธมฺมสฺส, อริยภูตสฺส วา ธมฺมสฺสฯ ทสวิธสฺส กายพลสฺส, ญาณพลสฺส จ วเสน ทสพลธโรฯ วชิรสฺส นาม มณิวิเสสสฺส สงฺฆาโต สมูโห เอกคฺฆโน, เตน สมาโน กาโย ยสฺสาติ ตถาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา วชิรสงฺฆาโต นาม น อญฺเญน มณินา วา ปาสาเณน วา เภชฺโช, อปิ ตุ โสเยว อญฺญํ มณิํ วา ปาสาณํ วา ภินฺทติฯ เตเนว วุตฺตํ ‘‘วชิรสฺส นตฺถิ โกจิ อเภชฺโช มณิ วา ปาสาโณ วา’’ติ, เอวํ ภควาปิ เกนจิ อเภชฺชสรีโรฯ น หิ ภควโต รูปกาเย เกนจิ อนฺตราโย กาตุํ สกฺกาติฯ นามสทฺทสฺส ครหาโชตกตฺตา ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนโชตโก ‘‘น เกวลํ ภควาเยว, อถ โข อญฺเญปี’’ติฯ เอตฺถ จ เอวํคุณสมนฺนาคตตฺตา อปรินิพฺพุตสภาเวน ภวิตุํ ยุตฺโตปิ เอส ปรินิพฺพุโต เอวาติ ปกรณานุรูปมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอว’’นฺติอาทิ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อาสา ปตฺถนา เกน ชเนตพฺพา, น ชเนตพฺพา เอวาติ อตฺโถฯ ‘‘อหํ จิรํ ชีวิํ, จิรํ ชีวามิ, จิรํ ชีวิสฺสามิ, สุขํ ชีวิํ, สุขํ ชีวามิ, สุขํ ชีวิสฺสามี’’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน ชีวิตมโท นาม, เตน มตฺโต ปมตฺโต ตถาฯ สํเวเชตีติ สํเวคํ ชเนติ, ตโตเยว อสฺส ชนสฺส สทฺธมฺเม อุสฺสาหํ ชเนติฯ สํเวชนญฺหิ อุสฺสาหเหตุ ‘‘สํวิคฺโค โยนิโส ปทหตี’’ติ วจนโตฯ

เทสนาสมฺปตฺติํ นิทฺทิสติ วกฺขมานสฺส สกลสุตฺตสฺส ‘‘เอว’’นฺติ นิทสฺสนโตฯ สาวกสมฺปตฺตินฺติ สุณนฺตปุคฺคลสมฺปตฺติํ นิทฺทิสติ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺเตน ปญฺจสุ ฐาเนสุ ภควตา เอตทคฺเค ฐปิเตน, ปญฺจสุ จ โกสลฺเลสุ อายสฺมตา ธมฺมเสนาปตินา ปสํสิเตน มยา มหาสาวเกน สุตํ, ตญฺจ โข สยเมว สุตํ น อนุสฺสุตํ, น จ ปรมฺปราภตนฺติ อตฺถสฺส ทีปนโตฯ กาลสมฺปตฺติํ นิทฺทิสติ ภควาติสทสนฺนิธาเน ปยุตฺตสฺส สมยสทฺทสฺส พุทฺธุปฺปาท-ปฏิมณฺฑิต-สมย-ภาว-ทีปนโตฯ พุทฺธุปฺปาทปรมา หิ กาลสมฺปทาฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘กปฺปกสายกลิยุเค , พุทฺธุปฺปาโท อโห มหจฺฉริยํ;

หุตวหมชฺเฌ ชาตํ, สมุทิตมกรนฺทมรวินฺท’’นฺติฯ (ที. นิ. ฏี. 1.1; สํ. นิ. ฏี. 1.1);

ตสฺสายมตฺโถ – กปฺปสงฺขาตกาลสญฺจยสฺส เลขนวเสน ปวตฺเต กลิยุคสงฺขาเต สกราชสมฺมเต วสฺสาทิสมูเห ชาโต พุทฺธุปฺปาทขณสงฺขาโต ทินสมูโห อนฺธสฺส ปพฺพตาโรหนมิว กทาจิ ปวตฺตนฏฺเฐน, อจฺฉรํ ปหริตุํ ยุตฺตฏฺเฐน จ มหจฺฉริยํ โหติฯ กิมิว ชาตนฺติ เจ? หุตวหสงฺขาตสฺส ปาวกสฺส มชฺเฌ สมฺมา อุทิตมธุมนฺตํ อรวินฺทสงฺขาตํ วาริชมิว ชาตนฺติฯ เทสกสมฺปตฺติํ นิทฺทิสติ คุณวิสิฏฺฐสตฺตุตฺตมคารวาธิวจนโตฯ

เอวํ ปทฉกฺกสฺส ปทานุกฺกเมน นานปฺปการโต อตฺถวณฺณนํ กตฺวา อิทานิ ‘‘อนฺตรา จ ราชคห’’นฺติอาทีนํ ปทานมตฺถวณฺณนํ กโรนฺโต ‘‘อนฺตรา จา’’ติอาทิมาหฯ อนฺตรา จ ราชคหํ อนฺตรา จ นาฬนฺทนฺติ เอตฺถ สมภินิวิฏฺโฐ อนฺตรา-สทฺโท ทิสฺสติ สามญฺญวจนียตฺถมเปกฺขิตฺวา ปกรณาทิสามตฺถิยาทิคตตฺถมนฺตเรนาติ อตฺโถฯ เอวํ ปนสฺส นานตฺถภาโว ปโยคโต อวคมียตีติ ทสฺเสติ ‘‘ตทนฺตร’’นฺติอาทินาฯ ตตฺถ ตทนฺตรนฺติ ตํ การณํฯ มญฺจ ตญฺจ มนฺเตนฺติ, กิมนฺตรํ กิํ การณนฺติ อตฺโถฯ วิชฺชนฺตริกายาติ วิชฺชุนิจฺฉรณกฺขเณฯ โธวนฺตี อิตฺถี อทฺทสาติ สมฺพนฺโธฯ อนฺตรโตติ หทเยฯ โกปาติ จิตฺตกาลุสฺสิยกรณโต จิตฺตปโกปา ราคาทโยฯ อนฺตรา โวสานนฺติ อารมฺภนิปฺผตฺตีนํ เวมชฺเฌ ปริโยสานํ อาปาทิฯ อปิจาติ ตถาปิ, เอวํ ปภวสมฺปนฺเนปีติ อตฺโถฯ ทฺวินฺนํ มหานิรยานนฺติ โลหกุมฺภีนิรเย สนฺธายาหฯ อนฺตริกายาติ อนฺตเรนฯ ราชคหนครํ กิร อาวิชฺฌิตฺวา มหาเปตโลโกฯ ตตฺถ ทฺวินฺนํ มหาโลหกุมฺภีนิรยานํ อนฺตเรน อยํ ตโปทา นที อาคจฺฉติ, ตสฺมา สา กุถิตา สนฺทตีติฯ สฺวายมิธ วิวเร ปวตฺตติ ตทญฺเญสมสมฺภวโตฯ

เอตฺถ จ ‘‘ตทนฺตรํ โก ชาเนยฺย, (อ. นิ. 6.44; 10.75) เอเตสํ อนฺตรา กปฺปา, คณนาโต อสงฺขิยา, (พุ. วํ. 28.9) อนฺตรนฺตรา กถํ โอปาเตตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.426; ปหา. ว. 66; จูฬว. 376) วิย การณเวมชฺเฌสุ วตฺตมานา อนฺตราสทฺทาเยว อุทาหริตพฺพา สิยุํ, น ปน จิตฺตขณวิวเรสุ วตฺตมานา อนฺตริกอนฺตรสทฺทา ฯ อนฺตราสทฺทสฺส หิ อยมตฺถุทฺธาโรติฯ อยํ ปเนตฺถาธิปฺปาโย สิยา – เยสุ อตฺเถสุ อนฺตริกสทฺโท, อนฺตรสทฺโท จ ปวตฺตติ, เตสุ อนฺตราสทฺโทปีติ สมานตฺถตฺตา อนฺตราสทฺทตฺเถ วตฺตมาโน อนฺตริกสทฺโท, อนฺตรสทฺโท, จ อุทาหโฏติฯ อถ วา อนฺตราสทฺโทเยว ‘‘ยสฺสนฺตรโต’’ติ (อุทา. 20) เอตฺถ คาถาพนฺธสุขตฺถํ รสฺสํ กตฺวา วุตฺโต –

‘‘ยสฺสนฺตรโต น สนฺติ โกปา,

อิติภวาภวตญฺจ วีติวตฺโต;

ตํ วิคตภยํ สุขิํ อโสกํ,

เทวา นานุภวนฺติ ทสฺสนายา’’ติฯ (อุทา. 20); –

หิ อยํ อุทาเน ภทฺทิยสุตฺเต คาถาฯ โสเยว อิก-สทฺเทน สกตฺถปวตฺเตน ปทํ วฑฺเฒตฺวา ‘‘อนฺตริกายา’’ติ จ วุตฺโต, ตสฺมา อุทาหรโณทาหริตพฺพานเมตฺถ วิโรธาภาโว เวทิตพฺโพติฯ กิมตฺถํ อตฺถวิเสสนิยโม กโตติ อาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ นนุ เจตฺถ อุปโยควจนเมว, อถ กสฺมา สมฺพนฺธียตฺโถ วุตฺโต, สมฺพนฺธียตฺเถ วา กสฺมา อุปโยควจนํ กตนฺติ อนุโยคสมฺภวโต ตํ ปริหริตุํ ‘‘อนฺตราสทฺเทน ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ, เตน สมฺพนฺธียตฺเถ สามิวจนปฺปสงฺเค สทฺทนฺตรโยเคน ลทฺธมิทํ อุปโยควจนนฺติ ทสฺเสติ, น เกวลํ สาสเนว, โลเกปิ เอวเมวิทํ ลทฺธนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อีทิเสสุ จา’’ติอาทิมาหฯ วิเสสโยคตาทสฺสนมุเขน หิ อยมตฺโถปิ ทสฺสิโตฯ เอเกนปิ อนฺตรา-สทฺเทน ยุตฺตตฺตา ทฺเว อุปโยควจนานิ กาตพฺพานิฯ ทฺวีหิ ปน โยเค กา กถาติ อตฺถสฺส สิชฺฌนโตฯ อกฺขรํ จินฺเตนฺติ ลิงฺควิภตฺติยาทีหีติ อกฺขรจินฺตกา, สทฺทวิทูฯ อกฺขร-สทฺเทน เจตฺถ ตมฺมูลกานิ ปทาทีนิปิ คเหตพฺพานิฯ ยทิปิ สทฺทโต เอกเมว ยุชฺชนฺติ, อตฺถโต ปน โส ทฺวิกฺขตฺตุํ โยเชตพฺโพ เอกสฺสาปิ ปทสฺส อาวุตฺติยาทินเยน อเนกธา สมฺปชฺชนโตติ ทสฺเสติ ‘‘ทุติยปเทนปี’’ติอาทินาฯ โก ปน โทโส อโยชิเตติ อาห ‘‘อโยชิยมาเน อุปโยควจนํ น ปาปุณาตี’’ติฯ ทุติยปทํ น ปาปุณาตีติ อตฺโถ สทฺทนฺตรโยควสา สทฺเทเยว สามิวจนปฺปสงฺเค อุปโยควิภตฺติยา อิจฺฉิตตฺตาฯ สทฺทาธิกาโร หิ วิภตฺติปโยโคฯ

อทฺธาน-สทฺโท ทีฆปริยาโยติ อาห ‘‘ทีฆมคฺค’’นฺติฯ กิตฺตาวตา ปน โส ทีโฆ นาม ตทตฺถภูโตติ โจทนมปเนติ ‘‘อทฺธานคมนสมยสฺส หี’’ติอาทินาฯ อทฺธานคมนสมยสฺส วิภงฺเคติ คณโภชนสิกฺขาปทาทีสุ อทฺธานคมนสมยสทฺทสฺส ปทภาชนียภูเต วิภงฺเค (ปาจิ. 217)ฯ อฑฺฒโยชนมฺปิ อทฺธานมคฺโค, ปเคว ตทุตฺตริฯ อฑฺฒเมว โยชนสฺส อฑฺฒโยชนํ, ทฺวิคาวุตมตฺตํฯ อิธ ปน จตุคาวุตปฺปมาณํ โยชนเมว, ตสฺมา ‘‘อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน’’ติ วทตีติ อธิปฺปาโยฯ

มหนฺตสทฺโท อุตฺตมตฺโถ, พหฺวตฺโถ จ อิธาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘มหตา’’ติอาทิฯ คุณมหตฺเตนาติ อปฺปิจฺฉตาทิคุณมหนฺตภาเวนฯ สงฺขฺยามหตฺเตนาติ คณนมหนฺตภาเวนฯ ตเทวตฺถํ สมตฺเถติ ‘‘โส หี’’ติอาทินาฯ โส ภิกฺขุสงฺโฆติ อิธ อาคโต ตทา ปริวารภูโต ภิกฺขุสงฺโฆฯ มหาติ อุตฺตโมฯ วากฺเยปิ หิ ตมิจฺฉนฺติ ปโยควสาฯ อปฺปิจฺฉตาติ นิลฺโลภตา สทฺโท เจตฺถ สาวเสโส, อตฺโถ ปน นิรวเสโสฯ น หิ ‘‘อปฺปโลภตาติ อภิตฺถวิตุมรหตี’’ติ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํฯ มชฺฌิมาคมฏีกากาโร ปน อาจริยธมฺมปาลตฺเถโร เอวมาห ‘‘อปฺปสทฺทสฺส ปริตฺตปริยายํ มนสิ กตฺวา ‘พฺยญฺชนํ สาวเสสํ วิยา’ติ (มหานิ. อฏฺฐ. 85) อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ อปฺปสทฺโท ปเนตฺถ ‘อภาวตฺโถ’ ติปิ สกฺกา วิญฺญาตุํ ‘อปฺปาพาธตญฺจสญฺชานามี’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.225) วิยา’’ติฯ สงฺขฺยายปิ มหาติ คณนายปิ พหุ อโหสิ, ‘‘ภิกฺขุสงฺโฆ’’ติ ปทาวตฺถิกนฺตวจนวเสน สํวณฺเณตพฺพปทสฺส เฉทนมิว โหตีติ ตทปรามสิตฺวา ‘‘เตน ภิกฺขุสงฺเฆนา’’ติ ปุน วากฺยาวตฺถิกนฺตวจนวเสน สํวณฺเณตพฺพปเทน สทิสีกรณํฯ เอสา หิ สํวณฺณนกานํ ปกติ, ยทิทํ วิภตฺติยานเปกฺขาวเสน ยถารหํ สํวณฺเณตพฺพปทตฺถํ สํวณฺเณตฺวา ปุน ตตฺถ วิชฺชมานวิภตฺติวเสน ปริวตฺเตตฺวา นิกฺขิปนนฺติฯ ทิฏฺฐิสีลสามญฺเญน สํหตตฺตา สงฺโฆติ อิมมตฺถํ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘ทิฏฺฐิสีลสามญฺญสงฺฆาเตน สมณคเณนา’’ติฯ เอตฺถ ปน ‘‘ยายํ ทิฏฺฐิ อริยา นิยฺยานิกา นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย, ตถารูปาย ทิฏฺฐิยา ทิฏฺฐิสามญฺญคโต วิหรตี’’ติ (ที. นิ. 3.324, 356; ม. นิ. 1.492; 3.54; ปริ. 274) เอวํ วุตฺตาย ทิฏฺฐิยาฯ

‘‘ยานิ ตานิ สีลานิ อขณฺฑานิ อจฺฉิทฺทานิ อสพลานิ อกมฺมาสานิ ภุชิสฺสานิ วิญฺญุปฺปสตฺถานิ อปรามฏฺฐานิ สมาธิสํวตฺตนิกานิ, ตถารูเปสุ สีเลสุ สีลสามญฺญคโต วิหรตี’’ติ (ที. นิ. 3.323; ม. นิ. 1.492; 3.54; อ. นิ. 6.11; ปริ. 274) เอวํ วุตฺตานญฺจ สีลานํ สามญฺเญน สงฺฆาโต สงฺฆฏิโต สเมโตติ ทิฏฺฐิสีลสามญฺญสงฺฆาโต, สมณคโณ, ทิฏฺฐิสีลสามญฺเญน สํหโตติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ทิฏฺฐิสีลสามญฺญสงฺฆาฏสงฺขาเตนา’’ ติปิ ปาโฐฯ ตถา สงฺขาเตน กติเตนาติ อตฺโถฯ ตถา หิ ทิฏฺฐิสีลาทีนํ นิยตสภาวตฺตา โสตาปนฺนาปิ อญฺญมญฺญํ ทิฏฺฐิสีลสามญฺเญน สํหตา, ปเคว สกทาคามิอาทโย, ตถา จ วุตฺตํ ‘‘นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ, (สํ. นิ. 2.41; 5.198, 1004) ‘‘อฏฺฐานเมตํ ภิกฺขเว, อนวกาโส, ยํ ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สญฺจิจฺจปาณํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ จ อาทิฯ อริยปุคฺคลสฺส หิ ยตฺถ กตฺถจิ ทูเร ฐิตาปิ อตฺตโน คุณสามคฺคิยา สํหตตาเยว, ‘‘ตถารูปาย ทิฏฺฐิยา ทิฏฺฐิสามญฺญคโต วิหรติ, (ม. นิ. 1.492) ตถารูเปสุ สีเลสุ สีลสามญฺญคโต วิหรตี’’ติ (ม. นิ. 1.492) วจนโต ปน ปุถุชฺชนานมฺปิ ทิฏฺฐิสีลสามญฺเญน สํหตภาโว ลพฺภติเยวฯ สทฺธิํ-สทฺโท เอกโตติ อตฺเถ นิปาโตฯ ปญฺจ…เป.… มตฺตานีติ ปญฺจ-สทฺเทน มตฺตสทฺทํ สงฺขิปิตฺวา พาหิรตฺถสมาโส วุตฺโตฯ เอเตสนฺติ ภิกฺขุสตานํฯ ปุน ปญฺจ มตฺตา ปมาณาติ พฺยาโส, นิการโลโป เจตฺถ นปุํสกลิงฺคตฺตาฯ

สุปฺปิโยติ ตสฺส นามเมว, น คุณาทิฯ น เกวลํ ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธิํ ภควาเยว, อถ โข สุปฺปิโยปิ ปริพฺพาชโก พฺรหฺมทตฺเตน มาณเวน สทฺธินฺติ ปุคฺคลํ สมฺปิณฺเฑติ, ตญฺจ โข มคฺคปฏิปนฺนสภาคตาย เอว, น สีลาจาราทิสภาคตายาติ วุตฺตํ ‘‘ปิ-กาโร’’ติอาทิฯ สุขุจฺจารณวเสน ปุพฺพาปรปทานํ สมฺพนฺธมตฺตกรภาวํ สนฺธาย ‘‘ปทสนฺธิกโร’’ติ วุตฺตํ, น ปน สรพฺยญฺชนาทิสนฺธิภาวํ, เตนาห ‘‘พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตาวเสน วุตฺโต’’ติ, เอเตน ปทปูรณมตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ อปิจ อวธารณตฺโถปิ โข-สทฺโท ยุตฺโต ‘‘อสฺโสสิ โข เวรญฺโช พฺราหฺมโณ’’ติอาทีสุ (ปารา. 1) วิย, เตน อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน อโหสิเยว, นาสฺส มคฺคปฏิปตฺติยา โกจิ อนฺตราโย อโหสีติ อยมตฺโถ ทีปิโต โหติฯ

สญฺชยสฺสาติ ราชคหวาสิโน สญฺชยนามสฺส ปริพฺพาชกสฺส, ยสฺส สนฺติเก ปฐมํ อุปติสฺสโกลิตาปิ ปพฺพชิํสุ ฉนฺนปริพฺพาชโกว , น อเจลกปริพฺพาชโกฯ ‘‘ยทา, ตทา’’ติ จ เอเตน สมกาลเมว อทฺธานมคฺคปฏิปนฺนตํ ทสฺเสติฯ อตีตกาลตฺโถ ปาฬิยํ โหติสทฺโท โยควิภาเคน, ตํกาลาเปกฺขาย วา เอวํ วุตฺตํ, ตทา โหตีติ อตฺโถฯ

อนฺเตติ สมีเปฯ วสตีติ วตฺตปฏิวตฺตาทิกรณวเสน สพฺพิริยาปถสาธารณวจนํ, อวจรตีติ วุตฺตํ โหติ, เตเนวาห ‘‘สมีปจาโร สนฺติกาวจโร สิสฺโส’’ติฯ โจทิตา เทวทูเตหีติ ทหรกุมาโร ชราชิณฺณสตฺโต คิลาโน กมฺมการณา, กมฺมการณิกา วา มตสตฺโตติ อิเมหิ ปญฺจหิ เทวทูเตหิ โจทิตา โอวทิตา สํเวคํ อุปฺปาทิตา สมานาปิฯ เต หิ เทวา วิย ทูตา, วิสุทฺธิเทวานํ วา ทูตาติ เทวทูตาฯ หีนกายูปคาติ อปายกายมุปคตาฯ นรสงฺขาตา เต มาณวาติ สมฺพนฺโธฯ สามญฺญวเสน เจตฺถ สตฺโต ‘‘มาณโว’’ติ วุตฺโต, อิตเร ปน วิเสสวเสนฯ ปกรณาธิคโต เหส อตฺถุทฺธาโรติฯ กตกมฺเมหีติ กตโจรกมฺเมหิฯ ตรุโณติ โสฬสวสฺสโต ปฏฺฐาย ปตฺตวีสติวสฺโส, อุทานฏฺฐกถายญฺหิ ‘‘สตฺตา ชาตทิวสโต ปฏฺฐาย ยาว ปญฺจทสวสฺสกา, ตาว ‘กุมารกา, พาลา’ติ จ วุจฺจนฺติฯ ตโต ปรํ วีสติวสฺสานิ ‘ยุวาโน’’’ติ (อุทา. อฏฺฐ. 44) วุตฺตํฯ ตรุโณ, มาณโว, ยุวาติ จ อตฺถโต เอกํ, โลกิยา ปน ‘‘ทฺวาทสวสฺสโต ปฏฺฐาย ยาว ชรมปฺปตฺโต, ตาว ตรุโณ’’ติปิ วทนฺติฯ

เตสุ วา ทฺวีสุ ชเนสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ โย วา ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ ปุพฺเพ อธิคโต กาโล, ตสฺส ปฏินิทฺเทโส ตตฺราติ ยญฺหิ สมยํ ภควา อนฺตรา ราชคหญฺจ นาฬนฺทญฺจ อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน, ตสฺมิํเยว สมเย สุปฺปิโยปิ ตํ อทฺธานมคฺคํ ปฏิปนฺโน อวณฺณํ ภาสติ, พฺรหฺมทตฺโต จ วณฺณํ ภาสตีติฯ นิปาตมตฺตนฺติ เอตฺถ มตฺตสทฺเทน วิเสสตฺถาภาวโต ปทปูรณตฺตํ ทสฺเสติฯ มธุปิณฺฑิกปริยาโยติ มธุปิณฺฑิกเทสนา นาม อิติ นํ สุตฺตนฺตํ ธาเรหิ, ราชญฺญาติ ปายาสิราชญฺญนามกํ ราชานมาลปติฯ ปริยายติ ปริวตฺตตีติ ปริยาโย, วาโรฯ ปริยาเยติ เทเสตพฺพมตฺถํ ปฏิปาเทตีติ ปริยาโย, เทสนาฯ ปริยายติ อตฺตโน ผลํ ปฏิคฺคเหตฺวา ปวตฺตตีติ ปริยาโย, การณํฯ

อเนกสทฺเทเนว อเนกวิเธนาติ อตฺโถ วิญฺญายติ อธิปฺปายมตฺเตนาติ อาห ‘‘อเนกวิเธนา’’ติฯ การณญฺเจตฺถ การณปติรูปกเมว, น เอกํสการณํ อวณฺณการณสฺส อภูตตฺตา, ตสฺมา การเณนาติ การณปติรูปเกนาติ อตฺโถฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘อการณเมว ‘การณ’นฺติ วตฺวา’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.1)ฯ ชาติวเสนิทํ พหฺวตฺเถ เอกวจนนฺติ ทสฺเสติ ‘‘พหูหี’’ติอาทินาฯ

‘‘อวณฺณวิรหิตสฺส อสมานวณฺณสมนฺนาคตสฺสปี’’ติ วกฺขมานการณสฺส อการณภาวเหตุทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, โทสวิรหิตสฺสปิ อสทิสคุณสมนฺนาคตสฺสาปีติ อตฺโถฯ พุทฺธสฺส ภควโต อวณฺณํ โทสํ นินฺทนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ยํ โลเก’’ติอาทินา อรสรูปนิพฺโภคอกิริยวาทอุจฺเฉทวาทเชคุจฺฉีเวนยิกตปสฺสีอปคพฺภภาวานํ การณปติรูปกํ ทสฺเสติฯ ตสฺมาติ หิ เอตํ ‘‘อรสรูโป…เป.… อปคพฺโภ’’ติ อิเมหิ ปเทหิ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – โลกสมฺมโต อภิวาทนปจฺจุฏฺฐานอญฺชลีกมฺมสามีจิกมฺมอาสนาภินิมนฺตนสงฺขาโต สามคฺคีรโส สมณสฺส โคตมสฺส นตฺถิ, ตสฺมา โส สามคฺคีรสสงฺขาเตน รเสน อสมฺปนฺนสภาโว, เตน สามคฺคีรสสงฺขาเตน ปริโภเคน อสมนฺนาคโตฯ ตสฺส อกตฺตพฺพตาวาโท, อุจฺฉิชฺชิตพฺพตาวาโท จ, ตํ สพฺพํ คูถํ วิย มณฺฑนชาติโย ปุริโส เชคุจฺฉีฯ ตสฺส วินาสโก โสว ตทกรณโต วิเนตพฺโพฯ ตทกรเณน วโยวุฑฺเฒ ตาเปติ ตทาจารวิรหิตตาย วา กปณปุริโสฯ ตทกรเณน เทวโลกคพฺภโต อปคโต, ตทกรณโต วา โส หีนคพฺโภ จาติ เอวํ ตเทว อภิวาทนาทิอกรณํ อรสรูปตาทีนํ การณปติรูปกํ ทฏฺฐพฺพํฯ

‘‘นตฺถิ…เป.… วิเสโส’’ติ เอตสฺส ปน ‘‘สุนฺทริกาย นาม ปริพฺพาชิกาย มรณานวโพโธ, สํสารสฺส อาทิโกฏิยา อปญฺญายนปฏิญฺญา, ฐปนียปุจฺฉาย อพฺยากตวตฺถุพฺยากรณ’’นฺติ เอวมาทีนิ การณปติรูปกานิ นิทฺธาริตพฺพานิ, ตถา ‘‘ตกฺกปริยาหตํ สมโณ…เป.… สยมฺปฏิภาน’’นฺติ เอตสฺส ‘‘อนาจริยเกน สามํ ปฏิเวเธน ตตฺถ ตตฺถ ตถา ตถา ธมฺมเทสนา, กตฺถจิ ปเรสํ ปฏิปุจฺฉากถนํ, มหาโมคฺคลฺลานาทีหิ อาโรจิตนเยเนว พฺยากรณ’’นฺติ เอวมาทีนิ, ‘‘สมโณ…เป.… น อคฺคปุคฺคโล’’ติ เอเตสํ ปน ‘‘สพฺพธมฺมานํ กเมเนว อนวโพโธ, โลกนฺตสฺส อชานนํ, อตฺตนา อิจฺฉิตตปจาราภาโว’’ติ เอวมาทีนิฯ ฌานวิโมกฺขาทิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน อุตฺตริมนุสฺสธมฺโมฯ อริยํ วิสุทฺธํ, อุตฺตมํ วา ญาณสงฺขาตํ ทสฺสนํ, อลํ กิเลสวิทฺธํสนสมตฺถํ อริยญาณทสฺสนํ เอตฺถ, เอตสฺสาติ วา อลมริยญาณทสฺสโนฯ สฺเวว วิเสโส ตถาฯ อริยญาณทสฺสนเมว วา วิเสสํ วุตฺตนเยน อลํ ปริยตฺตํ ยสฺส, ยสฺมินฺติ วา อลมริยญาณทสฺสนวิเสโส, อุตฺตริมนุสฺสธมฺโมวฯ ตกฺกปริยาหตนฺติ กปฺปนามตฺเตน สมนฺตโต อาหริตํ, วิตกฺเกน วา ปริฆฏิตํฯ วีมํสานุจริตนฺติ วีมํสนาย ปุนปฺปุนํ ปริมชฺชิตํฯ สยมฺปฏิภานนฺติ สยเมว อตฺตโน วิภูตํ, ตาทิสํ ธมฺมนฺติ สมฺพนฺโธฯ อการณนฺติ อยุตฺตํ อนุปปตฺติํฯ การณปเท เจตํ วิเสสนํฯ น หิ อรสรูปตาทโย โทสา ภควติ สํวิชฺชนฺติ, ธมฺมสงฺเฆสุ จ ทุรกฺขาตทุปฺปฏิปนฺนาทโย อการณนฺติ วา ยุตฺติการณรหิตํ อตฺตนา ปฏิญฺญามตฺตํฯ ปกติกมฺมปทญฺเจตํฯ อิมสฺมิญฺจ อตฺเถ การณํ วตฺวาติ เอตฺถ การณํ อิวาติ อิว-สทฺทตฺโถ รูปกนเยน โยเชตพฺโพ ปติรูปกการณสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ ตถา ตถาติ ชาติวุฑฺฒานมนภิวาทนาทินา เตน เตน อากาเรนฯ วณฺณสทฺทสฺส คุณปสํสาสุ ปวตฺตนโต ยถากฺกมํ ‘‘อวณฺณํ โทสํ นินฺท’’นฺติ วุตฺตํฯ

ทุรกฺขาโตติ ทุฏฺฐุมากฺขาโต, ตถา ทุปฺปฏิเวทิโตฯ วฏฺฏโต นิยฺยาตีติ นิยฺยานํ, ตเทว นิยฺยานิโก, ตโต วา นิยฺยานํ นิสฺสรณํ, ตตฺถ นิยุตฺโตติ นิยฺยานิโกฯ วฏฺฏโต วา นิยฺยาตีติ นิยฺยานิโก ย-การสฺส ก-การํ, อี-การสฺส จ รสฺสํ กตฺวาฯ ‘‘อนีย-สทฺโท หิ พหุลา กตฺตุอภิธายโก’’ติ สทฺทวิทู วทนฺติ, น นิยฺยานิโก ตถาฯ สํสารทุกฺขสฺส อนุปสมสํวตฺตนิโก วุตฺตนเยนฯ ปจฺจนีกปฏิปทนฺติ สมฺมาปฏิปตฺติยา วิรุทฺธปฏิปทํฯ อนนุโลมปฏิปทนฺติ สปฺปุริสานํ อนนุโลมปฏิปทํฯ อธมฺมานุโลมปฏิปทนฺติ โลกุตฺตรธมฺมสฺส อนนุโลมปฏิปทํฯ กสฺมา ปเนตฺถ ‘‘อวณฺณํ ภาสติ, วณฺณํ ภาสตี’’ติ จ วตฺตมานกาลนิทฺเทโส กโต, นนุ สงฺคีติกาลโต โส อวณฺณวณฺณานํ ภาสนกาโล อตีโตติ? สจฺจเมตํ, ‘‘อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน โหตี’’ติ เอตฺถ โหติ-สทฺโท วิย อตีตกาลตฺถตฺตา ปน ภาสติ-สทฺทสฺส เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อถ วา ยสฺมิํ กาเล เตหิ อวณฺโณ วณฺโณ จ ภาสียติ, ตมเปกฺขิตฺวา เอวํ วุตฺตํ, เอวญฺจ กตฺวา ‘‘ตตฺรา’’ติ ปทสฺส กาลปฏินิทฺเทสวิกปฺปนํ อฏฺฐกถายํ อวุตฺตมฺปิ สุปปนฺนํ โหติฯ

‘‘สุปฺปิยสฺส ปน…เป.… ภาสตี’’ติ ปาฬิยา สมฺพนฺธทสฺสนํ ‘‘อนฺเตวาสี ปนสฺสา’’ติอาทิวจนํฯ อปรามสิตพฺพํ อริยูปวาทกมฺมํ, ตถา อนกฺกมิตพฺพํฯ สฺวายนฺติ โส อาจริโยฯ อสิธารนฺติ อสินา ติขิณภาคํฯ กกจทนฺต ปนฺติยนฺติ ขนฺธกกจสฺส ทนฺตสงฺขาตาย วิสมปนฺติยาฯ หตฺเถน วา ปาเทน วา เยน เกนจิ วา องฺคปจฺจงฺเคน ปหริตฺวา กีฬมาโน วิยฯ อกฺขิกณฺณโกสสงฺขาตฏฺฐานวเสน ตีหิ ปกาเรหิ ภินฺโน มโท ยสฺสาติ ปภินฺนมโท, ตํฯ อวณฺณํ ภาสมาโนติ อวณฺณํ ภาสนเหตุฯ เหตุอตฺโถ หิ อยํ มาน-สทฺโทฯ น อโย วุฑฺฒิ อนโยฯ โสเยว พฺยสนํ, อติเรกพฺยสนนฺติ อตฺโถ, ตํ ปาปุณิสฺสติ เอกนฺตมหาสาวชฺชตฺตา รตนตฺตโยปวาทสฺสฯ เตเนวาห –

‘‘โย นินฺทิยํ ปสํสติ,

ตํ วา นินฺทติ โย ปสํสิโย;

วิจินาติ มุเขน โส กลิํ,

กลินา เตน สุขํ น วินฺทตี’’ติฯ (สุ. นิ. 663; สํ นิ. 1.180-181; เนตฺติ. 92);

‘‘อมฺหากํ อาจริโย’’ติอาทินา พฺรหฺมทตฺตสฺส สํเวคุปฺปตฺติํ, อตฺตโน อาจริเย จ การุญฺญปฺปวตฺติํ ทสฺเสตฺวา กิญฺจาปิ อนฺเตวาสินา อาจริยสฺส อนุกูเลน ภวิตพฺพํ, อยํ ปน ปณฺฑิตชาติกตฺตา น อีทิเสสุ ฐาเนสุ ตมนุวตฺตตีติ อิทานิสฺส กมฺมสฺสกตาญาณปฺปวตฺติํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อาจริเย โข ปนา’’ติอาทิมาหฯ หลาหลนฺติ ตงฺขณญฺเญว มารณกํ วิสํฯ หนตีติ หิ หโล น-การสฺส ล-การํ กตฺวา, หลานมฺปิ วิเสโส หโล หลาหโล มชฺเฌทีฆวเสน, เอเตน จ อญฺเญ อฏฺฐวิเธ วิเส นิวตฺเตติฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘ปุเม ปณฺเฑ จ กาโกล, กาฬกูฏหลาหลา;

สโรตฺถิโกสุงฺกิเก โย, พฺรหฺมปุตฺโต ปทีปโน;

ทารโท วจฺฉนาโภ จ, วิสเภทา อิเม นวา’’ติฯ

ขโรทกนฺติ จณฺฑโสโตทกํฯ ‘‘ขาโรทก’’นฺติปิ ปาโฐ, อติโลณตาย ติตฺโตทกนฺติ อตฺโถฯ นรกปปาตนฺติ โจรปปาตํฯ มาณวกาติ อตฺตานเมว โอวทิตุํ อาลปติ ‘‘สมโยปิ โข เต ภทฺทาลิ อปฺปฏิวิทฺโธอโหสี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.135) วิยฯ ‘‘กมฺมสฺสกา’’ติ กมฺมเมว อตฺตสนฺตกภาวํ วตฺวา ตเทว วิวรติ ‘‘อตฺตโน กมฺมานุรูปเมว คติํ คจฺฉนฺตี’’ติอาทินาฯ โยนิโสติ อุปาเยน ญาเยนฯ อุมฺมุชฺชิตฺวาติ อาจริโย วิย อโยนิโส อริยูปวาเท อนิมฺมุชฺชนฺโต โยนิโส อริยูปวาทโต อุมฺมุชฺชิตฺวา, อุทฺธํ หุตฺวาติ อตฺโถฯ มทฺทมาโนติ มทฺทนฺโต ภินฺทนฺโตฯ เอกํสการณเมว อิธ การณนฺติ ทสฺเสตุกาเมน ‘‘สมฺมา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ยถา ต’’นฺติอาทินา ตสฺส สมารทฺธภาวํ ทสฺเสติ, นฺติ จ นิปาตมตฺตํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา อญฺโญ ปณฺฑิตสภาโว ชาติ อาจารวเสน กุลปุตฺโต อเนกปริยาเยน ติณฺณํ รตนานํ วณฺณํ ภาสิตุมารภติ, ตถา อยมฺปิ อารทฺโธ, ตญฺจ โข อปิ นามายมาจริโย เอตฺตเกนาปิ รตนตฺตยาวณฺณภาสโต โอรเมยฺยาติฯ

สปฺปราชวณฺณนฺติ อหิราชวณฺณํฯ วณฺณโปกฺขรตายาติ วณฺณสุนฺทรตาย, วณฺณสรีเรน วาฯ วาริชํ กมลํ น ปหรามิ น ภญฺชามิ, อารา ทูรโตว อุปสิงฺฆามีติ อตฺโถฯ อถาติ เอวํ สนฺเตปิฯ คนฺธตฺเถโนติ คนฺธโจโรฯ สญฺญูฬฺหาติ คนฺถิตา พนฺธิตาฯ คหปตีติ อุปาลิคหปติํ นาฏปุตฺตสฺส อาลปนํฯ เอตฺถ จ วณฺณิตพฺโพ ‘‘อยมีทิโส’’ติ ปกาเสตพฺโพติ วณฺโณ, สณฺฐานํฯ วณฺณียติ อสงฺกรโต ววตฺถาปียตีติ วณฺโณ, ชาติฯ วณฺเณติ วิการมาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ วณฺโณ, รูปายตนํฯ วณฺณียติ ผลเมเตน ยถาสภาวโต วิภาวียตีติ วณฺโณ, การณํฯ วณฺณียติ อปฺปมหนฺตาทิวเสน ปมียตีติ วณฺโณ, ปมาณํฯ วณฺณียติ ปสํสียตีติ วณฺโณ , คุโณฯ วณฺณนํ คุณสํกิตฺตนํ วณฺโณ, ปสํสาฯ เอวํ ตตฺถ ตตฺถ วณฺณสทฺทสฺสุปฺปตฺติ เวทิตพฺพาฯ อาทิสทฺเทน ชาตรูปปุฬินกฺขราทโย สงฺคณฺหาติฯ ‘‘อิธ คุโณปิ ปสํสาปี’’ติ วุตฺตเมว สมตฺเถติ ‘‘อยํ กิรา’’ติอาทินาฯ กิราติ เจตฺถ อนุสฺสวนตฺเถ, ปทปูรณมตฺเต วาฯ คุณูปสญฺหิตนฺติ คุโณปสญฺญุตํฯ ‘‘คุณูปสญฺหิตํ ปสํส’’นฺติ ปน วทนฺโต ปสํสาย เอว คุณภาสนํ สิทฺธํ ตสฺสา ตทวินาภาวโต, ตสฺมา อิทมตฺถทฺวยํ ยุชฺชตีติ ทสฺเสติฯ

กถํ ภาสตีติ อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ เอโก จ โส ปุคฺคโล จาติ เอกปุคฺคโลฯ เกนฏฺเฐน เอกปุคฺคโล? อสทิสฏฺเฐน, คุณวิสิฏฺฐฏฺเฐน, อสมสมฏฺเฐน จฯ โส หิ ปฐมาภินีหารกาเล ทสนฺนํ ปารมีนํ ปฏิปาฏิยา อาวชฺชนํ อาทิํ กตฺวา โพธิสมฺภารสมฺภรณคุเณหิ เจว พุทฺธคุเณหิ จ เสสมหาชเนน อสทิโสฯ เย จสฺส คุณา, เตปิ อญฺญสตฺตานํ คุเณหิ วิสิฏฺฐา, ปุริมกา จ สมฺมาสมฺพุทฺธา สพฺพสตฺเตหิ อสมา, เตหิ ปน อยเมเวโก รูปกายนามกาเยหิ สโมฯ โลเกติ สตฺตโลเกฯ ‘‘อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชตี’’ติ ปน อิทํ อุภยมฺปิ วิปฺปกตวจนเมว อุปฺปาทกิริยาย วตฺตมานกาลิกตฺตาฯ อุปฺปชฺชมาโน พหุชนหิตาย อุปฺปชฺชติ, น อญฺเญน การเณนาติ เอวํ ปเนตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ลกฺขเณ เหส มาน-สทฺโท, เอวรูปญฺเจตฺถ ลกฺขณํ น สกฺกา อญฺเญน สทฺทลกฺขเณน ปฏิพาหิตุํฯ อปิจ อุปฺปชฺชมาโน นาม, อุปฺปชฺชติ นาม, อุปฺปนฺโน นามาติ อยเมตฺถ เภโท เวทิตพฺโพฯ เอส หิ ทีปงฺกรปาทมูลโต ปฏฺฐาย ยาว อนาคามิผลํ, ตาว อุปฺปชฺชมาโน นาม, อรหตฺตมคฺคกฺขเณ อุปฺปชฺชติ นาม, อรหตฺตผลกฺขเณ อุปฺปนฺโน นามฯ พุทฺธานญฺหิ สาวกานํ วิย น ปฏิปาฏิยา อิทฺธิวิธญาณาทีนิ อุปฺปชฺชนฺติ, สเหว ปน อรหตฺตมคฺเคน สกโลปิ สพฺพญฺญุคุณราสิ อาคโตว นาม โหติ, ตสฺมา นิพฺพตฺตสพฺพกิจฺจตฺตา อรหตฺตผลกฺขเณ อุปฺปนฺโน นาม, ตทนิพฺพตฺตตฺตา ตทญฺญกฺขเณ ยถารหํ ‘‘อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ’’ จฺเจว วุจฺจติฯ อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต อรหตฺตผลกฺขณํเยว สนฺธาย ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ อตีตกาลิกสฺสาปิ วตฺตมานปโยคสฺส กตฺถจิ ทิฏฺฐตฺตา อุปฺปนฺโน โหตีติ อยญฺเหตฺถ อตฺโถฯ เอวํ สติ ‘‘อุปฺปชฺชมาโน’’ติ เจตฺถ มาน-สทฺโท สามตฺถิยตฺโถฯ ยาวตา สามตฺถิเยน มหาโพธิสตฺตานํ จริมภเว อุปฺปตฺติ อิจฺฉิตพฺพา, ตาวตา สามตฺถิเยน โพธิสมฺภารภูเตน ปริปุณฺเณน สมนฺนาคโต หุตฺวาติ อตฺโถฯ ตถาสามตฺถิยโยเคน หิ อุปฺปชฺชมาโน นามาติฯ สพฺพสตฺเตหิ อสโม, อสเมหิ ปุริมพุทฺเธเหว สโม มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณ นิกฺขํ วิย นิพฺพิสิฏฺโฐ, ‘‘เอกปุคฺคโล’’ติ เจตสฺส วิเสสนํฯ อาลยสงฺขาตํ ตณฺหํ สมุคฺฆาเตติ สมุจฺฉินฺทตีติ อาลยสมุคฺฆาโตฯ วฏฺฏํ อุปจฺฉินฺทตีติ วฏฺฏุปจฺเฉโทฯ

ปโหนฺเตนาติ สกฺโกนฺเตนฯ

‘‘ปญฺจนิกาเย’’ติ วตฺวาปิ อเนกาวยวตฺตา เตสํ น เอตฺตเกน สพฺพถา ปริยาทานนฺติ ‘‘นวงฺคํ สตฺถุสาสนํ จตุราสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานี’’ติ วุตฺตํฯ อติตฺเถนาติ อโนตรณฏฺฐาเนนฯ น วตฺตพฺโพ อปริมาณวณฺณตฺตา พุทฺธาทีนํ, นิรวเสสานญฺจ เตสํ อิธ ปกาสเนน ปาฬิสํวณฺณนาย เอว สมฺปชฺชนโต, จิตฺตสมฺปหํสนกมฺมฏฺฐานสมฺปชฺชนวเสน จ สผลตฺตาฯ ถาโม เวทิตพฺโพ สพฺพถาเมน ปกาสิตตฺตาฯ กิํ ปน โส ตถา โอคาเหตฺวา ภาสตีติ อาหฯ ‘‘พฺรหฺมทตฺโต ปนา’’ติอาทิฯ อนุกฺกเมน ปุนปฺปุนํ วา สวนํ อนุสฺสโว, ปรมฺปรสวนํฯ อาทิ-สทฺเทน อาการปริวิตกฺกทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติโย สงฺคณฺหาติฯ ตตฺถ ‘‘สุนฺทรมิทํ การณ’’นฺติ เอวํ สยเมว การณปริวิตกฺกนํ อาการปริวิตกฺโกฯ อตฺตโน ทิฏฺฐิยา นิชฺฌายิตฺวา ขมนํ รุจฺจนํ ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺตีติ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํ, เตหิเยว สมฺพนฺธิเตนาติ อตฺโถฯ มตฺต-สทฺโท เหตฺถ วิเสสนิวตฺติอตฺโถ, เตน ยถาวุตฺตํ การณํ นิวตฺเตติฯ อตฺตโน ถาเมนาติ อตฺตโน ญาณพเลเนว, น ปน พุทฺธาทีนํ คุณานุรูปนฺติ อธิปฺปาโยฯ อสงฺเขฺยยฺยาปริเมยฺยปฺปเภทา หิ พุทฺธาทีนํ คุณาฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘พุทฺโธปิ พุทฺธสฺส ภเณยฺย วณฺณํ,

กปฺปมฺปิ เจ อญฺญมภาสมาโน;

ขีเยถ กปฺโป จิรทีฆมนฺตเร,

วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺสา’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.304; 3.141; ม. นิ. อฏฺฐ. 2.425; อุทา. อฏฺฐ. 53; พุ. วํ. อฏฺฐ. 4.1; อป. อฏฺฐ. 2.91; จริยา. อฏฺฐ. 9, 329);

อิธาปิ วกฺขติ ‘‘อปฺปมตฺตกํ โข ปเนต’’นฺติอาทิฯ

อิติ-สทฺโท นิทสฺสนตฺโถ วุตฺตปฺปการํ นิทสฺเสติฯ ห-กาโร นิปาตมตฺตนฺติ อาห ‘‘เอวํ เต’’ติฯ อญฺญมญฺญสฺสา’’ติ อิทํ รุฬฺหิปทํ ‘‘เอโก เอกายา’’ติ (ปารา. 444, 452) ปทํ วิยาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อญฺโญอญฺญสฺสา’’ติ รุฬฺหิปเทเนว วิวรติฯ ‘‘อุชุเมวา’’ติ สาวธารณสมาสตํ วตฺวา เตน นิวตฺเตตพฺพตฺถํ อาห ‘‘อีสกมฺปิ อปริหริตฺวา’’ติ, โถกตรมฺปิ อวิรชฺฌิตฺวาติ อตฺโถฯ กถนฺติ อาห ‘‘อาจริเยน หี’’ติอาทิฯ ปุพฺเพ เอกวารมิว อวณฺณวณฺณภาสเน นิทฺทิฏฺเฐปิ ‘‘อุชุวิปจฺจนีกวาทา’’ติ (ที. นิ. 1.1) วุตฺตตฺตา อเนกวารเมว เต เอวํ ภาสนฺตีติ เวทิตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุน อิตโร อวณฺณํ อิตโร วณฺณ’’นฺติ วุตฺตํฯ เตน หิ วิสทฺทสฺส วิวิธตฺถตํ สมตฺเถติฯ

สารผลเกติ สารทารุผลเก , อุตฺตมผลเก วาฯ วิสรุกฺขอาณินฺติ วิสทารุมยปฏาณิํฯ อิริยาปถานุพนฺธเนน อนุพนฺธา โหนฺติ, น สมฺมาปฏิปตฺติอนุพนฺธเนนฯ

สีสานุโลกิโนติ สีเสน อนุโลกิโน, สีสํ อุกฺขิปิตฺวา มคฺคานุกฺกเมน โอโลกยมานาติ อตฺโถฯ ตสฺมิํ กาเลติ ยมฺหิ สํวจฺฉเร, อุตุมฺหิ, มาเส, ปกฺเข วา ภควา ตํ อทฺธานมคฺคํ ปฏิปนฺโน, ตสฺมิํ กาเลฯ เตน หิ อนิยมโต สํวจฺฉรอุตุมาสฑฺฒมาสาว นิทฺทิสิตา ‘‘ตํ ทิวส’’นฺติ ทิวสสฺส วิสุํ นิทฺทิฏฺฐตฺตา, มุหุตฺตาทีนญฺจ ทิวสปริยาปนฺนโตฯ ‘‘ตํ อทฺธานํ ปฏิปนฺโน’’ติ เจตฺถ อาธารวจนเมตํฯ เตเนว หิ กิริยาวิจฺเฉททสฺสนวเสน ‘‘ราชคเห ปิณฺฑาย จรตี’’ติ สห ปุพฺพกาลกิริยาหิ วตฺตมานนิทฺเทโส กโต, อิตรถา ตสฺมิํ กาเล ราชคเห ปิณฺฑาย จรติ, ตํ อทฺธานมคฺคญฺจ ปฏิปนฺโนติ อนธิปฺเปตตฺโถ อาปชฺเชยฺยฯ น หิ อสมานวิสยา กิริยา เอกาธารา สมฺภวนฺติ, ยา เจตฺถ อธิปฺเปตา อทฺธานปฏิปชฺชนกิริยา, สา จ อนิยมิตา น ยุตฺตาติฯ ราชคหปริวตฺตเกสูติ ราชคหํ ปริวตฺเตตฺวา ฐิเตสุฯ ‘‘อญฺญตรสฺมิ’’นฺติ อิมินา เตสุ ภควโต อนิพทฺธวาสํ ทสฺเสติฯ โสติ เอวํ ราชคเห วสมาโน โส ภควาฯ ปิณฺฑาย จรเณนปิ หิ ตตฺถ ปฏิพทฺธภาววจนโต สนฺนิวาสตฺตเมว ทสฺเสติฯ ยทิ ปน ‘‘ปิณฺฑาย จรมาโน โส ภควา’’ติ ปจฺจามเสยฺย, ยถาวุตฺโตว อนธิปฺเปตตฺโถ อาปชฺเชยฺยาติฯ ตํ ทิวสนฺติ ยํ ทิวสํ อทฺธานมคฺคํ ปฏิปนฺโน, ตํ ทิวสฯ ตํ อทฺธานํ ปฏิปนฺโนติ เอตฺถ อจฺจนฺตสํโยควจนเมตํฯ ภตฺตภุญฺชนโต ปจฺฉา ปจฺฉาภตฺตํ, ตสฺมิํ ปจฺฉาภตฺตสมเยฯ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโตติ ยตฺถ ปิณฺฑปาตตฺถาย จริตฺวา ภุญฺชนฺติ, ตโต อปกฺกนฺโตฯ ตํ อทฺธานํ ปฏิปนฺโนติ ‘‘นาฬนฺทายํ เวเนยฺยานํ วิวิธหิตสุขนิปฺผตฺติํ อากงฺขมาโน อิมิสฺสา อฏฺฐุปฺปตฺติยา ติวิธสีลาลงฺกตํ นานาวิธกุหนลปนาทิมิจฺฉาชีววิทฺธํสนํ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิชาลวินิเวฐนํ ทสสหสฺสิโลกธาตุปกมฺปนํ พฺรหฺมชาลสุตฺตํ เทเสสฺสามี’’ติ ตํ ยถาวุตฺตํ ทีฆมคฺคํ ปฏิปนฺโน, อิทํ ปน การณํ ปกรณโตว ปากฏนฺติ น วุตฺตํฯ เอตฺตาวตา ‘‘กสฺมา ปน ภควา ตํ อทฺธานํ ปฏิปนฺโน’’ติ โจทนา วิโสธิตา โหติฯ

อิทานิ อิตรมฺปิ โจทนํ วิโสธิตุํ ‘‘สุปฺปิโยปี’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺมิํ กาเล, ตํ ทิวสํ อนุพนฺโธติ จ วุตฺตนเยน สมฺพนฺโธฯ

ปาโต อสิตพฺโพติ ปาตราโส, โส ภุตฺโต เยนาติ ภุตฺตปาตราโสฯ อิจฺเจวาติ เอวเมว มนสิ สนฺนิธาย, น ปน ‘‘ภควนฺตํ, ภิกฺขุสงฺฆญฺจ ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต อนุพนฺธิสฺสามี’’ติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ภควโต ตํ มคฺคํ ปฏิปนฺนภาวํ อชานนฺโตวา’’ติ, ตถา อชานนฺโต เอว หุตฺวา อนุพนฺโธติ อตฺโถฯ น หิ โส ภควนฺตํ ทฏฺฐุเมว อิจฺฉติ, เตนาห ‘‘สเจ ปน ชาเนยฺย, นานุพนฺเธยฺยา’’ติฯ เอตฺตาวตา ‘‘กสฺมา จ สุปฺปิโย อนุพนฺโธ’’ติ โจทนา วิโสธิตา โหติฯ ‘‘โส’’ติอาทินา อปรมฺปิ โจทนํ วิโสเธติฯ กทาจิ ปน ภควา อญฺญตรเวเสเนว คจฺฉติ องฺคุลิมาลทมนปกฺกุสาติอภิคฺคมนาทีสุ, กทาจิ พุทฺธสิริยา, อิธาปิ อีทิสาย พุทฺธสิริยาติ ทสฺเสตุํ ‘‘พุทฺธสิริยา โสภมาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ สิรีติ เจตฺถ สรีรโสภคฺคาทิสมฺปตฺติ, ตเทว อุปมาวเสน ทสฺเสติ ‘‘รตฺตกมฺพลปริกฺขิตฺตมิวา’’ติอาทินาฯ คจฺฉตีติ ชงฺคโม ยถา ‘‘จงฺกโม’’ติฯ จญฺจลมาโน คจฺฉนฺโต คิริ, ตาทิสสฺส กนกคิริโน สิขรมิวาติ อตฺโถฯ

‘‘ตสฺมิํ กิรา’’ติอาทิ ตพฺพิวรณํ, ปาฬิยํ อทสฺสิตตฺตา, โปราณฏฺฐกถายญฺจ อนาคตตฺตา อนุสฺสวสิทฺธา อยํ กถาติ ทสฺเสตุํ ‘‘กิรา’’ติ วุตฺตนฺติ วทนฺติ, ตถา วา โหตุ อญฺญถา วา, อตฺตนา อทิฏฺฐํ, อสุตํ, อมุตญฺจ อนุสฺสวเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ นีลปีตโลหิโตทาตมญฺชิฏฺฐปภสฺสรวเสน ฉพฺพณฺณาฯ สมนฺตาติ สมนฺตโต ทสหิ ทิสาหิฯ อสีติหตฺถปฺปมาเณติ เตสํ รสฺมีนํ ปกติยา ปวตฺติฏฺฐานวเสน วุตฺตํ, ตสฺมา สมนฺตโต, อุปริ จ ปจฺเจกํ อสีติหตฺถมตฺเต ปเทเส ปกติยาว ฆนีภูตา รสฺมิโย ติฏฺฐนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํ, วินยฏีกายํ ปน ‘‘ตาเยว พฺยามปฺปภา นามฯ ยโต ฉพฺพณฺณา รสฺมิโย ตฬากโต มาติกา วิย ทสสุ ทิสาสุ ธาวนฺติ, สา ยสฺมา พฺยามมตฺตา วิย ขายติ, ตสฺมา พฺยามปฺปภาติ วุจฺจตี’’ติ วุตฺตํ, (วิ. วิ. ฏี. 1.16) สงฺคีติสุตฺตวณฺณนายํ ปน วกฺขติ ‘‘ปุรตฺถิมกายโต สุวณฺณวณฺณา รสฺมิ อุฏฺฐหิตฺวา อสีติหตฺถํ ฐานํ คณฺหาติฯ ปจฺฉิมกายโตฯ ทกฺขิณหตฺถโตฯ วามหตฺถโต สุวณฺณวณฺณา รสฺมิ อุฏฺฐหิตฺวา อสีติหตฺถํ ฐานํ คณฺหาติฯ

อุปริ เกสนฺตโต ปฏฺฐาย สพฺพเกสาวฏฺเฏหิ โมรคีววณฺณา รสฺมิ อุฏฺฐหิตฺวา คคนตเล อสีติหตฺถํ ฐานํ คณฺหาติฯ เหฏฺฐา ปาทตเลหิ ปวาฬวณฺณา รสฺมิ อุฏฺฐหิตฺวา ฆนปถวิยํ อสีติหตฺถํ ฐานํ คณฺหาติฯ เอวํ สมนฺตา อสีติหตฺถมตฺตํ ฐานํ ฉพฺพณฺณา พุทฺธรสฺมิโย วิชฺโชตมานา วิปฺผนฺทมานา วิธาวนฺตี’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.299) เกจิ ปน อญฺญถาปิ ปริกปฺปนามตฺเตน วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ ตถา อญฺญตฺถ อนาคตตฺตา, อยุตฺตตฺตา จฯ ตาสํ ปน พุทฺธรสฺมีนํ ตทา อนิคฺคูหิตภาวทสฺสนตฺถํ ‘‘ตสฺมิํ กิร สมเย’’ติ วุตฺตํฯ ปกฺกุสาติอภิคฺคมนาทีสุ วิย หิ ตทา ตาสํ นิคฺคูหเน กิญฺจิ การณํ นตฺถิฯ อาธาวนฺตีติ อภิมุขํ ทิสํ ธาวนฺติฯ วิธาวนฺตีติ วิวิธา หุตฺวา วิทิสํ ธาวนฺติฯ

ตสฺมิํ วนนฺตเร ทิสฺสมานากาเรน ตาสํ รสฺมีนํ โสภา วิญฺญายตีติ อาห ‘‘รตนาเวฬา’’ติอาทิฯ รตนาเวฬา นาม รตนมยวฏํสกํ มุทฺธํ อวติ รกฺขตีติ หิ อเวฬา, อาเวฬา วา, มุทฺธมาลาฯ อุกฺกา นาม ยา สโชติภูตา, ตาสํ สตํ, นิปตนํ นิปาโต, ตสฺส นิปาโต, เตน สมากุลํ ตถาฯ ปิสิตพฺพตฺตา ปิฏฺฐํ, จีนเทเส ชาตํ ปิฏฺฐํ จีนปิฏฺฐํ, รตฺตจุณฺณํ, ยํ ‘‘สินฺทูโร’’ติปิ วุจฺจติ, จีนปิฏฺฐเมว จุณฺณํฯ วายุโน เวเคน อิโต จิโต จ ขิตฺตํ ตนฺติ ตถาฯ อินฺทสฺส ธนุ โลกสงฺเกตวเสนาติ อินฺทธนุ, สูริยรสฺมิวเสน คคเน ปญฺญายมานาการวิเสโสฯ กุฏิลํ อจิรฏฺฐายิตฺตา วิรูปํ หุตฺวา ชวติ ธาวตีติ วิชฺชุ, สาเยว ลตา ตํสทิสภาเวนาติ ตถา, วายุเวคโต วลาหกฆฏฺฏเนเนว ชาตรสฺมิฯ ตายติ อวิชหนวเสน อากาสํ ปาเลตีติ ตารา, คณสทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพฯ ตสฺส ปภา ตถาฯ วิปฺผุริตวิจฺฉริตมิวาติ อาภาย วิวิธํ ผรมานํ, วิชฺโชตยมานํ วิย จฯ วนสฺส อนฺตรํ วิวรํ วนนฺตรํ, ภควตา ปตฺตปตฺตวนปฺปเทสนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

อสีติยา อนุพฺยญฺชเนหิ ตมฺพนขตาทีหิ อนุรญฺชิตํ ตถาฯ กมลํ ปทุมปุณฺฑรีกานิ, อวเสสํ นีลรตฺตเสตเภทํ สโรรุหํ อุปฺปลํ, อิติ ปญฺจวิธา ปงฺกชชาติ ปริคฺคหิตา โหติฯ วิกสิตํ ผุลฺลิตํ ตทุภยํ ยสฺส สรสฺส ตถาฯ

สพฺเพน ปกาเรน ปริโต สมนฺตโต ผุลฺลติ วิกสตีติ สพฺพปาลิผุลฺลํ อ-การสฺส อา-การํ, ร-การสฺส จ ล-การํ กตฺวา ยถา ‘‘ปาลิภทฺโท’’ติ, ตารานํ มรีจิ ปภา, ตาย วิกสิตํ วิชฺโชติตํ ตถาฯ พฺยามปฺปภาย ปริกฺเขโป ปริมณฺฑโล, เตน วิลาสินี โสภินี ตถาฯ มหาปุริสลกฺขณานิ อญฺญมญฺญปฏิพทฺธตฺตา มาลากาเรเนว ฐิตานีติ วุตฺตํ ‘‘ทฺวตฺติํสวรลกฺขณมาลา’’ติฯ ทฺวตฺติํสจนฺทาทีนํ มาลา เกนจิ คนฺเถตฺวา ปฏิปาฏิยา จ ฐปิตาติ น วตฺตพฺพา ‘‘ยทิ สิยา’’ติ ปริกปฺปนามตฺเตน หิ ‘‘คนฺเถตฺวา ฐปิตทฺวตฺติํสจนฺทมาลายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปริกปฺโปปมา เหสา, โลเกปิ จ ทิสฺสติฯ

‘‘มเยว มุขโสภาสฺเส, ตฺยลมินฺทุวิกตฺถนา;

ยโตมฺพุเชปิ สาตฺถีติ, ปริกปฺโปปมา อย’’นฺติฯ

ทฺวตฺติํสจนฺทมาลาย สิริํ อตฺตโน สิริยา อภิภวนฺตี อิวาติ สมฺพนฺโธฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ

เอวํ ภควโต ตทา โสภํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ภิกฺขุสงฺฆสฺสาปิ โสภํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตญฺจ ปนา’’ติอาทิมาห ฯ จตุพฺพิธาย อปฺปิจฺฉตาย อปฺปิจฺฉาฯ ทฺวาทสหิ สนฺโตเสหิ สนฺตุฏฺฐาฯ ติวิเธน วิเวเกน ปวิวิตฺตาฯ ราชราชมหามตฺตาทีหิ อสํสฏฺฐาฯ ทุปฺปฏิปตฺติกานํ โจทกาฯ ปาเป อกุสเล ครหิโน ปเรสํ หิตปฏิปตฺติยา วตฺตาโรฯ ปเรสญฺจ วจนกฺขมาฯ วิมุตฺติญาณทสฺสนํ นาม ปจฺจเวกฺขณญาณํฯ ‘‘เตส’’นฺติอาทินา ตทภิสมฺพนฺเธน ภควโต โสภํ ทสฺเสติฯ รตฺตปทุมานํ สณฺโฑ สมูโห วนํ, ตสฺส มชฺเฌ คตา ตถาฯ ‘‘รตฺตํ ปทุมํ, เสตํ ปุณฺฑรีก’’นฺติ ปตฺตนิยมมนฺตเรน ตถา วุตฺตํ, ปตฺตนิยเมน ปน สตปตฺตํ ปทุมํ, อูนกสตปตฺตํ ปุณฺฑรีกํฯ ปวาฬํ วิทฺทุโม, เตน กตาย เวทิกาย ปริกฺขิตฺโต วิยฯ มิคปกฺขีนมฺปีติ ปิ-สทฺโท, อปิ-สทฺโท วา สมฺภาวนายํ, เตนาห ‘‘ปเคว เทวมนุสฺสาน’’นฺติฯ มหาเถราติ มหาสาวเก สนฺธายาหฯ สุรญฺชิตภาเวน อีสกํ กณฺหวณฺณตาย เมฆวณฺณํฯ เอกํสํ กริตฺวาติ เอกํสปารุปนวเสน วามํเส กริตฺวาฯ กตฺตรสฺส ชิณฺณสฺส อาลมฺพโน ทณฺโฑ กตฺตรทณฺโฑ, พาหุลฺลวเสนายํ สมญฺญาฯ สุวมฺมํ นาม โสภณุรจฺฉโท, เตน วมฺมิตา สนฺนทฺธาติ สุวมฺมวมฺมิตา, อิทํ เตสํ ปํสุกูลธารณนิทสฺสนํฯ เยสํ กุจฺฉิคตํ สพฺพมฺปิ ติณปลาสาทิ คนฺธชาตเมว โหติ, เต คนฺธหตฺถิโน นาม, เย ‘‘เหมวตา’’ติปิ วุจฺจนฺติ, เตสมฺปิ เถรานํ สีลาทิคุณคนฺธตาย ตํสทิสตาฯ

อนฺโตชฏาพหิชฏาสงฺขาตาย ตณฺหาชฏาย วิชฏิตภาวโต วิชฏิตชฏาฯ ตณฺหาพนฺธนาย ฉินฺนตฺตา ฉินฺนพนฺธนาฯ ‘‘โส’’ติอาทิ ยถาวุตฺตวจนสฺส คุณทสฺสนํฯ อนุพุทฺเธหีติ พุทฺธานมนุพุทฺเธหิฯ เตปิ หิ เอกเทเสน ภควตา ปฏิวิทฺธปฏิภาเคเนว จตฺตาริ สจฺจานิ พุชฺฌนฺติฯ ปตฺตปริวาริตนฺติ ปุปฺผทเลน ปริวาริตํฯ กํ วุจฺจติ กมลาทิ, ตสฺมิํ สรติ วิราชตีติ เกสรํ, กิญฺชกฺโขฯ กณฺเณ กรียตีติ กณฺณิกาฯ กณฺณาลงฺกาโร, ตํสทิสณฺฐานตาย กณฺณิกา, พีชโกโสฯ ฉนฺนํ หํสกุลานํ เสฏฺโฐ ธตรฏฺโฐ หํสราชา วิย, หาริโต นาม มหาพฺรหฺมา วิยฯ

เอวํ คจฺฉนฺตํ ภควนฺตํ, ภิกฺขู จ ทิสฺวา อตฺตโน ปริสํ โอโลเกสีติ สมฺพนฺโธฯ กาชทณฺฑเกติ กาชสงฺขาเต ภาราวหทณฺฑเก, กาชสฺมิํ วา ภารลคฺคิตทณฺฑเกฯ ขุทฺทกํ ปีฐํ ปีฐกํฯ มูเล, อคฺเค จ ติธา กโต ทณฺโฑ ติทณฺโฑฯ โมรหตฺถโก โมรปิญฺฉํฯ ขุทฺทกํ ปสิพฺพํ ปสิพฺพกํฯ กุณฺฑิกา กมณฺฑลุฯ สา หิ กํ อุทกํ อุเทติ ปสเวติ, รกฺขตีติ วา กุณฺฑิกา นิรุตฺตินเยนฯ คหิตํ โอมกโต ลุชฺชิตํ, วิวิธํ ลุชฺชิตญฺจ ปีฐก…เป.… กุณฺฑิกาทิอเนกปริกฺขารสงฺขาตํ ภารํ ภรติ วหตีติ คหิต…เป.… ภารภริตาฯ อิตีติ นิทสฺสนตฺโถฯ เอวนฺติ อิทมตฺโถฯ เอวํ อิทํ วจนมาทิ ยสฺส วจนสฺส ตถา, ตเทว นิรตฺถกํ วจนํ ยสฺสาติ เอวมาทินิรตฺถกวจนาฯ มุขํ เอตสฺส อตฺถีติ มุขรา, สพฺเพปิ มุขวนฺตา เอว, อยํ ปน ผรุสาภิลาปมุขวตี, ตสฺมา เอวํ วุตฺตํฯ นินฺทายญฺหิ อยํ รปจฺจโยฯ มุเขน วา อมนาปํ กมฺมํ ราติ คณฺหาตีติ มุขราฯ วิวิธา กิณฺณา วาจา ยสฺสาติ วิกิณฺณวาจาฯ ตสฺสาติ สุปฺปิยสฺส ปริพฺพาชกสฺสฯ นฺติ ยถาวุตฺตปฺปการํ ปริสํฯ

อิทานีติ ตสฺส ตถารูปาย ปริสาย ทสฺสนกฺขเณฯ ปนาติ อรุจิสํสูจนตฺโถ, ตถาปีติ อตฺโถฯ ลาภ…เป.… หานิยา เจว เหตุภูตายฯ กถํ หานีติ อาห ‘‘อญฺญติตฺถิยานญฺหี’’ติอาทิฯ นิสฺสิรีกตนฺติ นิโสภตํ, อยมตฺโถ โมรชาตกาทีหิปิ ทีเปตพฺโพฯ ‘‘อุปติสฺสโกลิตานญฺจา’’ติอาทินา ปกฺขหานิตาย วิตฺถาโรฯ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส, มหาโมคฺคลฺลานสฺส จ ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ สนฺธาย ‘‘เตสุ ปน ปกฺกนฺเตสู’’ติ วุตฺตํฯ

เตสํ ปพฺพชิตกาเลเยว อฑฺฒเตยฺยสตํ ปริพฺพาชกปริสา ปพฺพชิ, ตโต ปรมฺปิ ตทนุปพฺพชิตา ปริพฺพาชกปริสา อปริมาณาติ ทสฺเสติ ‘‘สาปิ เตสํ ปริสา ภินฺนา’’ติ อิมินาฯ ยาย กายจิ หิ ปริพฺพาชกปริสาย ปพฺพชิตาย ตสฺส ปริสา ภินฺนาเยว นาม สมานคณตฺตาติ ตถา วุตฺตํฯ ‘‘อิเมหี’’ติอาทินา ลาภปกฺขหานิํ นิคมนวเสน ทสฺเสติฯ อุสูยสงฺขาตสฺส วิสสฺส อุคฺคาโร อุคฺคิลนํ อุสูยวิสุคฺคาโร, ตํฯ เอตฺถ จ ‘‘ยสฺมา ปเนสา’’ติอาทินาว ‘‘กสฺมา จ โส รตนตฺตยสฺส อวณฺณํ ภาสตี’’ติ โจทนํ วิโสเธติ, ‘‘สเจ’’ติอาทิกํ ปน สพฺพมฺปิ ตปฺปริวารวจนเมวาติ เตหิปิ สา วิโสธิตาเยว นามฯ ภควโต วิโรธานุนยาภาววีมํสนตฺถํ เอเต อวณฺณํ วณฺณํ ภาสนฺติฯ ‘‘มาเรน อนฺวาวิฏฺฐา เอวํ ภาสนฺตี’’ติ จ เกจิ วทนฺติ, ตทยุตฺตเมว อฏฺฐกถาย อุชุวิปจฺจนีกตฺตาฯ ปากโฏเยวายมตฺโถติฯ

[2] ยสฺมา อตฺถงฺคโต สูริโย, ตสฺมา อกาโล ทานิ คนฺตุนฺติ สมฺพนฺโธฯ

อมฺพลฏฺฐิกาติ สามีปิกโวหาโร ยถา ‘‘วรุณนครํ, โคทาคาโม’’ติ อาห ‘‘ตสฺส กิรา’’ติอาทิฯ ตรุณปริยาโย ลฏฺฐิกา-สทฺโท รุกฺขวิสเย ยถา ‘‘มหาวนํ อชฺโฌคาเหตฺวา เพลุวลฏฺฐิกาย มูเล ทิวาวิหารํ นิสีที’’ติอาทีสูติ ทสฺเสติ’’ ‘‘ตรุณมฺพรุกฺโข’’ติ อิมินาฯ เกจิ ปน ‘‘อมฺพลฏฺฐิกา นาม วุตฺตนเยน เอโก คาโม’’ติ วทนฺติ, เตสํ มเต อมฺพลฏฺฐิกายนฺติ สมีปตฺเถ ภุมฺมวจนํฯ ฉายูทกสมฺปนฺนนฺติ ฉายาย เจว อุทเกน จ สมฺปนฺนํฯ มญฺชุสาติ เปฬาฯ ปฏิภานจิตฺตวิจิตฺตนฺติ อิตฺถิปุริสสญฺโญคาทินา ปฏิภานจิตฺเตน วิจิตฺตํ, เอเตน รญฺโญ อคารํ, ตเทว ราชาคารกนฺติ ทสฺเสติฯ ราชาคารกํ นาม เวสฺสวณมหาราชสฺส เทวายตนนฺติ เอเกฯ

พหุปริสฺสโยติ พหุปทฺทโวฯ เกหีติ วุตฺตํ ‘‘โจเร’หิปี’’ติอาทิฯ หนฺทาติ วจนโวสฺสคฺคตฺเถ นิปาโต, ตทานุภาวโต นิปฺปริสฺสยตฺถาย อิทานิ อุปคนฺตฺวา สฺเว คมิสฺสามีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘สทฺธิํ อนฺเตวาสินา พฺรหฺมทตฺเตน มาณเวนา’’ ติจฺเจว สีหฬฏฺฐกถายํ วุตฺตํ, ตญฺจ โข ปาฬิอารุฬฺหวเสเนว, น ปน ตทา สุปฺปิยสฺส ปริสาย อภาวโตติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สทฺธิํ อตฺตโน ปริสายา’’ติ อิธ วุตฺตํฯ

กสฺมา ปเนตฺถ พฺรหฺมทตฺโตเยว ปาฬิยมารุฬฺโห, น ปน ตทวเสสา สุปฺปิยสฺส ปริสาติ ? เทสนานธีนภาเวน ปโยชนาภาวโตฯ ยถา เจตํ, เอวํ อญฺญมฺปิ เอทิสํ ปโยชนาภาวโต สงฺคีติการเกหิ น สงฺคีตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เกจิ ปน ‘‘ปาฬิยํ วุตฺต’’นฺติ อาธารํ วตฺวา ‘ตเทตํ น สีหฬฏฺฐกถานยทสฺสนํ, ปาฬิยํ วุตฺตภาวทสฺสนเมวา’ติ’’ วทนฺติ, ตํ น ยุชฺชติฯ ปาฬิอารุฬฺหวเสเนว ปาฬิยํ วุตฺตนฺติ อธิปฺเปตตฺถสฺส อาปชฺชนโตฯ ตสฺมา ยถาวุตฺตนเยเนว อตฺโถ คเหตพฺโพติฯ ‘‘วุตฺตนฺติ วา อมฺเหหิปิ อิธ วตฺตพฺพนฺติ อตฺโถฯ เอวญฺหิ ตทา อญฺญายปิ ปริสาย วิชฺชมานภาวทสฺสนตฺถํ เอวํ วุตฺตํ, ปาฬิยมารุฬฺหวเสน ปน อญฺญถาปิ อิธ วตฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย ยุตฺโต’’ติ วทนฺติฯ

อิทานิ ‘‘ตตฺราปิ สุท’’นฺติอาทิปาฬิยา สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ วาสํ อุปคโต ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปริวาเรตฺวา นิสินฺโน โหตีติ สมฺพนฺโธฯ กุจฺฉิตํ กตฺตพฺพนฺติ กุกตํ, ตสฺส ภาโว กุกฺกุจฺจํ, กุจฺฉิตกิริยา, อิโต จิโต จ จญฺจลนนฺติ อตฺโถ, หตฺถสฺส กุกฺกุจฺจํ ตถาฯ ‘‘สา หี’’ติอาทินา ตถาภูตตาย การณํ ทสฺเสติฯ นิวาเตติ วาตวิรหิตฏฺฐาเนฯ ยถาวุตฺตโทสาภาเวน นิจฺจลาฯ ตํ วิภูตินฺติ ตาทิสํ โสภํฯ วิปฺปลปนฺตีติ สติโวสฺสคฺควเสน วิวิธา ลปนฺติฯ นิลฺลาลิตชิวฺหาติ อิโต จิโต จ นิกฺขนฺตชิวฺหาฯ กากจฺฉมานาติ กากานํ สทฺทสทิสํ สทฺทํ กุรุมานาฯ ฆรุฆรุปสฺสาสิโนติ ฆรุฆรุอิติ สทฺทํ ชเนตฺวา ปสฺสสนฺตาฯ อิสฺสาวเสนาติ ยถาวุตฺเตหิ ทฺวีหิ การเณหิ อุสูยนวเสนฯ ‘‘สพฺพํ วตฺตพฺพ’’นฺติ อิมินา ‘‘อาทิเปยฺยาลนโยย’’นฺติ ทสฺเสติฯ

[3] สมฺมา ปโหนฺติ ตํ ตํ กมฺมนฺติ สมฺปหุลา, พหโว, เตนาห ‘‘พหุกาน’’นฺติฯ สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน จตุวคฺคสงฺเฆเนว วินยกมฺมสฺส กตฺตพฺพตฺตา ‘‘วินยปริยาเยนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตโย ชนาติ เจส อุปลกฺขณนิทฺเทโส ทฺวินฺนมฺปิ สมฺปหุลตฺตาฯ ตตฺถ ตตฺถ ตถาเยวาคตตฺตา ‘‘สุตฺตนฺตปริยาเยนา’’ติอาทิมาหฯ ตํ ตํ ปาฬิยา อาคตโวหารวเสน หิ อยํ เภโทฯ ตโย ชนา ตโย เอว นาม, ตโต ปฏฺฐาย อุตฺตริ จตุปญฺจชนาทิกา สมฺปหุลาติ อตฺโถฯ ตโตติ จายํ มริยาทาวธิฯ มณฺฑลมาโฬติ อเนกตฺถปวตฺตา สมญฺญา, อิธ ปน อีทิสาย เอวาติ นิยเมนฺโต อาห ‘‘กตฺถจี’’ติอาทิฯ กณฺณิกา วุจฺจติ กูฏํฯ หํสวฏฺฏกจฺฉนฺเนนาติ หํสมณฺฑลาการฉนฺเนนฯ

ตเทว ฉนฺนํ อญฺญตฺถ ‘‘สุปณฺณวงฺกจฺฉทน’’นฺติ วุตฺตํฯ กูเฏน ยุตฺโต อคาโร, โสเยว สาลาติ กูฏาคารสาลาฯ ถมฺภปนฺติํ ปริกฺขิปิตฺวาติ ถมฺภมาลํ ปริวาเรตฺวา, ปริมณฺฑลากาเรน ถมฺภปนฺติํ กตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ อุปฏฺฐานสาลา นาม ปยิรุปาสนสาลาฯ ยตฺถ อุปฏฺฐานมตฺตํ กโรนฺติ, น เอกรตฺตทิรตฺตาทิวเสน นิสีทนํ, อิธ ปน ตถา กตา นิสีทนสาลาเยวาติ ทสฺเสติ ‘‘อิธ ปนา’’ติอาทินาฯ เตเนว ปาฬิยํ ‘‘สนฺนิปติตาน’’ นฺเตฺวว อวตฺวา ‘‘สนฺนิสินฺนาน’’นฺติปิ วุตฺตํฯ มานิตพฺโพติ มาโฬ, มียติ ปมียตีติ วา มาโฬฯ มณฺฑลากาเรน ปฏิจฺฉนฺโน มาโฬติ มณฺฑลมาโฬ, อเนกโกณวนฺโต ปฏิสฺสยวิเสโสฯ ‘‘สนฺนิสินฺนาน’’นฺติ นิสชฺชนวเสน วุตฺตํ, นิสชฺชนวเสน วา ‘‘สนฺนิสินฺนาน’’นฺติ สํวณฺเณตพฺพปทมชฺฌาหริตฺวา สมฺพนฺโธฯ อิมินา นิสีทนอิริยาปถํ, กายสามคฺคีวเสน จ สโมธานํ สนฺธาย ปททฺวยเมตํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ สงฺขิยา วุจฺจติ กถา สมฺมา ขิยนโต กถนโตฯ กถาธมฺโมติ กถาสภาโว, อุปปริกฺขา วิธีติ เกจิฯ

‘‘อจฺฉริย’’นฺติอาทิ ตสฺส รูปทสฺสนนฺติ อาห ‘‘กตโม ปน โส’’ติอาทิฯ โสติ กถาธมฺโมฯ ‘‘นียตีติ นโย, อตฺโถ, สทฺทสตฺถํ อนุคโต นโย สทฺทนโย’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.3) อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํฯ นียติ อตฺโถ เอเตนาติ วา นโย, อุปาโย, สทฺทสตฺเถ อาคโต นโย อตฺถคหณูปาโย สทฺทนโยฯ ตตฺถ หิ อนภิณฺหวุตฺติเก อจฺฉริย-สทฺโท อิจฺฉิโต รุฬฺหิวเสนฯ เตเนวาห ‘‘อนฺธสฺส ปพฺพตาโรหณํ วิยา’’ติอาทิฯ ตสฺส หิ ตทาโรหณํ น นิจฺจํ, กทาจิเยว สิยา, เอวมิทมฺปิฯ อจฺฉราโยคฺคํ อจฺฉริยํ นิรุตฺตินเยน โยคฺคสทฺทสฺส โลปโต, ตทฺธิตวเสน วา ณิยปจฺจยสฺส วิจิตฺรวุตฺติโต, โส ปน โปราณฏฺฐกถายเมว อาคตตฺตา ‘‘อฏฺฐกถานโย’’ติ วุตฺโตฯ ปุพฺเพ อภูตนฺติ อภูตปุพฺพํ, เอเตน น ภูตํ อภูตนฺติ นิพฺพจนํ, ภูต-สทฺทสฺส จ อตีตตฺถํ ทสฺเสติฯ ยาวญฺจิทนฺติ สนฺธิวเสน นิคฺคหิตาคโมติ อาห ‘‘ยาว จ อิท’’นฺติ, เอตสฺส จ ‘‘สุปฺปฏิวิทิตา’’ติ เอเตน สมฺพนฺโธฯ ยาว จยตฺตกํ อิทํ อยํ นานาธิมุตฺติกตา สุปฺปฏิวิทิตา, ตํ ‘‘เอตฺตกเมวา’’ติ น สกฺกา อมฺเหหิ ปฏิวิชฺฌิตุํ, อกฺขาตุญฺจาติ สปาฐเสสตฺโถฯ เตเนวาห ‘‘เตน สุปฺปฏิวิทิตตาย อปฺปเมยฺยตํ ทสฺเสตี’’ติฯ

‘‘ภควตา’’ติอาทีหิ ปเทหิ สมานาธิกรณภาเวน วุตฺตตฺตา เตนาติ เอตฺถ ต-สทฺโท สกตฺถปฏินิทฺเทโส, ตสฺมา เยน อภิสมฺพุทฺธภาเวน ภควา ปกโต สมาโน สุปากโฏ นาม โหติ, ตทภิสมฺพุทฺธภาวํ สทฺธิํ อาคมนปฏิปทาย ตสฺส อตฺถภาเวน ทสฺเสนฺโต ‘‘โย โส’’ติอาทิมาห ฯ น เหตฺถ โส ปุพฺเพ วุตฺโต อตฺถิ, โย อตฺโถ เตหิ เถเรหิ ต-สทฺเทน ปรามสิตพฺโพ ภเวยฺยฯ ตสฺมา ยถาวุตฺตคุณสงฺขาตํ สกตฺถํเยเวส ปธานภาเวน ปรามสตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธินฺติ อคฺคมคฺคญาณปทฏฺฐานํ อนาวรณญาณํ, อนาวรณญาณปทฏฺฐานญฺจ อคฺคมคฺคญาณํฯ ตทุภยญฺหิ สมฺมา อวิปรีตํ สยเมว พุชฺฌติ, สมฺมา วา ปสฏฺฐา สุนฺทรํ พุชฺฌตีติ สมฺมาสมฺโพธิฯ สา ปน พุทฺธานํ สพฺพคุณสมฺปตฺติํ เทติ อภิเสโก วิย รญฺโญ สพฺพโลกิสฺสริยภาวํ, ตสฺมา ‘‘อนุตฺตรา สมฺมาสมฺโพธี’’ติ วุจฺจติฯ อภิสมฺพุทฺโธติ อพฺภญฺญาสิ ปฏิวิชฺฌิ, เตน ตาทิเสน ภควตาติ อตฺโถฯ สติปิ ญาณทสฺสนานํ อิธ ปญฺญาเววจนภาเว เตน เตน วิเสเสน เนสํ วิสยวิเสสปฺปวตฺติํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เตสํ เตสํ สตฺตาน’’นฺติอาทิมาหฯ เอตฺถ หิ ปฐมมตฺถํ อสาธารณญาณวเสน ทสฺเสติฯ อาสยานุสยญาเณน ชานตา สพฺพญฺญุตานาวรณญาเณหิ ปสฺสตาติ อตฺโถฯ

ทุติยํ วิชฺชตฺตยวเสนฯ ปุพฺเพนิวาสาทีหีติ ปุพฺเพนิวาสาสวกฺขยญาเณหิฯ ตติยํ อภิญฺญานาวรณญาณวเสนฯ อภิญฺญาปริยาปนฺเนปิ ‘‘ตีหิ วิชฺชาหี’’ติ ตาสํ ราสิเภททสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ อนาวรณญาณสงฺขาเตน สมนฺตจกฺขุนา ปสฺสตาติ อตฺโถฯ จตุตฺถํ สพฺพญฺญุตญฺญาณมํสจกฺขุวเสนฯ ปญฺญายาติ สพฺพญฺญุตญฺญาเณนฯ กุฏฺฏสฺส ภิตฺติยา ติโร ปรํ, อนฺโต วา, ตทาทีสุ คตานิฯ อติวิสุทฺเธนาติ อติวิย วิสุทฺเธน ปญฺจวณฺณสมนฺนาคเตน สุนีลปาสาทิกอกฺขิโลมสมลงฺกเตน รตฺติญฺเจว ทิวา จ สมนฺตา โยชนํ ปสฺสนฺเตน มํสจกฺขุนาฯ ปญฺจมํ ปฏิเวธเทสนาญาณวเสนฯ ‘‘อตฺตหิตสาธิกายา’’ติ เอกํสโต วุตฺตํ, ปริยายโต ปเนสา ปรหิตสาธิกาปิ โหติฯ ตาย หิ ธมฺมสภาวปฏิจฺฉาทกกิเลสสมุคฺฆาตาย เทสนาญาณาทิ สมฺภวติฯ ปฏิเวธปญฺญายาติ อริยมคฺคปญฺญายฯ

วิปสฺสนาสหคโต สมาธิ ปทฏฺฐานํ อาสนฺนการณเมติสฺสาติ สมาธิปทฏฺฐานา, ตายฯ เทสนาปญฺญายาติ เทสนากิจฺจนิปฺผาทเกน สพฺพญฺญุตญฺญาเณนฯ อรีนนฺติ กิเลสารีนํ, ปญฺจมารานํ วา, สาสนปจฺจตฺถิกานํ วา อญฺญติตฺถิยานํฯ เตสํ หนนํ ปาฏิหาริเยหิ อภิภวนํ อปฺปฏิภานตากรณํ, อชฺฌุเปกฺขนญฺจ มชฺฌิมปณฺณาสเก ปญฺจมวคฺเค สงฺคีตํ จงฺกีสุตฺตญฺเจตฺถ (ม. นิ. 2.422) นิทสฺสนํ, เอเตน อรโย หตา อเนนาติ นิรุตฺตินเยน ปทสิทฺธิมาหฯ อโต นาวจนสฺส ตาพฺยปฺปเทโส มหาวิสเยนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อปิจ อรโย หนตีติ อนฺตสทฺเทน ปทสิทฺธิ, อิการสฺส จ อกาโรฯ ปจฺจยาทีนํ สมฺปทานภูตานํ, เตสํ วา ปฏิคฺคหณํ, ปฏิคฺคหิตุํ วา อรหตีติ อรหนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ปจฺจยาทีนญฺจ อรหตฺตา’’ติ อิมินาฯ สมฺมาติ อวิปรีตํฯ สามญฺจาติ สยเมว, อปรเนยฺโย หุตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ กถํ ปเนตฺถ ‘‘สพฺพธมฺมาน’’นฺติ อยํ วิเสโส ลพฺภตีติ? สามญฺญโชตนาย วิเสเส อวฏฺฐานโต, วิเสสตฺถินา จ วิเสสสฺส อนุปโยเชตพฺพโต ยชฺเชวํ ‘‘ธมฺมาน’’นฺติ วิเสโสวานุปโยชิโต สิยา, กสฺมา สพฺพธมฺมานนฺติ อยมตฺโถ อนุปโยชียตีติ? เอกเทสสฺส อคฺคหณโตฯ ปเทสคฺคหเณ หิ อสติ คเหตพฺพสฺส นิปฺปเทสตา วิญฺญายติ ยถา ‘‘ทิกฺขิโต น ททาตี’’ติ, เอส นโย อีทิเสสุฯ

อิทานิ จ จตูหิ ปเทหิ จตุเวสารชฺชวเสน อตฺตนา อธิปฺเปตตรํ ฉฏฺฐมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนฺตรายิกธมฺเม วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตถา หิ ตเทว นิคมนํ กโรติ ‘‘เอว’’นฺติอาทินาฯ ตตฺถ อนฺตรายกรธมฺมญาเณน ชานตา, นิยฺยานิกธมฺมญาเณน ปสฺสตา, อาสวกฺขยญาเณน อรหตา, สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สมฺมาสมฺพุทฺเธนอาติ ยถากฺกมํ โยเชตพฺพํฯ อนตฺถจรเณน กิเลสา เอว อรโยติ กิเลสารโย, เตสํ กิเลสารีนํฯ เอตฺถาห – ยสฺส ญาณสฺส วเสน สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา ภควา สมฺมาสมฺพุทฺโธ นาม ชาโต, กิํ ปนิทํ ญาณํ สพฺพธมฺมานํ พุชฺฌนวเสน ปวตฺตมานํ สกิํเยว สพฺพสฺมิํ วิสเย ปวตฺตติ, อุทาหุ กเมนาติฯ

กิญฺเจตฺถ – ยทิ ตาว สกิํเยว สพฺพสฺมิํ วิสเย ปวตฺตติ, เอวํ สติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนอชฺฌตฺตพหิทฺธาทิเภทภินฺนานํ สงฺขตธมฺมานํ, อสงฺขตสมฺมุติธมฺมานญฺจ เอกชฺฌํ อุปฏฺฐาเน ทูรโต จิตฺตปฏํ เปกฺขนฺตสฺส วิย ปฏิภาเคนาวโพโธ น สิยา, ตถา จ สติ ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ (อ. นิ. 3.137; ธ. ป. 279; มหานิ. 27; จูฬนิ. 8, 10; เนตฺติ. 5) วิปสฺสนฺตานํ อนตฺตากาเรน วิย สพฺเพ ธมฺมา อนิรูปิตรูเปน ภควโต ญาณวิสยา โหนฺตีติ อาปชฺชติฯ เยปิ ‘‘สพฺพเญยฺยธมฺมานํ ฐิติลกฺขณวิสยํ วิกปฺปรหิตํ สพฺพกาลํ พุทฺธานํ ญาณํ ปวตฺตติ, เตน เต ‘สพฺพวิทู’ติ วุจฺจนฺติฯ เอวญฺจ กตฺวา –

‘คจฺฉํ สมาหิโต นาโค, ฐิโต นาโค สมาหิโต;

เสยฺยํ สมาหิโต นาโค, นิสินฺโนปิ สมาหิโต’ติฯ (อ. นิ. 6.43); –

อิทมฺปิ สพฺพทา ญาณปฺปวตฺติทีปกํ องฺคุตฺตราคเม นาโคปมสุตฺตวจนํ สุวุตฺตํ นาม โหตี’’ติ วทนฺติ, เตสมฺปิ วาเท วุตฺตโทสา นาติวตฺติฯ ฐิติลกฺขณารมฺมณตาย จ อตีตานาคตธมฺมานํ ตทภาวโต เอกเทสวิสยเมว ภควโต ญาณํ สิยา, ตสฺมา สกิญฺเญว สพฺพสฺมิํ วิสเย ญาณํ ปวตฺตตีติ น ยุชฺชติฯ อถ กเมน สพฺพสฺมิมฺปิ วิสเย ญาณํ ปวตฺตติ, เอวมฺปิ น ยุชฺชติฯ น หิ ชาติภูมิสภาวาทิวเสน, ทิสาเทสกาลาทิวเสน จ อเนกเภทภินฺเน เญยฺเย กเมน คยฺหมาเน ตสฺส อนวเสสปฏิเวโธ สมฺภวติ อปริยนฺตภาวโต เญยฺยสฺสฯ เย ปน ‘‘อตฺถสฺส อวิสํวาทนโต เญยฺยสฺส เอกเทสํ ปจฺจกฺขํ กตฺวา เสเสปิ เอวนฺติ อธิมุจฺจิตฺวา ววตฺถาปเนน สพฺพญฺญู นาม ภควา ชาโต, ตญฺจ ญาณํ น อนุมานิกํ นาม สํสยาภาวโตฯ สํสยานุพทฺธญฺหิ ญาณํ โลเก อนุมานิก’’นฺติ วทนฺติ, เตสมฺปิ ตํ น ยุตฺตเมวฯ สพฺพสฺส หิ อปฺปจฺจกฺขภาเว อตฺถาวิสํวาทเนน เญยฺยสฺส เอกเทสํ ปจฺจกฺขํ กตฺวา เสเสปิ เอวนฺติ อธิมุจฺจิตฺวา ววตฺถาปนสฺเสว อสมฺภวโต ตถา อสกฺกุเณยฺยตฺตา จฯ ยญฺหิ เสสํ, ตทปจฺจกฺขเมว, อถ ตมฺปิ ปจฺจกฺขํ, ตสฺส เสสภาโว เอว น สิยา, อปริยนฺตภาวโต เญยฺยสฺส ตถาววตฺถิตุเมว น สกฺกาติ? สพฺพเมตํ อการณํฯ กสฺมา? อวิสยวิจารณภาวโตฯ

วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘พุทฺธานํ ภิกฺขเว, พุทฺธวิสโย อจินฺเตยฺโย น จินฺเตตพฺโพ, ยํ จินฺเตนฺโต อุมฺมาทสฺส วิฆาตสฺส ภาคี อสฺสา’’ติ (อ. นิ. 4.77) อิทํ ปเนตฺถ สนฺนิฏฺฐานํ – ยํ กิญฺจิ ภควตา ญาตุํ อิจฺฉิตํ, สกลเมกเทโส วา, ตตฺถ ตตฺถ อปฺปฏิหตวุตฺติตาย ปจฺจกฺขโต ญาณํ ปวตฺตติ นิจฺจสมาธานญฺจ วิกฺเขปาภาวโต, ญาตุํ อิจฺฉิตสฺส จ สกลสฺส อวิสยภาเว ตสฺส อากงฺขาปฏิพทฺธวุตฺติตา น สิยา, เอกนฺเตเนว สา อิจฺฉิตพฺพา, สพฺเพ ธมฺมา พุทฺธสฺส ภควโต อาวชฺชนปฏิพทฺธา อากงฺขาปฏิพทฺธา มนสิการปฏิพทฺธา จิตฺตุปฺปาทปฏิพทฺธาติ (มหานิ. 69, 156; จูฬนิ. 85; ปฏิ. ม. 3.5) วจนโตฯ อตีตานาคตวิสยมฺปิ ภควโต ญาณํ อนุมานาคมตกฺกคหณวิรหิตตฺตา ปจฺจกฺขเมวฯ

นนุ จ เอตสฺมิมฺปิ ปกฺเข ยทา สกลํ ญาตุํ อิจฺฉิตํ, ตทา สกิํเยว สกลวิสยตาย อนิรูปิตรูเปน ภควโต ญาณํ ปวตฺเตยฺยาติ วุตฺตโทสา นาติวตฺติเยวาติ? น, ตสฺส วิโสธิตตฺตาฯ วิโสธิโต หิ โส พุทฺธวิสโย อจินฺเตยฺโยติฯ อญฺญถา ปจุรชนญาณสมานวุตฺติตาย พุทฺธานํ ภควนฺตานํ ญาณสฺส อจินฺเตยฺยตา น สิยา, ตสฺมา สกลธมฺมารมฺมณมฺปิ ตํ เอกธมฺมารมฺมณํ วิย สุววตฺถาปิเตเยว เต ธมฺเม กตฺวา ปวตฺตตีติ อิทเมตฺถ อจินฺเตยฺยํ, ‘‘ยาวตกํ เนยฺยํ, ตาวตกํ ญาณํฯ ยาวตกํ ญาณํ, ตาวตกํ เนยฺยํฯ เนยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ, ญาณปริยนฺติกํ เนยฺยํฯ เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา ญาณํ นปฺปวตฺตติ, ญาณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิฯ อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน เต ธมฺมา, ยถา ทฺวินฺนํ สมุคฺคปฏลานํ สมฺมา ผุสิตานํ เหฏฺฐิมํ สมุคฺคปฏลํ อุปริมํ นาติวตฺตติ, อุปริมํ สมุคฺคปฏลํ เหฏฺฐิมํ นาติวตฺตติฯ อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน, เอวเมว พุทฺธสฺส ภควโต เนยฺยญฺจ ญาณญฺจ อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน…เป.… เต ธมฺมา’’ติ (มหานิ. 69, 156; จูฬนิ. 85; ปฏิ. ม. 3.5) เอวเมกชฺฌํ, วิสุํ, สกิํ, กเมน วา อิจฺฉานุรูปํ ปวตฺตสฺส ตสฺส ญาณสฺส วเสน สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา ภควา สมฺมาสมฺพุทฺโธ นาม ชาโตติฯ

อยํ ปเนตฺถ อฏฺฐกถามุตฺตโก นโย – ฐานาฐานาทีนิ ฉพฺพิสยานิ ฉหิ ญาเณหิ ชานตา, ยถากมฺมูปเค สตฺเต จุตูปปาตทิพฺพจกฺขุญาเณหิ ปสฺสตา, สวาสนานมาสวานํ อาสวกฺขยญาเณน ขีณตฺตา อรหตา, ฌานาทิธมฺเม สํกิเลสโวทานวเสน สามํเยว อวิปรีตาวโพธโต สมฺมาสมฺพุทฺเธน, เอวํ ทสพลญาณวเสน จตูหากาเรหิ โถมิเตนฯ

อปิจ ตีสุ กาเลสุ อปฺปฏิหตญาณตาย ชานตา, ติณฺณมฺปิ กมฺมานํ ญาณานุปริวตฺติโต นิสมฺมการิตาย ปสฺสตา, ทวาทีนํ ฉนฺนมภาวสาธิกาย ปหานสมฺปทาย อรหตา, ฉนฺทาทีนํ ฉนฺนมหานิเหตุภูตาย อปริกฺขยปฏิภานสาธิกาย สพฺพญฺญุตาย สมฺมาสมฺพุทฺเธน , เอวํ อฏฺฐารสาเวณิกพุทฺธธมฺมวเสน (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.305) จตูหากาเรหิ โถมิเตนาติ เอวมาทินา เตสํ เตสํ ญาณทสฺสนปหานโพธนตฺเถหิ สงฺคหิตานํ พุทฺธคุณานํ วเสน โยชนา กาตพฺพาติฯ

จตุเวสารชฺชํ สนฺธาย ‘‘จตูหากาเรหี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘โถมิเตนา’’ติ เอเตน อิเมสํ ‘‘ภควตา’’ติ ปทสฺส วิเสสนตํ ทสฺเสติฯ ยทิปิ หีนปณีตเภเทน ทุวิธาว อธิมุตฺติ ปาฬิยํ วุตฺตา, ปวตฺติอาการวเสน ปน อเนกเภทภินฺนาวาติ อาห ‘‘นานาธิมุตฺติกตา’’ติฯ สา ปน อธิมุตฺติ อชฺฌาสยธาตุเยว, ตทปิ ตถา ตถา ทสฺสนํ, ขมนํ, โรจนญฺจาติ อตฺถํ วิญฺญาเปติ ‘‘นานชฺฌาสยตา’’ติ อิมินาฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘นานาธิมุตฺติกตา นานชฺฌาสยตา นานาทิฏฺฐิกตา นานกฺขนฺติตา นานารุจิตา’’ติฯ ‘‘ยาวญฺจิท’’นฺติ เอตสฺส ‘‘สุปฺปฏิวิทิตา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ จ อิทนฺติ ปทปูรณมตฺตํ, ‘‘นานาธิมุตฺติกตา’’ติ เอเตน วา ปเทน สมานาธิกรณํ, ตสฺสตฺโถ ปน ปากโฏเยวาติ อาห ‘‘ยาว จ สุฏฺฐุ ปฏิวิทิตา’’ติฯ

‘‘ยา จ อย’’นฺติอาทินา ธาตุสํยุตฺตปาฬิํ ทสฺเสนฺโต ตเทว สํยุตฺตํ มนสิ กริตฺวา เตสํ อวณฺณวณฺณภาสเนน สทฺธิํ ฆเฏตฺวา เถรานมยํ สงฺขิยธมฺโม อุทปาทีติ ทสฺเสติฯ อโต อสฺส ภควโต ธาตุสํยุตฺตเทสนานเยน ตาสํ สุปฺปฏิวิทิตภาวํ สมตฺถนวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ หี’’ติอาทิมาหาติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ สุปฺปฏิวิทิตภาวสมตฺถนญฺหิ ‘‘อยํ หี’’ติอาทิวจนํฯ ตตฺถ ยา อยํ นานาธิมุตฺติกตา…เป.… รุจิตาติ สมฺพนฺโธฯ ธาตุโสติ อชฺฌาสยธาตุยาฯ สํสนฺทนฺตีติ สมฺพนฺเธนฺติ วิสฺสาเสนฺติฯ สเมนฺตีติ สมฺมา, สห วา ภวนฺติฯ ‘‘หีนาธิมุตฺติกา’’ติอาทิ ตถาภาววิภาวนํฯ อตีตมฺปิ อทฺธานนฺติ อตีตสฺมิํ กาเล, อจฺจนฺตสํโยเค วา เอตํ อุปโยควจนํฯ นานาธิมุตฺติกตา-ปทสฺส นานชฺฌาสยตาติ อตฺถวจนํฯ นานาทิฏฺฐิ…เป.… รุจิตาติ ตสฺส สรูปทสฺสนํฯ สสฺสตาทิลทฺธิวเสน นานาทิฏฺฐิกตาฯ ปาปาจารกลฺยาณาจาราทิปกติวเสน นานกฺขนฺติตาฯ ปาปิจฺฉาอปฺปิจฺฉาทิวเสน นานารุจิตาฯ นาฬิยาติ ตุมฺเพน, อาฬฺหเกน วาฯ ตุลายาติ มาเนนฯ

นานาธิมุตฺติกตาญาณนฺติ เจตฺถ สพฺพญฺญุตญฺญาณเมว อธิปฺเปตํ, น ทสพลญาณนฺติ อาห ‘‘สพฺพญฺญุตญฺญาเณนา’’ติฯ เอวํ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน (ที. นิ. ฏี. 1.3) วุตฺตํ, อภิธมฺมฏฺฐกถายํ, ทสพลสุตฺตฏฺฐกถาสุ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.149; อ. นิ. อฏฺฐ. 3.10.21; วิภ. อฏฺฐ. 831) จ เอวมาคตํฯ

ปรวาที ปนาห ‘‘ทสพลญาณํ นาม ปาฏิเยกฺกํ นตฺถิ, สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺเสวายํ ปเภโท’’ติ, ตํ ตถา น ทฏฺฐพฺพํฯ อญฺญเมว หิ ทสพลญาณํ, อญฺญํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ทสพลญาณญฺหิ สกกิจฺจเมว ชานาติ, สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปน ตมฺปิ ตโต อวเสสมฺปิ ชานาติฯ ทสพลญาเณสุ หิ ปฐมํ การณาการณเมว ชานาติ, ทุติยํ กมฺมนฺตรวิปากนฺตรเมว, ตติยํ กมฺมปริจฺเฉทเมว, จตุตฺถํ ธาตุนานตฺตการณเมว, ปญฺจมํ สตฺตานมชฺฌาสยาธิมุตฺติเมว, ฉฏฺฐํ อินฺทฺริยานํ ติกฺขมุทุภาวเมว, สตฺตมํ ฌานาทีหิ สทฺธิํ เตสํ สํกิเลสาทิเมว, อฏฺฐมํ ปุพฺเพนิวุตฺถกฺขนฺธสนฺตติเมว, นวมํ สตฺตานํ จุติปฏิสนฺธิเมว, ทสมํ สจฺจปริจฺเฉทเมว, สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปน เอเตหิ ชานิตพฺพญฺจ ตโต อุตฺตริญฺจ ชานาติ, เอเตสํ ปน กิจฺจํ น สพฺพํ กโรติฯ ตญฺหิ ฌานํ หุตฺวา อปฺเปตุํ น สกฺโกติ, อิทฺธิ หุตฺวา วิกุพฺพิตุํ น สกฺโกติ, มคฺโค หุตฺวา กิเลเส เขเปตุํ น สกฺโกติฯ อปิจ ปรวาที เอวํ ปุจฺฉิตพฺโพ ‘‘ทสพลญาณํ นาม เอตํ สวิตกฺกสวิจารํ อวิตกฺกวิจารมตฺตํ อวิตกฺกอวิจารํ, กามาวจรํ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ, โลกิยํ โลกุตฺตร’’นฺติฯ ชานนฺโต ปฏิปาฏิยา สตฺต ญาณานิ ‘‘สวิตกฺกสวิจารานี’’ติ วกฺขติ, ตโต ปรานิ ทฺเว ‘‘อวิตกฺกอวิจารานี’’ติ วกฺขติ, อาสวกฺขยญาณํ ‘‘สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, สิยา อวิตกฺกอวิจาร’’นฺติ วกฺขติ, ตถา ปฏิปาฏิยา สตฺต กามาวจรานิ, ตโต ปรํ ทฺเว รูปาวจรานิ, อวสาเน เอกํ ‘‘โลกุตฺตร’นฺติ วกฺขติ, สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปน สวิตกฺกสวิจารเมว, กามาวจรเมว, โลกิยเมวาติฯ อิติ อญฺญเทว ทสพลญาณํ, อญฺญํ สพฺพญฺญุตญฺญาณนฺติ, ตสฺมา ปญฺจมพลญาณสงฺขาเตน นานาธิมุตฺติกตาญาเณน จ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน จ วิทิตาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ จ-กาโรปิ หิ โปตฺถเกสุ ทิสฺสติฯ สาติ ยถาวุตฺตา นานาธิมุตฺติกตาฯ ‘‘ทฺเวปิ นามา’’ติอาทินา ยถาวุตฺตสุตฺตสฺสตฺถํ สงฺเขเปน ทสฺเสตฺวา ‘‘อิเมสุ จาปี’’ติอาทินา ตสฺส สงฺขิยธมฺมสฺส ตทภิสมฺพนฺธตํ อาวิ กโรติฯ อิติ ห เมติ เอตฺถ เอวํสทฺทตฺเถ อิติ-สทฺโท, ห-กาโร นิปาตมตฺตํ, อาคโม วาฯ

สนฺธิวเสน อิการโลโป, อการาเทโส วาติ ทสฺเสติ ‘‘เอวํ อิเม’’ติ อิมินาฯ

[4] ‘‘วิทิตฺวา’’ติ เอตฺถ ปกติยตฺถภูตา วิชานนกิริยา สามญฺเญน อเภทวตีปิ สมานา ตํตํกรณโยคฺยตาย อเนกปฺปเภทาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ภควา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วตฺถูนีติ ฆรวตฺถูนิฯ ‘‘สพฺพญฺญุตญฺญาเณน ทิสฺวา อญฺญาสี’’ติ จ โวหารวจนมตฺตเมตํฯ น หิ เตน ทสฺสนโต อญฺญํ ชานนํ นาม นตฺถิฯ ตทิทํ ญาณํ อาวชฺชนปฏิพทฺธํ อากงฺขาปฏิพทฺธํ มนสิการปฏิพทฺธํ จิตฺตุปฺปาทปฏิพทฺธํ หุตฺวา ปวตฺตติฯ กิํ นาม กโรนฺโต ภควา เตน ญาเณน อาวชฺชนาทิปฏิพทฺเธน อญฺญาสีติ โสตูนมตฺถสฺส สุวิญฺญาปนตฺถํ ปรมฺมุขา วิย โจทนํ สมุฏฺฐาเปติ ‘‘กิํ กโรนฺโต อญฺญาสี’’ติ อิมินา, ปจฺฉิมยามกิจฺจํ กโรนฺโต ตํ ญาณํ อาวชฺชนาทิปฏิพทฺธํ หุตฺวา เตน ตถา อญฺญาสีติ วุตฺตํ โหติฯ สามญฺญสฺมิํ สติ วิเสสวจนํ สาตฺถกํ สิยาติ อนุโยเคนาห ‘‘กิจฺจญฺจนาเมต’’นฺติอาทิฯ อรหตฺตมคฺเคน สมุคฺฆาตํ กตํ ตสฺส สมุฏฺฐาปกกิเลสสมุคฺฆาฏเนน, ยโต ‘‘นตฺถิ อพฺยาวฏมโน’’ติ อฏฺฐารสสุ พุทฺธธมฺเมสุ วุจฺจติฯ นิรตฺถโก จิตฺตสมุทาจาโร นตฺถีติ เหตฺถ อตฺโถฯ เอวมฺปิ วุตฺตานุโยโค ตทวตฺโถเยวาติ โจทนมปเนติ ‘‘ตํ ปญฺจวิธ’’นฺติอาทินาฯ ตตฺถ ปุริมกิจฺจทฺวยํ ทิวสภาควเสน, อิตรตฺตยํ รตฺติภาควเสน คเหตพฺพํ ตถาเยว วกฺขมานตฺตาฯ

‘‘อุปฏฺฐากานุคฺคหณตฺถํ, สรีรผาสุกตฺถญฺจา’’ติ เอเตน อเนกกปฺปสมุปจิตปุญฺญสมฺภารชนิตํ ภควโต มุขวรํ ทุคฺคนฺธาทิโทสํ นาม นตฺถิ, ตทุภยตฺถเมว ปน มุขโธวนาทีนิ กโรตีติ ทสฺเสติฯ สพฺโพปิ หิ พุทฺธานํ กาโย พาหิรพฺภนฺตเรหิ มเลหิ อนุปกฺกิลิฏฺโฐ สุโธตมณิ วิย โหติฯ วิวิตฺตาสเนติ ผลสมาปตฺตีนมนุรูเป วิเวกานุพฺรูหนาสเนฯ วีตินาเมตฺวาติ ผลสมาปตฺตีหิ วีตินามนํ วุตฺตํ, ตมฺปิ น วิเวกนินฺนตาย, ปเรสญฺจ ทิฏฺฐานุคติ อาปชฺชนตฺถํฯ สุรตฺตทุปฏฺฏํ อนฺตรวาสกํ วิหารนิวาสนปริวตฺตนวเสน นิวาเสตฺวา วิชฺชุลตาสทิสํ กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา เมฆวณฺณํ สุคตจีวรํ ปารุปิตฺวา เสลมยปตฺตํ อาทายาติ อธิปฺปาโยฯ ตถาเยว หิ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺโตฯ

‘‘กทาจิ เอกโก’’ติอาทิ เตสํ เตสํ วิเนยฺยานํ วินยนานุกูลํ ภควโต อุปสงฺกมนทสฺสนํฯ คามํ วา นิคมํ วาติ เอตฺถ วา-สทฺโท วิกปฺปนตฺโถ, เตน นครมฺปิ วิกปฺเปติฯ ยถารุจิ วตฺตมาเนหิ อเนเกหิ ปาฏิหาริเยหิ ปวิสตีติ สมฺพนฺโธฯ

‘‘เสยฺยถิท’’นฺติอาทินา ปจฺฉิมปกฺขํ วิตฺถาเรติฯ เสยฺยถิทนฺติ จ ตํ กตมนฺติ อตฺเถ นิปาโต, อิทํ วา สปฺปาฏิหีรปวิสนํ กตมนฺติปิ วฏฺฏติฯ มุทุคตวาตาติ มุทุภูตา, มุทุภาเวน วา คตา วาตาฯ อุทกผุสิตานีติ อุทกพินฺทูนิฯ มุญฺจนฺตาติ โอสิญฺจนฺตาฯ เรณุํ วูปสเมตฺวาติ รชํ สนฺนิสีทาเปตฺวา อุปริ วิตานํ หุตฺวา ติฏฺฐนฺติ จณฺฑ-วาตาตป-หิมปาตาทิ-หรเณน วิตานกิจฺจนิปฺผาทกตฺตา, ตโต ตโต หิมวนฺตาทีสุ ปุปฺผูปครุกฺขโต อุปสํหริตฺวาติ อตฺถสฺส วิญฺญายมานตฺตา ตถา น วุตฺตํฯ สมภาคกรณมตฺเตน โอนมนฺติ, อุนฺนมนฺติ จ, ตโตเยว ปาทนิกฺเขปสมเย สมาว ภูมิ โหติฯ นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํ สกฺขรกถลกณฺฏกสงฺกุกลลาทิอปคมนสฺสาปิ สมฺภวโต, ตญฺจ สุปฺปติฏฺฐิตปาทตาลกฺขณสฺส นิสฺสนฺทผลํ, น อิทฺธินิมฺมานํฯ ปทุมปุปฺผานิ วาติ เอตฺถ วา-สทฺโท วิกปฺปนตฺโถ, เตน ‘‘ยทิ ยถาวุตฺตนเยน สมา ภูมิ โหติ, เอวํ สติ ตานิ น ปฏิคฺคณฺหนฺติ, ตถา ปน อสติเยว ปฏิคฺคณฺหนฺตี’’ติ ภควโต ยถารุจิ ปวตฺตนํ ทสฺเสติฯ สพฺพทาว ภควโต คมนํ ปฐมํ ทกฺขิณปาทุทฺธรณสงฺขาตานุพฺยญฺชนปฏิมณฺฑิตนฺติ อาห ‘‘ฐปิตมตฺเต ทกฺขิณปาเท’’ติฯ พุทฺธานํ สพฺพทกฺขิณตาย ตถา วุตฺตนฺติ อาจริยธมฺมปาลตฺเถโร,(ที. นิ. ฏี. 1.4) อาจริยสาริปุตฺตตฺเถโร (อ. นิ. อฏฺฐ. 1.53) จ วทติ, สพฺเพสํ อุตฺตมตาย เอวํ วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ เอวํ สติ อุตฺตมปุริสานํ ตถาปกติตายาติ อาปชฺชติฯ ฐปิตมตฺเต นิกฺขมิตฺวา ธาวนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ อิทญฺจ ยาวเทว วิเนยฺยชนวินยนตฺถํ สตฺถุ ปาฏิหาริยนฺติ เตสํ ทสฺสนฏฺฐานํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘ฉพฺพณฺณรสฺมิโย’’ติ วตฺวาปิ ‘‘สุวณฺณรสปิญฺชรานิ วิยา’’ติ วจนํ ภควโต สรีเร ปีตาภาย เยภุยฺยตายาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘รส-สทฺโท เจตฺถ อุทกปริยาโย, ปิญฺชร-สทฺโท เหมวณฺณปริยาโย, สุวณฺณชลธารา วิย สุวณฺณวณฺณานีติ อตฺโถ’’ติ (สารตฺถ. ฏี. 1.พุทฺธาจิณฺณกถา.22) สารตฺถทีปนิยํ วุตฺตํฯ ปาสาทกูฏาคาราทีนิ เตสุ เตสุ คามนิคมาทีสุ สํวิชฺชมานานิ อลงฺกโรนฺติโย หุตฺวาฯ

‘‘ตถา’’ติอาทินา สยเมว ธมฺมตาวเสน เตสํ สทฺทกรณํ ทสฺเสติฯ ตทา กายํ อุปคจฺฉนฺตีติ กายูปคานิ, น ยตฺถ กตฺถจิ ฐิตานิฯ ‘‘อนฺตรวีถิ’’นฺติ อิมินา ภควโต ปิณฺฑาย คมนานุรูปวีถิํ ทสฺเสติฯ น หิ ภควา โลลุปฺปจารปิณฺฑจาริโก วิย ยตฺถ กตฺถจิ คจฺฉติฯ เย ปฐมํ คตา, เย วา ตทนุจฺฉวิกํ ปิณฺฑปาตํ ทาตุํ สมตฺถา, เต ภควโตปิ ปตฺตํ คณฺหนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ ปฏิมาเนนฺตีติ ปติสฺสมานสา ปูเชนฺติ, ภควนฺตํ วา ปฏิมานาเปนฺติ ปฏิมานนฺตํ กโรนฺติฯ โวหารมตฺตญฺเจตํ, ภควโต ปน อปฏิมานนา นาม นตฺถิฯ จิตฺตสนฺตานานีติ อตีเต, เอตรหิ จ ปวตฺตจิตฺตสนฺตานานิฯ ยถา เกจิ อรหตฺเต ปติฏฺฐหนฺติ, ตถา ธมฺมํ เทเสตีติ สมฺพนฺโธฯ เกจิ ปพฺพชิตฺวาติ จ อรหตฺตสมาปนฺนานํ ปพฺพชฺชาสงฺเขปคตทสฺสนตฺถํ , น ปน คิหีนํ อรหตฺตสมาปนฺนตาปฏิกฺเขปนตฺถํฯ อยญฺหิ อรหตฺตปฺปตฺตานํ คิหีนํ สภาโว, ยา ตทเหว ปพฺพชฺชา วา, กาลํ กิริยาวาติฯ ตถา หิ วุตฺตํ อายสฺมตา นาคเสนตฺเถเรน ‘‘วิสมํ มหาราช, คิหิลิงฺคํ, วิสเม ลิงฺเค ลิงฺคทุพฺพลตาย อรหตฺตํ ปตฺโต คิหี ตสฺมิํเยว ทิวเส ปพฺพชติ วา ปรินิพฺพายติ วา เนโส มหาราช, โทโส อรหตฺตสฺส, คิหิลิงฺคสฺเสเวโส โทโส ยทิทํ ลิงฺคทุพฺพลตา’’ติ (มิ. ป. 5.2.2) สพฺพํ วตฺตพฺพํฯ เอตฺถ จ สปฺปาฏิหีรปฺปเวสนสมฺพนฺเธเนว มหาชนานุคฺคหณํ ทสฺสิตํ, อปฺปาฏิหีรปฺปเวสเนน จ ปน ‘‘เต สุนิวตฺถา สุปารุตา’’ติอาทิวจนํ ยถารหํ สมฺพนฺธิตฺวา มหาชนานุคฺคหณํ อตฺถโต วิภาเวตพฺพํ โหติฯ ตมฺปิ หิ ปุเรภตฺตกิจฺจเมวาติฯ อุปฏฺฐานสาลา เจตฺถ มณฺฑลมาโฬฯ ตตฺถ คนฺตฺวา มณฺฑลมาเฬติ อิธ ปาโฐ ลิขิโตฯ ‘‘คนฺธมณฺฑลมาเฬ’’ติปิ (อ. นิ. อฏฺฐ. 1.53) มโนรถปูรณิยา ทิสฺสติ, ตฏฺฏีกายญฺจ ‘‘จตุชฺชาติยคนฺเธน ปริภณฺเฑ มณฺฑลมาเฬ’’ติ วุตฺตํฯ คนฺธกุฏิํ ปวิสตีติ จ ปวิสนกิริยาสมฺพนฺธตาย, ตสฺสมีปตาย จ วุตฺตํ, ตสฺมา ปวิสิตุํ คจฺฉตีติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ, น ปน อนฺโต ติฏฺฐตีติฯ เอวญฺหิ ‘‘อถ โข ภควา’’ติอาทิวจนํ (ที. นิ. 1.4) สูปปนฺนํ โหติฯ

อถ โขติ เอวํ คนฺธกุฏิํ ปวิสิตุํ คมนกาเลฯ อุปฏฺฐาเนติ สมีปปเทเสฯ ‘‘ปาเท ปกฺขาเลตฺวา ปาทปีเฐ ฐตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ โอวทตี’’ติ เอตฺถ ปาเท ปกฺขาเลนฺโตว ปาทปีเฐ ติฏฺฐนฺโต โอวทตีติ เวทิตพฺพํฯ

เอตทตฺถํเยว หิ ภิกฺขูนํ ภตฺตกิจฺจปริโยสานํ อาคมยมาโน นิสีทิฯ ทุลฺลภา สมฺปตฺตีติ สติปิ มนุสฺสตฺตปฏิลาเภ ปติรูปเทสวาสอินฺทฺริยาเวกลฺลสทฺธาปฏิลาภาทโย สมฺปตฺติสงฺขาตา คุณา ทุลฺลภาติ อตฺโถฯ โปตฺถเกสุ ปน ‘‘ทุลฺลภา สทฺธาสมฺปตฺตี’’ติ ปาโฐ ทิสฺสติ, โส อยุตฺโตวฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ปาทปีเฐ ฐตฺวา โอวทนกาเล, เตสุ วา ภิกฺขูสุ, รตฺติยา วสนํ ฐานํ รตฺติฏฺฐานํ, ตถา ทิวาฐานํฯ ‘‘เกจี’’ติอาทิ ตพฺพิวรณํฯ จาตุมหาราชิกภวนนฺติ จาตุมหาราชิกเทวโลเก สุญฺญวิมานานิ สนฺธาย วุตฺตํฯ เอส นโย ตาวติํสภวนาทีสุปิฯ ตโต ภควา คนฺธกุฏิํ ปวิสิตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ตโย ภาเค กตฺวา ปฐมภาเค สเจ อากงฺขติ, ทกฺขิเณน ปสฺเสน สีหเสยฺยํ กปฺเปติ, สเจ นากงฺขติ, พุทฺธาจิณฺณํ ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชติ, อถ ยถากาลปริจฺเฉทํ ตโต วุฏฺฐหิตฺวา ทุติยภาเค ปจฺฉิมยามสฺส ตติยโกฏฺฐาเส วิย โลกํ โวโลเกติ เวเนยฺยานํ ญาณปริปากํ ปสฺสิตุํ, เตนาห ‘‘สเจ อากงฺขตี’’ติอาทิฯ สีหเสยฺยนฺติอาทีนมตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตวฯ ยญฺหิ อปุพฺพํ ปทํ อนุตฺตานํ, ตเทว วณฺณยิสฺสามฯ สมฺมา อสฺสาสิตพฺโพติ คาหาปนวเสน อุปตฺถมฺภิตพฺโพติ สมสฺสาสิโตฯ ตาทิโส กาโย ยสฺสาติ ตถาฯ ธมฺมสฺสวนตฺถํ สนฺนิปตติฯ ตสฺสา ปริสาย จิตฺตาจารํ ญตฺวา กตภาวํ สนฺธายาห ‘‘สมฺปตฺตปริสายอนุรูเปน ปาฏิหาริเยนา’’ติฯ ยตฺถ ธมฺมํ สห ภาสนฺติ, สา ธมฺมสภา นามฯ กาลยุตฺตนฺติ ‘‘อิมิสฺสา เวลาย อิมสฺส เอวํ วตฺตพฺพ’’นฺติ ตํตํกาลานุรูปํฯ สมยยุตฺตนฺติ ตสฺเสว เววจนํ, อฏฺฐุปฺปตฺติอนุรูปํ วา สมยยุตฺตํฯ อถ วา สมยยุตฺตนฺติ เหตุทาหรเณหิ ยุตฺตํฯ กาเลน สาปเทสญฺหิ ภควา ธมฺมํ เทเสติฯ กาลํ วิทิตฺวา ปริสํ อุยฺโยเชติ, น ยาว สมนฺธการา ธมฺมํ เทเสตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘สมยํ วิทิตฺวา ปริสํ อุยฺโยเชสี’’ติปิ กตฺถจิ ปริยายวจนปาโฐ ทิสฺสติ, โส ปจฺฉา ปมาทลิขิโตฯ

คตฺตานีติ กาโยเยว อเนกาวยวตฺตา วุตฺโตฯ ‘‘อุตุํ คณฺหาเปตี’’ติ อิมินา อุตุคณฺหาปนตฺถเมว โอสิญฺจนํ, น ปน มลวิกฺขาลนตฺถนฺติ ทสฺเสติฯ น หิ ภควโต กาเย รโชชลฺลํ อุปลิมฺปตีติฯ จตุชฺชาติเกน คนฺเธน ปริภาวิตา กุฏี คนฺธกุฏีฯ ตสฺสา ปริเวณํ ตถาฯ ผลสมาปตฺตีหิ มุหุตฺตํ ปฏิสลฺลีโนฯ

ตโต ตโตติ อตฺตโน อตฺตโน รตฺติฏฺฐานทิวาฐานโต, อุปคนฺตฺวา, สมีเป วา ฐานํ อุปฏฺฐานํ, ภชนํ เสวนนฺติ อตฺโถฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ นิสีทนฏฺฐาเน, ปุริมยาเม วา, เตสุ วา ภิกฺขูสุฯ

ปญฺหากถนาทิวเสน อธิปฺปายํ สมฺปาเทนฺโต ‘‘ทสสหสฺสิโลกธาตู’’ติ เอวํ อวตฺวา ตสฺสา อเนกาวยวสงฺคหณตฺถํ ‘‘สกลทสสหสฺสิโลกธาตู’’ติ วุตฺตํฯ ปุเรภตฺตปจฺฉาภตฺตปุริมยาเมสุ มนุสฺสปริสาพาหุลฺลโต โอกาสํ อลภิตฺวา อิทานิ มชฺฌิมยาเมเยว โอกาสํ ลภมานา, ภควตา วา กโตกาสตาย โอกาสํ ลภมานาติ อธิปฺปาโยฯ กีทิสํ ปน ปุจฺฉนฺตีติ อาห ‘‘ยถาภิสงฺขตํ อนฺตมโส จตุรกฺขรมฺปี’’ติฯ ยถาภิสงฺขตนฺติ อภิสงฺขตานุรูปํ, ตทนติกฺกมฺม วา, เอเตน ยถา ตถา อตฺตโน ปฏิภานานุรูปํ ปุจฺฉนฺตีติ ทสฺเสติฯ

ปจฺฉาภตฺตกาลสฺส ตีสุ ภาเคสุ ปฐมภาเค สีหเสยฺยากปฺปนํ เอกนฺตํ น โหตีติ อาห ‘‘ปุเรภตฺตโต ปฏฺฐาย นิสชฺชาย ปีฬิตสฺส สรีรสฺสา’’ติฯ เตเนว หิ ปุพฺเพ ‘‘สเจ อากงฺขตี’’ติ ตทา สีหเสยฺยากปฺปนสฺส อนิพทฺธตา วิภาวิตาฯ กิลาสุภาโว กิลมโถฯ สรีรสฺส กิลาสุภาวโมจนตฺถํ จงฺกเมน วีตินาเมติ สีหเสยฺยํ กปฺเปตีติ สมฺพนฺโธฯ พุทฺธจกฺขุนาติ อาสยานุสยอินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณสงฺขาเตน ปญฺจมฉฏฺฐพลภูเตน พุทฺธจกฺขุนาฯ เตน หิ โลกโวโลกนพาหุลฺลตาย ตํ ‘‘พุทฺธจกฺขู’’ติ วุจฺจติ, อิทญฺจ ปจฺฉิมยาเม ภควโต พหุลํ อาจิณฺณวเสน วุตฺตํฯ อปฺเปกทา อวสิฏฺฐพลญาเณหิ, สพฺพญฺญุตญฺญาเณเนว จ ภควา ตมตฺถํ สาเธติฯ

‘‘ปจฺฉิมยามกิจฺจํ กโรนฺโต อญฺญาสี’’ติ ปุพฺเพ วุตฺตมตฺถํ สมตฺเถนฺโต ‘‘ตสฺมิํ ปน ทิวเส’’ติอาทิมาหฯ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ ยตฺถ กตฺถจิ วสนฺตานํ อิทํ ปญฺจวิธํ กิจฺจํ อวิชหิตเมว โหติ สพฺพกาลํ สุปฺปติฏฺฐิตสติสมฺปชญฺญตฺตา, ตสฺมา ตทเหปิ ตทวิชหนภาวทสฺสนตฺถํ อิธ ปญฺจวิธกิจฺจปโยชนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ จงฺกมนฺติ ตตฺถ จงฺกมนานุรูปฏฺฐานํฯ จงฺกมมาโน อญฺญาสีติ โยเชตพฺพํฯ ปุพฺเพ วุตฺเต อตฺถทฺวเย ปจฺฉิมตฺถญฺเญว คเหตฺวา ‘‘สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อารพฺภา’’ติ วุตฺตํฯ ปุริมตฺโถ หิ ปกรณาธิคตตฺตา สุวิญฺเญยฺโยติฯ

‘‘อถ โข ภควา เตสํ ภิกฺขูนํ อิมํ สงฺขิยธมฺมํ วิทิตฺวา เยน มณฺฑลมาโฬ, เตนุปสงฺกมี’’ติ อยํ สาวเสสปาโฐ, ตสฺมา เอตํ วิทิตฺวา, เอวํ จินฺเตตฺวา จ อุปสงฺกมีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ ทสฺเสตุํ ‘‘ญตฺวา จ ปนสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อสฺส เอตทโหสีติ อสฺส ภควโต เอตํ ปริวิตกฺกนํ, เอโส วา เจตโส ปริวิตกฺโก อโหสิ, ลิงฺควิปลฺลาโสยํ ‘‘เอตทคฺค’’นฺติอาทีสุ (อ. นิ. 1.188 อาทโย) วิยฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณกิจฺจํ น สพฺพถา ปากฏํฯ นิรนฺตรนฺติ อนุปุพฺพาโรจนวเสน นิพฺพิวรํ, ยถาภาสิตสฺส วา อาโรจนวเสน นิพฺพิเสสํฯ ภาวนปุํสกญฺเจตํฯ ตํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวาติ ตํ ยถาโรจิตํ วจนํ อิมสฺส สุตฺตสฺส อุปฺปตฺติการณํ กตฺวา, อิมสฺส วา สุตฺตสฺส เทสนาย อุปฺปนฺนํ การณํ กตฺวาติปิ อตฺโถฯ อตฺถ-สทฺโท เจตฺถ การเณ, เตน อิมสฺส สุตฺตสฺส อฏฺฐุปฺปตฺติกํ นิกฺเขปํ ทสฺเสติฯ ทฺวาสฏฺฐิยา ฐาเนสูติ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตฏฺฐาเนสุฯ อปฺปฏิวตฺติยนฺติ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมิํ อนิวตฺติยํฯ สีหนาทํ นทนฺโตติ เสฏฺฐนาทสงฺขาตํ อภีตนาทํ นทนฺโตฯ ยํ ปน โลกิยา วทนฺติ –

‘‘อุตฺตรสฺมิํ ปเท พฺยคฺฆปุงฺคโวสภกุญฺชรา;

สีหสทฺทูลนาคาทฺยา, ปุเม เสฏฺฐตฺถโคจรา’’ติฯ

ตํ เยภุยฺยวเสนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ สีหนาทสทิสํ วา นาทํ นทนฺโตฯ อยมตฺโถ สีหนาทสุตฺเตน (อ. นิ. 6.64; 10.21) ทีเปตพฺโพฯ ยถา วา เกสโร มิคราชา สหนโต, หนนโต, จ ‘‘สีโห’’ติ วุจฺจติ, เอวํ ตถาคโตปิ โลกธมฺมานํ สหนโต, ปรปฺปวาทานํ หนนโต จ ‘‘สีโห’’ติ วุจฺจติฯ ตสฺมา สีหสฺส ตถาคตสฺส นาทํ นทนฺโตติปิ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ยถา หิ สีโห สีหพเลน สมนฺนาคโต สพฺพตฺถ วิสารโท วิคตโลมหํโส สีหนาทํ นทติ, เอวํ ตถาคตสีโหปิ ตถาคตพเลหิ สมนฺนาคโต อฏฺฐสุ ปริสาสุ วิสารโท วิคตโลมหํโส ‘‘อิเม ทิฏฺฐิฏฺฐานา’’ติอาทินา นเยน นานาวิธเทสนาวิลาสสมฺปนฺนํ สีหนาทํ นทติ ฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สีโหติ โข ภิกฺขเว, ตถาคตสฺเสตํ อธิวจนํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ ยํ โข ภิกฺขเว, ตถาคโต ปริสาย ธมฺมํ เทเสติ, อิทมสฺส โหติ สีหนาทสฺมิ’’นฺติ (อ. นิ. 10.21)ฯ

‘‘อิเม ทิฏฺฐิฏฺฐานา’’ติอาทิกา หิ อิธ วกฺขมานเทสนาเยว สีหนาโทฯ เตสํ ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’ติอาทินา วกฺขมานนเยน ปจฺจยาการสฺส สโมธานมฺปิ เวทิตพฺพํฯ สิเนรุํ…เป.… วิย จาติ อุปมาทฺวเยน พฺรหฺมชาลเทสนาย อนญฺญสาธารณตฺตา สุทุกฺกรตํ ทสฺเสติฯ สุวณฺณกูเฏนาติ สุวณฺณมยปหรโณปกรณวิเสเสนฯ รตนนิกูเฏน วิย อคารํ อรหตฺตนิกูเฏน พฺรหฺมชาลสุตฺตนฺตํ นิฏฺฐเปนฺโต, นิกูเฏนาติ จ นิฏฺฐานคเตน อจฺจุคฺคตกูเฏนาติ อตฺโถฯ อิทญฺจ อรหตฺตผลปริโยสานตฺตา สพฺพคุณานํ ตเทว สพฺเพสํ อุตฺตริตรนฺติ วุตฺตํฯ ปุริโม ปน เม-สทฺโท เทสนาเปกฺโขติ ปรินิพฺพุตสฺสาปิ เม สา เทสนา อปรภาเค ปญฺจวสฺสสหสฺสานีติ อตฺโถ ยุตฺโตฯ สวนอุคฺคหณธารณวาจนาทิวเสน ปริจยํ กโรนฺเต, ตถา จ ปฏิปนฺเน นิพฺพานํ สมฺปาปิกา ภวิสฺสตีติ อธิปฺปาโยฯ

ยทคฺเคน เยนาติ กรณนิทฺเทโส, ตทคฺเคน เตนา ติปิ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตนฺติ ‘‘เยน เตนา’’ติ เอตํ ปททฺวยํฯ ตตฺถาติ หิ ตสฺมิํ มณฺฑลมาเฬติ อตฺโถฯ เยนาติ วา ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํฯ เตนาติ ปน อุปโยคตฺเถฯ ตสฺมา ตตฺถาติ ตํ มณฺฑลมาฬนฺติปิ วทนฺติฯ อุปสงฺกมีติ จ อุปสงฺกมนฺโตติ อตฺโถ ปจฺจุปฺปนฺนกาลสฺส อธิปฺเปตตฺตา, ตทุปสงฺกมนสฺส ปน อตีตภาวสฺส สูจนโต ‘‘อุปสงฺกมี’’ติ ตกฺกาลาเปกฺขนวเสน อตีตปโยโค วุตฺโตฯ เอวญฺหิ ‘‘อุปสงฺกมิตฺวา’’ติ วจนํ สูปปนฺนํ โหติฯ อิตรถา ทฺวินฺนมฺปิ วจนานํ อตีตกาลิกตฺตา ตถาวตฺตพฺพเมว น สิยาฯ อุปสงฺกมนสฺส จ คมนํ, อุปคมนญฺจาติ ทฺวิธา อตฺโถ, อิธ ปน คมนเมวฯ สมฺปตฺตุกามตาย หิ ยํ กิญฺจิ ฐานํ คจฺฉนฺโต ตํ ตํ ปเทสาติกฺกมนวเสน ‘‘ตํ ฐานํ อุปสงฺกมิ อุปสงฺกมนฺโต’’ติ วตฺตพฺพตํ ลภติ, เตนาห ‘‘ตตฺถ คโต’’ติ, เตน อุปคมนตฺถํ นิวตฺเตติฯ ยญฺหิ ฐานํ ปตฺตุมิจฺฉนฺโต คจฺฉติ, ตํ ปตฺตตาเยว ‘‘อุปคมน’’นฺติ วุจฺจติฯ ยเมตฺถ น สํวณฺณิตํ ‘‘อุปสงฺกมิตฺวา’’ติ ปทํ, ตํ อุปสงฺกมนปริโยสานทีปนํฯ อถ วา คโตติ อุปคโตฯ อนุปสคฺโคปิ หิ สทฺโท สอุปสคฺโค วิย อตฺถนฺตรํ วทติ สอุปสคฺโคปิ อนุปสคฺโค วิยาติฯ อโต ‘‘อุปสงฺกมิตฺวา’’ติ ปทสฺส เอวํ อุปคโต ตโต อาสนฺนตรํ ภิกฺขูนํ สมีปสงฺขาตํ ปญฺหํ วา กเถตุํ, ธมฺมํ วา เทเสตุํ สกฺกุเณยฺยฏฺฐานํ อุปคนฺตฺวาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อปิจ เยนาติ เหตุมฺหิ กรณวจนํฯ

เยน การเณน ภควตา โส มณฺฑลมาโฬ อุปสงฺกมิตพฺโพ, เตน การเณน อุปสงฺกมีติ อตฺโถฯ การณํ ปน ‘‘อิเม ภิกฺขู’’ติอาทินา อฏฺฐกถายํ วุตฺตเมวฯ

ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทีติ เอตฺถ เกนิทํ ปญฺญตฺตนฺติ อนุโยเค สติ ภิกฺขูหีติ ทสฺเสตุํ ‘‘พุทฺธกาเล กิรา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ พุทฺธกาเลติ ธรมานสฺส ภควโต กาเลฯ วิเสสนฺติ ยถาลทฺธโต อุตฺตริ ฌานมคฺคผลํฯ อถาติ สํสยตฺเถ นิปาโต, ยทิ ปสฺสตีติ อตฺโถฯ วิตกฺกยมานํ นํ ภิกฺขุนฺติ สมฺพนฺโธ, ตถา ตโต ปสฺสนเหตุ ทสฺเสตฺวา, โอวทิตฺวาติ จฯ อนมตคฺเคติ อนาทิมติฯ อากาสํ อุปฺปติตฺวาติ อากาเส อุคฺคนฺตฺวาฯ อีทิเสสุ หิ ภุมฺมตฺโถ เอว ยุชฺชตีติ อุทานฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ภาโรติ ตงฺขเณเยว ภควโต อนุจฺฉวิกาสนสฺส ทุลฺลภตฺตา ครุกมฺมํฯ ผลกนฺติ นิสีทนตฺถาย กตํ ผลํฯ กฏฺฐกนฺติ นิสีทนโยคฺยํ ผลกโต อญฺญํ ทารุกฺขนฺธํฯ สงฺกฑฺฒิตฺวาติ สํหริตฺวาฯ ตตฺถาติ ปุราณปณฺเณสุ, เกวลํ เตสุ เอว นิสีทิตุมนนุจฺฉวิกตฺตา ตถา วุตฺตํ, ตตฺถาติ วา เตสุ ปีฐาทีสุฯ เอวํ สติ สงฺกฑฺฒิตฺวา ปญฺญเปนฺตีติ อตฺถวสา วิภตฺติํ วิปริณาเมตฺวา สมฺพนฺโธฯ ปปฺโผเฏตฺวาติ ยถาฐิตํ รโชชลฺลาทิ-สํกิณฺณมนนุรูปนฺติ ตพฺพิโสธนตฺถํ สญฺจาเลตฺวาฯ ‘‘อมฺหากํ อีทิสา กถา อญฺญตริสฺสา เทสนาย การณํ ภวิตุํ ยุตฺตา, อวสฺสํ ภควา อาคมิสฺสตี’’ติ ญตฺวา ยถานิสีทนํ สนฺธาย เอวํ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ ‘‘อิธาคโต สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ตาวกาลิกํ คณฺหิตฺวา ปริภุญฺชตู’’ติ รญฺญา ฐปิตํ, เตน จ อาคตกาเล ปริภุตฺตํ อาสนํ รญฺโญ นิสีทนาสนนฺติ เวทิตพฺพํฯ น หิ ตถา อฏฺฐปิตํ ภิกฺขูหิ ปริภุญฺชิตุํ, ภควโต จ ปญฺญเปตุํ วฏฺฏติฯ ตสฺมา ตาทิสํ รญฺโญ นิสีทนาสนํ ปาฬิยํ กถิตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ สนฺธายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อธิมุตฺติญาณนฺติ จ สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตารมฺมณํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, พลญาณญฺจ, วุตฺโตวายมตฺโถฯ

‘‘นิสชฺชา’’ติ อิทํ นิสีทนปริโยสานทีปนนฺติ ทสฺเสติ ‘‘เอว’’นฺติอาทินาฯ ‘‘เตสํ ภิกฺขูนํ อิเม สงฺขิยธมฺมํ วิทิตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา ชานนฺโตเยว ปุจฺฉีติ อยมตฺโถ สิทฺโธติ อาห ‘‘ชานนฺโตเยวา’’ติฯ อสติ กถาวตฺถุมฺหิ ตทนุรูปา อุปรูปริ วตฺตพฺพา วิเสสกถา น สมูปพฺรูหตีติ กถาสมุฏฺฐาปนตฺถํ ปุจฺฉนํ เวทิตพฺพํฯ นุ-อิติ ปุจฺฉนตฺเถฯ อส-สทฺโท ปวตฺตนตฺเถติ วุตฺตํ ‘‘กตมาย นุ…เป.… ภวถา’’ติฯ

เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ฐาเน สนฺธิวเสน อุการสฺส โอการาเทโสว, น ปฐมาย ปาฬิยา อตฺถโต วิเสโสติ ทสฺเสติ ‘‘ตสฺสาปิ ปุริโมเยว อตฺโถ’’ติ อิมินาฯ ปุริโมเยวตฺโถติ จ ‘‘กตมาย นุ ภวถา’’ติ เอวํ วุตฺโต อตฺโถฯ

‘‘กา จ ปนา’’ติ เอตฺถ จ-สทฺโท พฺยติเรเก ‘‘โย จ พุทฺธญฺจ ธมฺมญฺจ, สงฺฆญฺจ สรณํ คโต’’ติอาทีสุ วิยฯ พฺยติเรโก จ นาม ปุพฺเพ วุตฺตตฺถาเปกฺขโก วิเสสาติเรกตฺโถ, โส จ ตํ ปุพฺเพ ยถาปุจฺฉิตาย กถาย วกฺขมานํ วิปฺปกตภาวสงฺขาตํ พฺยติเรกตฺถํ โชเตติฯ ปน-สทฺโท วจนาลงฺกาโร ฯ ตาทิโส ปน อตฺโถ สทฺทสตฺถโตว สุวิญฺเญยฺโยติ กตฺวา ตทญฺเญสเมว อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนฺตรากถาติ กมฺมฏฺฐาน…เป.… กถา’’ติอาทิมาหฯ กมฺมฏฺฐานมนสิการอุทฺเทสปริปุจฺฉาทโย สมณกรณียภูตาติ อนฺตราสทฺเทน อเปกฺขิเต กรณียวิเสเส สมฺพนฺธาปาทานภาเวน วตฺตพฺเพ เตสเมว วตฺตพฺพรูปตฺตา ‘‘กมฺมฏฺฐานมนสิการอุทฺเทสปริปุจฺฉาทีน’’นฺติ วุตฺตํฯ ยาย หิ กถาย เต ภิกฺขู สนฺนิสินฺนา, สา เอว อนฺตรากถา วิปฺปกตา วิเสเสน ปุน ปุจฺฉียติ, น ตทญฺเญ กมฺมฏฺฐานมนสิการอุทฺเทสปริปุจฺฉาทโยติฯ อนฺตราสทฺทสฺส อญฺญตฺถมาห ‘‘อญฺญา, เอกา’’ติ จฯ ปริยายวจนญฺเหตํ ปททฺวยํฯ ยสฺมา อญฺญตฺเถ อยํ อนฺตราสทฺโท ‘‘ภูมนฺตรํ, สมยนฺตร’’นฺติอาทีสุ วิยฯ ตสฺมา ‘‘กมฺมฏฺฐานมนสิการอุทฺเทสปริปุจฺฉาทีน’’นฺติ นิสฺสกฺกตฺเถ สามิวจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ เวมชฺเฌ วา อนฺตราสทฺโท, สา ปน เตสํ เวมชฺฌภูตตฺตา อญฺญาเยว, เตหิ จ อสมฺมิสฺสตฺตา วิสุํ เอกาเยวาติ อธิปฺปายํ ทสฺเสตุํ ‘‘อญฺญา, เอกา’’ติ จ วุตฺตํฯ ปกาเรน กรณํ ปกโต, ตโต วิคตา, วิคตํ วา ปกตํ ยสฺสาติ วิปฺปกตา, อปรินิฏฺฐิตาฯ สิขนฺติ ปริโยสานํฯ อยํ ปน ตทภิสมฺพนฺธวเสน อุตฺตริ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา, ตํ สนฺธายาห ‘‘นาห’’นฺติอาทิฯ กถาภงฺคตฺถนฺติ กถาย ภญฺชนตฺถํฯ อตฺถโต อาปนฺนตฺตา สพฺพญฺญุปวารณํ ปวาเรติฯ อนิยฺยานิกตฺตา สคฺคโมกฺขมคฺคานํ ติรจฺฉานภูตา กถา ติรจฺฉานกถาฯ ติรจฺฉานภูตาติ จ ติโรกรณภูตา, วิพนฺธนภูตาติ อตฺโถฯ อาทิ-สทฺเทน เจตฺถ โจรมหามตฺตเสนาภยกถาทิกํ อเนกวิหิตํ นิรตฺถกกถํ สงฺคณฺหาติฯ

อยํ กถา เอวาติ อนฺโตคธาวธารณตํ , อญฺญตฺถาโปหนํ วา สนฺธาย เจตํ วุตฺตํฯ อถาติ ตสฺสา อวิปฺปกตกาเลเยวฯ ‘‘ตํ โน’’ติอาทินา อตฺถโต อาปนฺนมาหฯ เอส นโย อีทิเสสุฯ นนุ จ เตหิ ภิกฺขูหิ สา กถา ‘‘อิติ ห เม’’ติอาทินา ยถาธิปฺปายํ นิฏฺฐาปิตาเยวาติ? น นิฏฺฐาปิตา ภควโต อุปสงฺกมเนน อุปจฺฉินฺนตฺตาฯ ยทิ หิ ภควา ตสฺมิํ ขเณ น อุปสงฺกเมยฺย, ภิยฺโยปิ ตปฺปฏิพทฺธาเยว ตถา ปวตฺเตยฺยุํ, ภควโต อุปสงฺกมเนน ปน น ปวตฺเตสุํ, เตเนวาห ‘‘อยํ โน…เป.… อนุปฺปตฺโต’’ติฯ

อิทานิ นิทานสฺส, นิทานวณฺณนาย วา ปรินิฏฺฐิตภาวํ ทสฺเสนฺโต ตสฺส ภควโต วจนสฺสานุกูลภาวมฺปิ สมตฺเถตุํ ‘‘เอตฺตาวตา’’ติอาทิมาหฯ เอตฺตาวตาติ หิ เอตฺตเกน ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติอาทิวจนกฺกเมน ยํ นิทานํ ภาสิตนฺติ วา เอตฺตเกน ‘‘ตตฺถ เอวนฺติ นิปาตปท’’นฺติอาทิวจนกฺกเมน อตฺถวณฺณนา สมตฺตาติ วา ทฺวิธา อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘กมล…เป.… สลิลายา’’ติอาทินา ปน ตสฺส นิทานสฺส ภควโต วจนสฺสานุกูลภาวํ ทีเปติฯ ตตฺถ กมลกุวลยุชฺชลวิมลสาธุรสสลิลายาติ กมลสงฺขาเตหิ ปทุมปุณฺฑรีกเสตุปฺปลรตฺตุปฺปเลหิ เจว กุวลยสงฺขาเตน นีลุปฺปเลน จ อุชฺชลวิมลสาธุรสสลิลวติยาฯ นิมฺมลสิลาตลรจนวิลาสโสภิตรตนโสปานนฺติ นิมฺมเลน สิลาตเลน รจนาย วิลาเสน ลีลาย โสภิตรตนโสปานวนฺตํ, นิมฺมลสิลาตเลน วา รจนวิลาเสน, สุสงฺขตกิริยาโสเภน จ โสภิตรตนโสปานํ, วิลาสโสภิตสทฺเทหิ วา อติวิย โสภิตภาโว วุตฺโตฯ วิปฺปกิณฺณมุตฺตาตลสทิสวาลุกาจุณฺณปณฺฑรภูมิภาคนฺติ วิวิเธน ปกิณฺณาย มุตฺตาย ตลสทิสานํ วาลุกานํ จุณฺเณหิ ปณฺฑรวณฺณภูมิภาควนฺตํฯ สุวิภตฺตภิตฺติวิจิตฺรเวทิกาปริกฺขิตฺตสฺสาติ สุฏฺฐุ วิภตฺตาหิ ภิตฺตีหิ วิจิตฺรสฺส, เวทิกาหิ ปริกฺขิตฺตสฺส จฯ อุจฺจตเรน นกฺขตฺตปถํ อากาสํ ผุสิตุกามตาย วิย, วิชมฺภิตสทฺเทน เจตสฺส สมฺพนฺโธฯ วิชมฺภิตสมุสฺสยสฺสาติ วิกฺกีฬนสมูหวนฺตสฺสฯ ทนฺตมยสณฺหมุทุผลกกญฺจนลตาวินทฺธมณิคณปฺปภาสมุทยุชฺชลโสภนฺติ ทนฺตมเย อติวิย สินิทฺธผลเก กญฺจนมยาหิ ลตาหิ วินทฺธานํ มณีนํ คณปฺปภาสมุทาเยน สมุชฺชลโสภาสมฺปนฺนํฯ

สุวณฺณวลยนุปุราทิสงฺฆฏฺฏนสทฺทสมฺมิสฺสิตกถิตหสิต- มธุรสฺสรเคหชนวิจริตสฺสาติ สุวณฺณมยนิยุรปาทกฏกาทีนํ อญฺญมญฺญํ สงฺฆฏฺฏเนน ชนิตสทฺเทหิ สมฺมิสฺสิตกถิตสรหสิตสรสงฺขาเตน มธุรสฺสเรน สมฺปนฺนานํ เคหนิวาสีนํ นรนารีนํ วิจริตฏฺฐานภูตสฺสฯ อุฬาริสฺสริยวิภวโสภิตสฺสาติ อุฬารตาสมฺปนฺนชนอิสฺสริยสมฺปนฺนชนวิภวสมฺปนฺนชเนหิ, ตนฺนิวาสีนํ วา นรนารีนํ อุตฺตมาธิปจฺจโภเคหิ โสภิตสฺสฯ สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาปวาฬาทิชุติวิสฺสรวิชฺโชติตสุปฺปติฏฺฐิตวิสาล ทฺวารพาหนฺติ สุวณฺณรชตนานามณิมุตฺตาปวาฬาทีนํ ชุตีหิ ปภสฺสรวิชฺโชติตสุปฺปติฏฺฐิตวิตฺถตทฺวารพาหํฯ

ติวิธสีลาทิทสฺสนวเสน พุทฺธสฺส คุณานุภาวํ สมฺมา สูเจตีติ พุทฺธคุณานุภาวสํสูจกํ, ตสฺสฯ กาโล จ เทโส จ เทสโก จ วตฺถุ จ ปริสา จ, ตาสํ อปเทเสน นิทสฺสเนน ปฏิมณฺฑิตํ ตถาฯ

กิมตฺถํ ปเนตฺถ ธมฺมวินยสงฺคเห กริยมาเน นิทานวจนํ วุตฺตํ, นนุ ภควตา ภาสิตวจนสฺเสว สงฺคโห กาตพฺโพติ? วุจฺจเต – เทสนาย ฐิติอสมฺโมสสทฺเธยฺยภาวสมฺปาทนตฺถํฯ กาลเทสเทสกวตฺถุปริสาปเทเสหิ อุปนิพนฺธิตฺวา ฐปิตา หิ เทสนา จิรฏฺฐิติกา โหติ, อสมฺโมสธมฺมา, สทฺเธยฺยา จ เทสกาลวตฺถุเหตุนิมิตฺเตหิ อุปนิพนฺโธ วิย โวหารวินิจฺฉโย, เตเนว จายสฺมตา มหากสฺสเปน ‘‘พฺรหฺมชาลํ อาวุโส อานนฺท กตฺถ ภาสิต’’นฺติอาทินา (จูฬว. 439) เทสาทิปุจฺฉาสุ กตาสุ ตาสํ วิสฺสชฺชนํ กโรนฺเตน ธมฺมภณฺฑาคาริเกน อายสฺมตา อานนฺทตฺเถเรน นิทานํ ภาสิตนฺติ ตเทวิธาปิ วุตฺตํ ‘‘กาลเทสเทสกวตฺถุปริสาปเทสปฏิมณฺฑิตํ นิทาน’’นฺติฯ

อปิจ สตฺถุสมฺปตฺติปกาสนตฺถํ นิทานวจนํฯ ตถาคตสฺส หิ ภควโต ปุพฺพ-รจนา-นุมานาคม-ตกฺกาภาวโต สมฺมาสมฺพุทฺธตฺตสิทฺธิฯ สมฺมาสมฺพุทฺธภาเวน หิสฺส ปุเรตรํ รจนาย, ‘‘เอวมฺปิ นาม ภเวยฺยา’’ติ อนุมานสฺส, อาคมนฺตรํ นิสฺสาย ปริวิตกฺกสฺส จ อภาโว สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตญาณจารตาย เอกปฺปมาณตฺตา เญยฺยธมฺเมสุฯ ตถา อาจริยมุฏฺฐิธมฺมมจฺฉริยสาสนสาวกานุโรธภาวโต ขีณาสวตฺตสิทฺธิฯ ขีณาสวตาย หิ อาจริยมุฏฺฐิอาทีนมภาโว, วิสุทฺธา จ ปรานุคฺคหปฺปวตฺติฯ

อิติ เทสกสํกิเลสภูตานํ ทิฏฺฐิสีลสมฺปตฺติทูสกานํ อวิชฺชาตณฺหานํ อภาวสํสูจเกหิ , ญาณปฺปหานสมฺปทาภิพฺยญฺชนเกหิ จ สมฺพุทฺธวิสุทฺธภาเวหิ ปุริมเวสารชฺชทฺวยสิทฺธิฯ ตโตเยว จ อนฺตรายิกนิยฺยานิเกสุ สมฺโมหาภาวสิทฺธิโต ปจฺฉิมเวสารชฺชทฺวยสิทฺธีติ ภควโต จตุเวสารชฺชสมนฺนาคโม, อตฺตหิตปรหิตปฏิปตฺติ จ นิทานวจเนน ปกาสิตา โหติ สมฺปตฺตปริสาย อชฺฌาสยานุรูปํ ฐานุปฺปตฺติกปฏิภาเนน ธมฺมเทสนาทีปนโต, ‘‘ชานตา ปสฺสตา’’ติอาทิวจนโต จ, เตน วุตฺตํ ‘‘สตฺถุสมฺปตฺติปกาสนตฺถํ นิทานวจน’’นฺติฯ

อปิจ สาสนสมฺปตฺติปกาสนตฺถํ นิทานวจนํฯ ญาณกรุณาปริคฺคหิตสพฺพกิริยสฺส หิ ภควโต นตฺถิ นิรตฺถิกา ปวตฺติ, อตฺตหิตตฺถา วา, ตสฺมา ปเรสํเยว หิตาย ปวตฺตสพฺพกิริยสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สกลมฺปิ กายวจีมโนกมฺมํ ยถาปวตฺตํ วุจฺจมานํ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ ยถารหํ สตฺตานํ อนุสาสนฏฺเฐน สาสนํ, น กพฺพรจนาฯ ตยิทํ สตฺถุ จริตํ กาลเทสเทสกวตฺถุปริสาปเทเสหิ สทฺธิํ ตตฺถ ตตฺถ นิทานวจเนหิ ยถาสมฺภวํ ปกาสียติฯ อถ วา สตฺถุโน ปมาณภาวปฺปกาสเนน สาสนสฺส ปมาณภาวปฺปกาสนตฺถํ นิทานวจนํ, ตญฺจสฺส ปมาณภาวทสฺสนํ ‘‘ภควา’’ติ อิมินา ตถาคตสฺส คุณวิสิฏฺฐสพฺพสตฺตุตฺตมภาวทีปเนน เจว ‘‘ชานตา ปสฺสตา’’ติอาทินา อาสยานุสยญาณาทิปโยคทีปเนน จ วิภาวิตํ โหติ, อิทเมตฺถ นิทานวจนปโยชนสฺส มุขมตฺตนิทสฺสนํฯ โก หิ สมตฺโถ พุทฺธานุพุทฺเธน ธมฺมภณฺฑาคาริเกน ภาสิตสฺส นิทานสฺส ปโยชนานิ นิรวเสสโต วิภาวิตุนฺติฯ โหนฺติ เจตฺถ –

‘‘เทสนาจิรฏฺฐิตตฺถํ, อสมฺโมสาย ภาสิตํ;

สทฺธาย จาปิ นิทานํ, เวเทเหน ยสสฺสินาฯ

สตฺถุสมฺปตฺติยา เจว, สาสนสมฺปทาย จ;

ตสฺส ปมาณภาวสฺส, ทสฺสนตฺถมฺปิ ภาสิต’’นฺติฯ

อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย ปรมสุขุมคมฺภีรทุรนุโพธตฺถปริทีปนาย สุวิมลวิปุลปญฺญาเวยฺยตฺติยชนนาย อชฺชวมทฺทวโสรจฺจสทฺธาสติธิติพุทฺธิขนฺติวีริยาทิธมฺมสมงฺคินา สาฏฺฐกเถ ปิฏกตฺตเย อสงฺคาสํหีรวิสารทญาณจารินา อเนกปฺปเภทสกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหินา มหาคณินา มหาเวยฺยากรเณน ญาณาภิวํสธมฺมเสนาปตินามเถเรน มหาธมฺมราชาธิราชครุนา กตาย สาธุวิลาสินิยา นาม ลีนตฺถปกาสนิยา อพฺภนฺตรนิทานวณฺณนาย ลีนตฺถปกาสนาฯ

นิทานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

[5] เอวํ อพฺภนฺตรนิทานสํวณฺณนํ กตฺวา อิทานิ ยถานิกฺขิตฺตสฺส สุตฺตสฺส สํวณฺณนํ กโรนฺโต อนุปุพฺพาวิโรธินี สํวณฺณนา กมานติกฺกมเนน พฺยากุลโทสปฺปหายินี, วิญฺญูนญฺจ จิตฺตาราธินี, อาคตภาโร จ อวสฺสํ อาวหิตพฺโพติ สํวณฺณกสฺส สมฺปตฺตภาราวหเนน ปณฺฑิตาจารสมติกฺกมาภาววิภาวินี, ตสฺมา ตทาวิกรณสาธกํ สํวณฺณโนกาสวิจารณํ กาตุมาห ‘‘อิทานี’’ติอาทิฯ นิกฺขิตฺตสฺสาติ เทสิตสฺส, ‘‘เทสนา นิกฺเขโป’’ติ หิ เอตํ อตฺถโต ภินฺนมฺปิ สรูปโต เอกเมว, เทสนาปิ หิ เทเสตพฺพสฺส สีลาทิอตฺถสฺส เวเนยฺยสนฺตาเนสุ นิกฺขิปนโต ‘‘นิกฺเขโป’’ติ วุจฺจติฯ นนุ สุตฺตเมว สํวณฺณียตีติ อาห ‘‘สา ปเนสา’’ติอาทิฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สุตฺตนิกฺเขปํ วิจาเรตฺวา วุจฺจมานา สํวณฺณนา ‘‘อยํ เทสนา เอวํสมุฏฺฐานา’’ติ สุตฺตสฺส สมฺมเทว นิทานปริชฺฌาเนน ตพฺพณฺณนาย สุวิญฺเญยฺยตฺตา ปากฏา โหติ, ตสฺมา ตเทว สาธารณโต ปฐมํ วิจารยิสฺสามาติฯ ยา หิ สา กถา สุตฺตตฺถสํวณฺณนาปากฏการินี, สา สพฺพาปิ สํวณฺณเกน วตฺตพฺพาฯ ตทตฺถวิชานนุปายตฺตา จ สา ปริยาเยน สํวณฺณนาเยวาติฯ อิธ ปน ตสฺมิํ วิจาริเต ยสฺสา อฏฺฐุปฺปตฺติยา อิทํ สุตฺตํ นิกฺขิตฺตํ, ตสฺสา วิภาควเสน ‘‘มมํ วา ภิกฺขเว’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.5), ‘‘อปฺปมตฺตกํ โข ปเนต’’นฺติอาทินา (ที. นิ. 1.7), ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.28) จ วุตฺตานํ สุตฺตปเทสานํ สํวณฺณนา วุจฺจมานา ตํตํอนุสนฺธิทสฺสนสุขตาย สุวิญฺเญยฺยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถ ยถา อเนกสตอเนกสหสฺสเภทานิปิ สุตฺตนฺตานิ สํกิเลสภาคิยาทิสาสนปฏฺฐานนเยน โสฬสวิธภาวํ นาติวตฺตนฺติ, เอวํ อตฺตชฺฌาสยาทิ-สุตฺต-นิกฺเขปวเสน จตุพฺพิธภาวนฺติ อาห ‘‘จตฺตาโร สุตฺตนิกฺเขปา’’ติฯ นนุ สํสคฺคเภโทปิ สมฺภวติ, อถ กสฺมา ‘‘จตฺตาโร สุตฺตนิกฺเขปา’’ติ วุตฺตนฺติ? สํสคฺคเภทสฺส สพฺพตฺถ อลพฺภมานตฺตาฯ อตฺตชฺฌาสยสฺส, หิ อฏฺฐุปฺปตฺติยา จ ปรชฺฌาสยปุจฺฉาวสิเกหิ สทฺธิํ สํสคฺคเภโท สมฺภวติฯ

‘‘อตฺตชฺฌาสโย จ ปรชฺฌาสโย จ, อตฺตชฺฌาสโย จ ปุจฺฉาวสิโก จ, อตฺตชฺฌาสโย จ ปรชฺฌาสโย จ ปุจฺฉาวสิโก จ, อฏฺฐุปฺปตฺติโก จ ปรชฺฌาสโย จ อฏฺฐุปฺปตฺติโก จ ปุจฺฉาวสิโก จ, อฏฺฐุปฺปตฺติโก จ ปรชฺฌาสโย จ ปุจฺฉาวสิโก จา’’ติ อชฺฌาสยปุจฺฉานุสนฺธิสพฺภาวโตฯ อตฺตชฺฌาสยฏฺฐุปฺปตฺตีนํ ปน อญฺญมญฺญํ สํสคฺโค นตฺถิ, ตสฺมา นิรวเสสํ ปตฺถารนเยน สํสคฺคเภทสฺส อลพฺภนโต เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อถ วา อฏฺฐุปฺปตฺติยา อตฺตชฺฌาสเยนปิ สิยา สํสคฺคเภโท, ตทนฺโตคธตฺตา ปน สํสคฺควเสน วุตฺตานํ เสสนิกฺเขปานํ มูลนิกฺเขเปเยว สนฺธาย ‘‘จตฺตาโร สุตฺตนิกฺเขปา’’ติ วุตฺตํฯ อิมสฺมิํ ปน อตฺถวิกปฺเป ยถารหํ เอกกทุกติกจตุกวเสน สาสนปฏฺฐานนเยน สุตฺตนิกฺเขปา วตฺตพฺพาติ นยมตฺตํ ทสฺเสตีติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถ – นิกฺขิปนํ กถนํ นิกฺเขโป, สุตฺตสฺส นิกฺเขโป สุตฺตนิกฺเขโป, สุตฺตเทสนาติ อตฺโถฯ นิกฺขิปียตีติ วา นิกฺเขโป, สุตฺตเมว นิกฺเขโป สุตฺตนิกฺเขโปฯ อตฺตโน อชฺฌาสโย อตฺตชฺฌาสโย, โส อสฺส อตฺถิ การณวเสนาติ อตฺตชฺฌาสโย, อตฺตโน อชฺฌาสโย วา เอตสฺส ยถาวุตฺตนเยนาติ อตฺตชฺฌาสโยฯ ปรชฺฌาสเยปิ เอเสว นโยฯ ปุจฺฉาย วโส ปุจฺฉาวโส, โส เอตสฺส อตฺถิ ยถาวุตฺตนเยนาติ ปุจฺฉาวสิโกฯ อรณียโต อวคนฺตพฺพโต อตฺโถ วุจฺจติ สุตฺตเทสนาย วตฺถุ, ตสฺส อุปฺปตฺติ อตฺถุปฺปตฺติ, สา เอว อฏฺฐุปฺปตฺติ ตฺถ-การสฺส ฏฺฐ-การํ กตฺวา, สา เอตสฺส อตฺถิ วุตฺตนเยนาติ อฏฺฐุปฺปตฺติโกฯ อปิจ นิกฺขิปียติ สุตฺตเมเตนาติ นิกฺเขโป, อตฺตชฺฌาสยาทิสุตฺตเทสนาการณเมวฯ เอตสฺมิํ ปน อตฺถวิกปฺเป อตฺตโน อชฺฌาสโย อตฺตชฺฌาสโยฯ ปเรสํ อชฺฌาสโย ปรชฺฌาสโยฯ ปุจฺฉียตีติ ปุจฺฉา, ปุจฺฉิตพฺโพ อตฺโถฯ ตสฺสา ปุจฺฉาย วเสน ปวตฺตํ ธมฺมปฏิคฺคาหกานํ วจนํ ปุจฺฉาวสิกํฯ ตเทว นิกฺเขปสทฺทาเปกฺขาย ปุลฺลิงฺควเสน วุตฺตํ ‘‘ปุจฺฉาวสิโก’’ติฯ วุตฺตนเยน อฏฺฐุปฺปตฺติเยว อฏฺฐุปฺปตฺติโกติ เอวํ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

เอตฺถ จ ปเรสํ อินฺทฺริยปริปากาทิการณํ นิรเปกฺขิตฺวา อตฺตโน อชฺฌาสเยเนว ธมฺมตนฺติฐปนตฺถํ ปวตฺติตเทสนตฺตา อตฺตชฺฌาสยสฺส วิสุํ นิกฺเขปภาโว ยุตฺโตฯ

เตเนว วกฺขติ ‘‘อตฺตโน อชฺฌาสเยเนว กเถตี’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.5)ฯ ปรชฺฌาสยปุจฺฉาวสิกานํ ปน ปเรสํ อชฺฌาสยปุจฺฉานํ เทสนานิมิตฺตภูตานํ อุปฺปตฺติยํ ปวตฺตตฺตา กถํ อฏฺฐุปฺปตฺติเก อนวโรโธ สิยา, ปุจฺฉาวสิกฏฺฐุปฺปตฺติกานํ วา ปรชฺฌาสยานุโรเธน ปวตฺติตเทสนตฺตา กถํ ปรชฺฌาสเย อนวโรโธ สิยาติ น โจเทตพฺพเมตํฯ ปเรสญฺหิ อภินีหารปริปุจฺฉาทิวินิมุตฺตสฺเสว สุตฺตเทสนาการณุปฺปาทสฺส อฏฺฐุปฺปตฺติวเสน คหิตตฺตา ปรชฺฌาสยปุจฺฉาวสิกานํ วิสุํ คหณํฯ ตถา หิ ธมฺมทายาทสุตฺตาทีนํ (ม. นิ. 1.29) อามิสุปฺปาทาทิเทสนานิมิตฺตํ ‘‘อฏฺฐุปฺปตฺตี’’ติ วุจฺจติฯ ปเรสํ ปุจฺฉํ วินา อชฺฌาสยเมว นิมิตฺตํ กตฺวา เทสิโต ปรชฺฌาสโยฯ ปุจฺฉาวเสน เทสิโต ปุจฺฉาวสิโกติ ปากโฏวายมตฺโถฯ

อนชฺฌิฏฺโฐติ ปุจฺฉาทินา อนชฺเฌสิโต อยาจิโต, อตฺตโน อชฺฌาสเยเนว กเถติ ธมฺมตนฺติฐปนตฺถนฺติ อธิปฺปาโยฯ หาโรติ อาวฬิ ยถา ‘‘มุตฺตาหาโร’’ติ, สฺเวว หารโก, สมฺมปฺปธานสุตฺตนฺตานํ หารโก ตถาฯ อนุปุพฺเพน หิ สํยุตฺตเก นิทฺทิฏฺฐานํ สมฺมปฺปธานปฏิสํยุตฺตานํ สุตฺตนฺตานํ อาวฬิ ‘‘สมฺมปฺปธานสุตฺตนฺตหารโก’’ติ วุจฺจติ, ตถา อิทฺธิปาทหารกาทิฯ อิทฺธิปาทอินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺคสุตฺตนฺตหารโกติ ปุพฺพปเทสุ ปรปทโลโป, ทฺวนฺทคพฺภสมาโส วา เอโส, เปยฺยาลนิทฺเทโส วาฯ เตสนฺติ ยถาวุตฺตสุตฺตานํฯ

ปริปกฺกาติ ปริณตาฯ วิมุตฺติปริปาจนียาติ อรหตฺตผลํ ปริปาเจนฺตา สทฺธินฺทฺริยาทโย ธมฺมาฯ ขเยติ ขยนตฺถํ, ขยการณภูตาย วา ธมฺมเทสนายฯ อชฺฌาสยนฺติ อธิมุตฺติํฯ ขนฺตินฺติ ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติํฯ มนนฺติ จิตฺตํฯ อภินีหารนฺติ ปณิธานํฯ พุชฺฌนภาวนฺติ พุชฺฌนสภาวํ, พุชฺฌนาการํ วาฯ อเวกฺขิตฺวาติ ปจฺจเวกฺขิตฺวา, อเปกฺขิตฺวา วาฯ

จตฺตาโร วณฺณาติ จตฺตาริ กุลานิ, จตฺตาโร วา รูปาทิปมาณา สตฺตาฯ มหาราชาโนติ จตฺตาโร มหาราชาโน เทวาฯ วุจฺจนฺติ กิํ, ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา กินฺติ อตฺโถฯ

กสฺมาติ อาห ‘‘อฏฺฐุปฺปตฺติยํ หี’’ติอาทิฯ วณฺณาวณฺเณติ นิมิตฺเต ภุมฺมํ, วณฺณสทฺเทน เจตฺถ ‘‘อจฺฉริยํ อาวุโส’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.4) ภิกฺขุสงฺเฆน วุตฺโตปิ วณฺโณ สงฺคหิโตฯ

ตมฺปิ หิ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว อญฺเญ ธมฺมา’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.28) อุปริ เทสนํ อารภิสฺสติฯ ตเทว วิวรติ ‘‘อาจริโย’’ติอาทินาฯ ‘‘มมํ วา ภิกฺขเว, ปเร วณฺณํ ภาเสยฺยุ’’นฺติ อิมิสฺสา เทสนาย พฺรหฺมทตฺเตน วุตฺตํ วณฺณํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา เทสิตตฺตา อาห ‘‘อนฺเตวาสี วณฺณ’’นฺติฯ อิทานิ ปาฬิยา สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เทสนากุสโลติ ‘‘อิมิสฺสา อฏฺฐุปฺปตฺติยา อยํ เทสนา สมฺภวตี’’ติ เทสนาย กุสโล, เอเตน ปกรณานุคุณํ ภควโต โถมนมกาสิฯ เอสา หิ สํวณฺณนกานํ ปกติ, ยทิทํ ตตฺถ ตตฺถ ปกรณาธิคตคุเณน ภควโต โถมนาฯ วา-สทฺโท เจตฺถ อุปมานสมุจฺจยสํสยวจนโวสฺสคฺคปทปูรณสทิสวิกปฺปาทีสุ พหูสฺวตฺเถสุ ทิสฺสติฯ ตถา เหส ‘‘ปณฺฑิโตวาปิ เตน โส’’ติอาทีสุ อุปมาเน ทิสฺสติ, สทิสภาเวติ อตฺโถฯ ‘‘ตํ วาปิ ธีรา มุนิํ ปเวทยนฺตี’’ติอาทีสุ (สุ. นิ.213) สมุจฺจเยฯ ‘‘เก วา อิเม กสฺส วา’’ติอาทีสุ (ปารา. 296) สํสเยฯ ‘‘อยํ วา (อยญฺจ) (ที. นิ. 1.181) อิเมสํ สมณพฺราหฺมณานํ สพฺพพาโล สพฺพมูฬฺโห’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.181) วจนโวสฺสคฺเคฯ ‘‘น วายํ กุมารโก มตฺตมญฺญาสี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 2.154) ปทปูรเณฯ ‘‘มธุํ วา มญฺญติ พาโล, ยาว ปาปํ น ปจฺจตี’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 69) สทิเสฯ ‘‘เย หิ เกจิ ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.170; สํ. นิ. 5.1092) วิกปฺเปฯ อิธาปิ วิกปฺเปเยวฯ มม วา ธมฺมสฺส วา สงฺฆสฺส วาติ วิวิธา วิสุํ วิกปฺปนสฺส โชตกตฺตาติ อาห ‘‘วา-สทฺโท วิกปฺปนตฺโถ’’ติฯ ปร-สทฺโท ปน อตฺเถว อญฺญตฺโถ ‘‘อหญฺเจว โข ปน ธมฺมํ เทเสยฺยํ, ปเร จ เม น อาชาเนยฺยุ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 2.64; ม. นิ. 1.281; 2.337; มหาว. 7, 8) อตฺถิ อธิกตฺโถ ‘‘อินฺทฺริยปโรปริยตฺต’’นฺติอาทีสุ (วิภ. 814; อ. นิ. 10.21; ม. นิ. 1.148; ปฏิ. ม. 1.68; 1.111) อตฺถิ ปจฺฉาภาคตฺโถ ‘‘ปรโต อาคมิสฺสตี’’ติอาทีสุฯ อตฺถิ ปจฺจนีกตฺโถ ‘‘อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.168; สํ. นิ. 5.822; อ. นิ. 8.70; อุทา. 51) อิธาปิ ปจฺจนีกตฺโถติ ทสฺเสติ ‘‘ปฏิวิรุทฺธา สตฺตา’’ติ อิมินาฯ สาสนสฺส ปจฺจนีกภูตา ปจฺจตฺถิกา สตฺตาติ อตฺโถฯ ต-สทฺโท ปเรติ วุตฺตมตฺถํ อวณฺณภาสนกิริยาวิสิฏฺฐํ ปรามสตีติ วุตฺตํ ‘‘เย อวณฺณํ วทนฺติ, เตสู’’ติฯ

นนุ เตสํ อาฆาโต นตฺถิ คุณมหตฺตตฺตา, อถ กสฺมา เอวํ วุตฺตนฺติ โจทนาเลสํ ทสฺเสตฺวา ตทปเนติ ‘‘กิญฺจาปี’’ติอาทินาฯ กิญฺจาปิ นตฺถิ, อถ โข ตถาปีติ อตฺโถฯ อีทิเสสุปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท สมฺภาวนตฺโถ, เตน รตนตฺตยนิมิตฺตมฺปิ อกุสลจิตฺตํ น อุปฺปาเทตพฺพํ, ปเคว วฏฺฏามิสโลกามิสนิมิตฺตนฺติ สมฺภาเวติฯ ปริยตฺติธมฺโมเยว สทฺธมฺมนยนฏฺเฐน เนตฺตีติ ธมฺมเนตฺติฯ อาหนตีติ อาภุโส ฆฏฺเฏติ, หิํสติ วา, วิพาธติ, อุปตาเปติ จาติ อตฺโถฯ กตฺถจิ ‘‘เอตฺถา’’ติ ปาโฐ ทิสฺสติ, โส ปจฺฉาลิขิโต โปราณปาฐานุคตาย ฏีกาย วิโรธตฺตา, อตฺถยุตฺติยา จ อภาวโตฯ ยทิปิ โทมนสฺสาทโย จ อาหนนฺติ, โกเปเยว ปนายํ นิรุฬฺโหติ ทสฺเสติ ‘‘โกปสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ อิมินาฯ อวยวตฺถญฺหิ ทสฺเสตฺวา ตตฺถ ปริยาเยน อตฺถํ ทสฺเสนฺโต เอวมาหฯ อธิวจนนฺติ จ อธิกิจฺจ ปวตฺตํ วจนํ, ปสิทฺธํ วา วจนํ, นามนฺติ อตฺโถฯ เอวมิตเรสุปิฯ เอตฺถ จ สภาวธมฺมโต อญฺญสฺส กตฺตุอภาวโชตนตฺถํ ‘‘อาหนตี’’ติ กตฺตุตฺเถ อาฆาตสทฺทํ ทสฺเสติฯ อาหนติ เอเตน, อาหนนมตฺตํ วา อาฆาโตติ กรณภาวตฺถาปิ สมฺภวนฺติเยวฯ ‘‘อปฺปตีตา’’ติ เอตสฺสตฺโถ ‘‘อตุฏฺฐา อโสมนสฺสิกา’’ติ วุตฺโต, อิทํ ปน ปากฏปริยาเยน อปจฺจยสทฺทสฺส นิพฺพจนทสฺสนํ, ตมฺมุเขน ปน น ปจฺเจติ เตนาติ อปฺปจฺจโยติ กาตพฺพํฯ อภิราธยตีติ สาธยติฯ เอตฺถาติ เอเตสุ ตีสุ ปเทสุฯ ทฺวีหีติ อาฆาตอนภิรทฺธิปเทหิฯ เอเกนาติ อปจฺจยปเทนฯ เอตฺตเกสุ คหิเตสุ ตํสมฺปยุตฺตา อคฺคหิตา สิยุํ, น จ สกฺกา เตปิ อคฺคหิตุํ เอกุปฺปาทาทิสภาวตฺตาติ โจทนํ วิโสเธตุํ ‘‘เตส’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, เตสนฺติ ยถาวุตฺตานํ สงฺขารกฺขนฺธเวทนากฺขนฺเธกเทสานํฯ เสสานนฺติ สญฺญาวิญฺญาณาวสิฏฺฐสงฺขารกฺขนฺเธกเทสานํฯ กรณนฺติ อุปฺปาทนํฯ อาฆาตาทีนญฺหิ ปวตฺติยา ปจฺจยสมวายนํ อิธ ‘‘กรณ’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ ปน อตฺถโต อุปฺปาทนเมวฯ ตทนุปฺปาทนญฺหิ สนฺธาย ปาฬิยํ ‘‘น กรณียา’’ติ วุตฺตํฯ ปฏิกฺขิตฺตเมว ยถารหํ เอกุปฺปาทนิโรธารมฺมณวตฺถุภาวโตฯ

ตตฺถาติ ตสฺมิํ มโนปโทเสฯ ‘‘เตสุ อวณฺณภาสเกสู’’ติ อิมินา อาธารตฺเถ ภุมฺมํ ทสฺเสติฯ นิมิตฺตตฺเถ, ภาวลกฺขเณ วา เอตํ ภุมฺมนฺติ อาห ‘‘ตสฺมิํ วา อวณฺเณ’’ติฯ น หิ อคุโณ, นินฺทา วา โกปโทมนสฺสานํ อาธาโร สมฺภวติ ตพฺภาสกายตฺตตฺตา เตสํฯ

อสฺสถาติ สตฺตมิยา รูปํ เจ-สทฺทโยเคน ปริกปฺปนวิสยตฺตาติ ทสฺเสติ ‘‘ภเวยฺยาถา’’ติ อิมินาฯ ‘‘ภเวยฺยาถ เจ, ยทิ ภเวยฺยาถา’ติ จ วทนฺโต ‘ยถากฺกมํ ปุพฺพาปรโยคิโน เอเต สทฺทา’ติ ญาเปตี’’ติ วทนฺติฯ ‘‘กุปิตา โกเปน อนตฺตมนา โทมนสฺเสนา’’ติ อิมินา ‘‘เอวํ ปฐเมน นเยนา’’ติอาทินา วุตฺตวจนํ อตฺถนฺตราภาวทสฺสเนน สมตฺเถติฯ ‘‘ตุมฺหาก’’นฺติ อิมินา สมานตฺโถ ‘‘ตุมฺห’’นฺติ เอโก สทฺโท ‘‘อมฺหาก’’นฺติ อิมินา สมานตฺโถ ‘‘อมฺห’’นฺติ สทฺโท วิย ยถา ‘‘ตสฺมา หิ อมฺหํ ทหรา น มียเร’’ติ (ชา. 1.93) อาห ‘‘ตุมฺหากํเยวา’’ติฯ อตฺถวสา ลิงฺควิปริยาโยติ กตฺวา ‘‘ตาย จ อนตฺตมนตายา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อนฺตราโย’’ติ วุตฺเต สมณธมฺมวิเสสานนฺติ อตฺถสฺส ปกรณโต วิญฺญายมานตฺตา, วิญฺญายมานตฺถสฺส จ สทฺทสฺส ปโยเค กามจารตฺตา ‘‘ปฐมชฺฌานาทีนํ อนฺตราโย’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ ‘‘อนฺตราโย’’ติ อิทํ มโนปโทสสฺส อกรณียตาย การณวจนํฯ ยสฺมา ตุมฺหากเมว เตน โกปาทินา ปฐมชฺฌานาทีนมนฺตราโย ภเวยฺย, ตสฺมา เต โกปาทิปริยาเยน วุตฺตา อาฆาตาทโย น กรณียาติ อธิปฺปาโย, เตน ‘‘นาหํ สพฺพญฺญู’’ติ อิสฺสรภาเวน ตุมฺเห ตโต นิวาเรมิ, อถ โข อิมินาว การเณนาติ ทสฺเสติฯ ตํ ปน การณวจนํ ยสฺมา อาทีนววิภาวนํ โหติ, ตสฺมา ‘‘อาทีนวํ ทสฺเสนฺโต’’ติ เหฏฺฐา วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

โส ปน มโนปโทโส น เกวลํ กาลนฺตรภาวิโนเยว หิตสุขสฺส อนฺตรายกโร, อถ โข ตงฺขณปวตฺตนารหสฺสปิ หิตสุขสฺส อนฺตรายกโรติ มโนปโทเส อาทีนวํ ทฬฺหตรํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อปิ นู’’ติอาทิมาหาติปิ สมฺพนฺโธ วตฺตพฺโพฯ ปเรสนฺติ เย อตฺตโต อญฺเญ, เตสนฺติ อตฺโถ, น ปน ‘‘ปเร อวณฺณํ ภาเสยฺยุ’’นฺติอาทีสุ วิย ปฏิวิรุทฺธสตฺตานนฺติ อาห ‘‘เยสํ เกสญฺจี’’ติฯ ตเทวตฺถํ สมตฺเถติ ‘‘กุปิโต หี’’ติอาทินาฯ ปาฬิยํ สุภาสิตทุพฺภาสิตวจนชานนมฺปิ ตทตฺถชานเนเนว สิทฺธนฺติ อาห ‘‘สุภาสิตทุพฺภาสิตสฺส อตฺถ’’นฺติฯ

อนฺธํตมนฺติ อนฺธภาวกรํ ตมํ, อติวิย วา ตมํฯ ยํ นรํ สหเต อภิภวติ, ตสฺส อนฺธตมนฺติ สมฺพนฺโธฯ

ยนฺติ วา ภุมฺมตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, ยสฺมิํ กาเล สหเต, ตทา อนฺธตมํ โหตีติ อตฺโถ , การณนิทฺเทโส วา, เยน การเณน สหเต, เตน อนฺธตมนฺติฯ เอวํ สติ ยํตํ-สทฺทานํ นิจฺจสมฺพนฺธตฺตา ‘‘ยทา’’ติ อชฺฌาหริตพฺพํฯ กิริยาปรามสนํ วา เอตํ, ‘‘โกโธ สหเต’’ติ ยเทตํ โกธสฺส อภิภวนํ วุตฺตํ, เอตํ อนฺธตมนฺติฯ ตโต จ กุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ, กุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสตีติ โยเชตพฺพํฯ อตฺถํ ธมฺมนฺติ ปาฬิอตฺถํ, ปาฬิธมฺมญฺจฯ จิตฺตปฺปโกปโนติ จิตฺตสฺส ปกติภาววิชหเนน ปทูสโกฯ อนฺตรโตติ อพฺภนฺตรโต, จิตฺตโต วา โกธวเสน ภยํ ชาตํฯ นฺติ ตถาสภาวํ โกธํ, โกธสฺส วา อนตฺถชนนาทิปฺปการํฯ

สพฺพตฺถาปีติ สพฺเพสุปิ ปฐมทุติยตติยนเยสุฯ ‘‘อวณฺเณ ปฏิปชฺชิตพฺพาการ’’นฺติ อธิกาโรฯ อวณฺณภาสกานมวิสยตฺตา ‘‘ตตฺรา’’ติ ปทสฺส ตสฺมิํ อวณฺเณติ อตฺโถว ทสฺสิโตฯ อภูตนฺติ กตฺตุภูตํ วจนํ, ยํ วจนํ อภูตํ โหตีติ อตฺโถฯ อภูตโตติ ปน อภูตตากิริยาว ภาวปฺปธานตฺตา, ภาวโลปตฺตา จาติ ทสฺเสติ ‘‘อภูตภาเวเนวา’’ติ อิมินาฯ ‘‘อิติเปต’’นฺติอาทิ นิพฺเพฐนาการนิทสฺสนนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘กถ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺราติ ตสฺมิํ วจเนฯ โยชนาติ อธิปฺปายปโยชนาฯ ตุณฺหีติ อภาสนตฺเถ นิปาโต, ภาวนปุํสโก เจสฯ ‘‘อิติเปตํ อภูต’’นฺติ วตฺวา ‘‘ยํ ตุมฺเหหี’’ติอาทินา ตทตฺถํ วิวรติฯ อิมินาปีติ ปิ-สทฺเทน อเนกวิธํ การณํ สมฺปิณฺเฑติฯ การณสรูปมาห ‘‘สพฺพญฺญุเยวา’’ติอาทินาฯ เอว-สทฺโท ตีสุปิ ปเทสุ โยเชตพฺโพ, สพฺพญฺญุภาวโต น อสพฺพญฺญู, สฺวากฺขาตตฺตา น ทุรกฺขาโต, สุปฺปฏิปนฺนตฺตา น ทุปฺปฏิปนฺโนติ อิมินาปิ การเณน นิพฺเพเฐตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘กสฺมา ปน สพฺพญฺญู’’ติอาทิปฏิโจทนายปิ ตํการณทสฺสเนน นิพฺเพเฐตพฺพเมวาติ อาห ‘‘ตตฺร อิทญฺจิทญฺจ การณ’’นฺติฯ ตตฺราติ เตสุ สพฺพญฺญุตาทีสุฯ อิทญฺจ อิทญฺจ การณนฺติ อเนกวิเธน การณานุการณํ ทสฺเสตฺวา ‘‘น สพฺพญฺญู’’ติอาทิวจนํ นิพฺเพเฐตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ตตฺริทํ การณํ – สพฺพญฺญู เอว อมฺหากํ สตฺถา อวิปรีตธมฺมเทสนตฺตาฯ สฺวากฺขาโต เอว ธมฺโม เอกนฺตนิยฺยานิกตฺตาฯ สุปฺปฏิปนฺโน เอว สงฺโฆ สํกิเลสรหิตตฺตาติฯ การณานุการณทสฺสนมฺเปตฺถ อสพฺพญฺญุตาทิวจน-นิพฺเพฐนเมว ตถาทสฺสนสฺส เตสมฺปิ การณภาวโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

การณการณมฺปิ หิ ‘‘การณ’’นฺเตฺวว วุจฺจติ, ปติฏฺฐานปติฏฺฐานมฺปิ ‘‘ปติฏฺฐาน’’นฺเตฺวว ยถา ‘‘ติเณหิ ภตฺตํ สินิทฺธํ, ปาสาเท ธมฺมมชฺฌายตี’’ติฯ ทุติยํ ปทนฺติ ‘‘อตจฺฉ’’นฺติ ปทํฯ ปฐมสฺส ปทสฺสาติ ‘‘อภูต’’นฺติ ปทสฺสฯ จตุตฺถนฺติ ‘‘น จ ปเนตํ อมฺเหสุ สํวิชฺชตี’’ติ ปทํฯ ตติยสฺสาติ ‘‘นตฺถิ เจตํ อมฺเหสู’’ติ ปทสฺสฯ วิวิธเมกตฺเถเยว ปวตฺตํ วจนํ วิวจนํ, ตเทว เววจนํ, วจนนฺติ วา อตฺโถ สทฺเทน วจนียตฺตา ‘‘ภควาติ วจนํ เสฏฺฐํ, ภควาติ วจนมุตฺตม’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.1 ม. นิ. อฏฺฐ. 1.1; อ. นิ. 1.รูปาทิวคฺควณฺณนา; ปารา. อฏฺฐ. 1.1) วิยฯ นานาสภาวโต วิคตํ วจนํ ยสฺสาติ เววจนํ วุตฺตนเยน, ปริยายวจนนฺติ อตฺโถฯ

เอตฺถาห – กสฺมา ปเนตฺถ ปริยายวจนํ วุตฺตํ, นนุ เอเกกปทวเสเนว อธิปฺเปโต อตฺโถ สิทฺโธ, เอวํ สิทฺเธ สติ กิเมเต เตน ปริยายวจเนนฯ ตเทตญฺหิ คนฺถคารวาทิอเนกโทสกรํ, ยทิ จ ตํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตเทว วุตฺตํ อสฺส, น ตทญฺญนฺติ? วุจฺจเต – เทสนากาเล, หิ อายติญฺจ กสฺสจิ กถญฺจิ ตทตฺถปฏิเวธนตฺถํ ปริยายวจนํ วุตฺตํฯ เทสนาปฏิคฺคาหเกสุ หิ โย เตสํ ปริยายวจนานํ ยํ ปุพฺเพ สงฺเกตํ กโรติ ‘‘อิทมิมสฺสตฺถสฺส วจน’’นฺติ, ตสฺส เตเนว ตทตฺถปฏิเวโธ โหติฯ อปิจ ตสฺมิํ ขเณ วิกฺขิตฺตจิตฺตานํ อญฺญวิหิตานํ วิปริยายานํ อญฺเญน ปริยาเยน ตทตฺถาวโพธนตฺถมฺปิ ปริยายวจนํ วุตฺตํฯ ยญฺหิ เย น สุณนฺติ, ตปฺปริหายนวเสน เตสํ สพฺพถา ปริปุณฺณสฺส ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส อนวโพโธ สิยา, ปริยายวจเน ปน วุตฺเต ตพฺพเสน ปริปุณฺณมตฺถาวโพโธ โหติฯ อถ วา มนฺทพุทฺธีนํ ปุนปฺปุนํ ตทตฺถลกฺขเณน อสมฺโมหนตฺถํ ปริยายวจนํ วุตฺตํฯ มนฺทพุทฺธีนญฺหิ เอเกเนว ปเทน เอกตฺถสฺส สลฺลกฺขเณน สมฺโมโห โหติ, อเนเกน ปริยาเยน ปน เอกตฺถสฺส สลฺลกฺขเณน ตถาสมฺโมโห น โหติ อเนกปฺปวตฺตินิมิตฺเตน เอกตฺเถเยว ปวตฺตสทฺเทน ยถาธิปฺเปตสฺส อตฺถสฺส นิจฺฉิตตฺตาฯ

อปโร นโย – ‘‘อเนเกปิ อตฺถา สมานพฺยญฺชนา โหนฺตี’’ติ ยา อตฺถนฺตรปริกปฺปนา สิยา, ตสฺสา ปริวชฺชนตฺถมฺปิ ปริยายวจนํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อเนเกสมฺปิ หิ อตฺถานํ เอกปทวจนียตาวเสน สมานพฺยญฺชนตฺตา ยถาวุตฺตสฺส ปทสฺส ‘‘อยมตฺโถ นุ โข อธิปฺเปโต, อุทาหุ อยมตฺโถวา’’ติ ปวตฺตํ โสตูนมตฺถนฺตรปริกปฺปนํ เววจนํ อญฺญมญฺญํ เภทกวเสน ปริวชฺเชติฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘เนกตฺถวุตฺติยา สทฺโท, น วิเสสตฺถญาปโก;

ปริยาเยน ยุตฺโต ตุ, ปริยาโย จ เภทโก’’ติฯ

อปโร นโย – อนญฺญสฺสาปิ ปริยายวจนสฺส วจเน อเนกาหิ ตาหิ ตาหิ นามปญฺญตฺตีหิ เตสํ เตสํ อตฺถานํ ปญฺญาปนตฺถมฺปิ ปริยายวจนํ วตฺตพฺพํ โหติฯ ตถา หิ ปริยายวจเน วุตฺเต ‘‘อิมสฺสตฺถสฺส อิทมิทมฺปิ นาม’’นฺติ โสตูนํ อเนกธา นามปญฺญตฺติวิชานนํฯ ตโต จ ตํตํปญฺญตฺติโกสลฺลํ โหติ เสยฺยถาปิ นิฆณฺฏุสตฺเถ ปริจยตํฯ อปิจ ธมฺมกถิกานํ ตนฺติอตฺถุปนิพนฺธนปราวโพธนานํ สุขสิทฺธิยาปิ ปริยายวจนํฯ ตพฺพจเนน หิ ธมฺมเทสกานํ ตนฺติอตฺถสฺส อตฺตโน จิตฺเต อุปนิพนฺธเนน ฐปเนน ปเรสํ โสตูนมวโพธนํ สุขสิทฺธํ โหติฯ อถ วา สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อตฺตโน ธมฺมนิรุตฺติปฏิสมฺภิทาสมฺปตฺติยา วิภาวนตฺถํ, เวเนยฺยานญฺจ ตตฺถ พีชวาปนตฺถํ ปริยายวจนํ ภควา นิทฺทิสติฯ ตทสมฺปตฺติกสฺส หิ ตถาวจนํ น สมฺภวติฯ เตน จ ปริยายวจเนน ยถาสุเตน ตสฺสํ ธมฺมนิรุตฺติปฏิสมฺภิทาสมฺปตฺติยํ ตปฺปริจรเณน, ตทญฺญสุจริตสมุปพฺรูหเนน จ ปุญฺญสงฺขาตสฺส พีชสฺส วปนํ สมฺภวติฯ โก หิ อีทิสาย สมฺปตฺติยา วิญฺญายมานาย ตเทตํ นาภิปตฺเถยฺยาติ, กิํ วา พหุนาฯ ยสฺสา ธมฺมธาตุยา สุปฺปฏิวิทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺโธ ยถา สพฺพสฺมิํ อตฺเถ อปฺปฏิหตญาณจาโร, ตถา สพฺพสฺมิํ สทฺทโวหาเรติ เอกมฺปิ อตฺถํ อเนเกหิ ปริยาเยหิ โพเธติ, นตฺถิ ตตฺถ ทนฺธายิตตฺตํ วิตฺถาริตตฺตํ, นาปิ ธมฺมเทสนาย หานิ, อาเวณิโก จายํ พุทฺธธมฺโมฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส หิ สุปฺปฏิวิทิตภาเวน ปฏิสมฺภิทาญาเณหิ วิย เตนปิ ญาเณน อตฺเถ, ธมฺเม, นิรุตฺติยา จ อปฺปฏิหตวุตฺติตาย พุทฺธลีฬาย เอกมฺปิ อตฺถํ อเนเกหิ ปริยาเยหิ โพเธติ, น ปน ตสฺมิํ สทฺทโวหาเร, ตถาโพธเน วา มนฺทภาโว สมฺมาโพธนสฺส สาธนตฺตา, น จ เตน อตฺถสฺส วิตฺถารภาโว เอกสฺเสวตฺถสฺส เทเสตพฺพสฺส สุพฺพิชานนการณตฺตา, นาปิ ตพฺพจเนน ธมฺมเทสนาหานิ ตสฺส เทสนาสมฺปตฺติภาวโตฯ ตสฺมา สาตฺถกํ ปริยายวจนํ, น จาปิ ตํ คนฺถคารวาทิอเนกโทสกรนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยํ ปเนตํ วุตฺตํ ‘‘ยทิ จ ตํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตเทว วุตฺตํ อสฺส, น ตทญฺญ’’นฺติ, ตมฺปิ น ยุตฺตํ ปโยชนนฺตรสมฺภวโตฯ

ตเทว หิ อวตฺวา ตทญฺญสฺส วจเนน เทสนากฺขเณ สมาหิตจิตฺตานมฺปิ สมฺมเทว ปฏิคฺคณฺหนฺตานํ ตํตํปทนฺโตคธปวตฺตินิมิตฺตมารพฺภ ตทตฺถาธิคโม โหติ, อิตรถา ตสฺมิํเยว ปเท ปุนปฺปุนํ วุตฺเต เตสํ ตทตฺถานธิคตตา สิยาติฯ โหนฺติ เจตฺถ –

‘‘เยน เกนจิ อตฺถสฺส, โพธาย อญฺญสทฺทโต;

วิกฺขิตฺตกมนานมฺปิ, ปริยายกถา กตาฯ

มนฺทานญฺจ อมูฬฺหตฺถํ, อตฺถนฺตรนิเสธยา;

ตํตํนามนิรุฬฺหตฺถํ, ปริยายกถา กตาฯ

เทสกานํ สุกรตฺถํ, ตนฺติอตฺถาวโพธเน;

ธมฺมนิรุตฺติโพธตฺถํ, ปริยายกถา กตาฯ

เวเนยฺยานํ ตตฺถ พีชวาปนตฺถญฺจ อตฺตโน;

ธมฺมธาตุยา ลีฬาย, ปริยายกถา กตาฯ

ตเทว ตุ อวตฺวาน, ตทญฺเญหิ ปโพธนํ;

สมฺมาปฏิคฺคณฺหนฺตานํ, อตฺถาธิคมาย กต’’นฺติฯ

อิทํ ปน นิพฺเพฐนํ อีทิเสเยว, น สพฺพตฺถ กาตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทญฺจา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อวณฺเณเยวาติ การณปติรูปํ วตฺวา, อวตฺวา วา โทสปติฏฺฐาปนวเสน นินฺทาย เอวฯ น สพฺพตฺถาติ น เกวลํ อกฺโกสนขุํสนวมฺภนาทีสุ สพฺพตฺถ นิพฺเพฐนํ กาตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ตเทวตฺถํ ‘‘ยทิ หี’’ติอาทินา ปากฏํ กโรติฯ ‘‘สาสงฺกนีโย โหตี’’ติ วุตฺตํ ตถานิพฺเพเฐตพฺพตาย การณเมว ‘‘ตสฺมา’’ติ ปฏินิทฺทิสติฯ ‘‘โอฏฺโฐสี’’ติอาทิ ‘‘น สพฺพตฺถา’’ติ เอตสฺส วิวรณํฯ ชาตินามโคตฺตกมฺมสิปฺปอาพาธ ลิงฺค กิเลส อาปตฺติ อกฺโกสนสงฺขาเตหิ ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิฯ อธิวาสนเมว ขนฺติ, น ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขมนาทโยติ อธิวาสนขนฺติฯ

[6] เอวํ อวณฺณภูมิยา สํวณฺณนํ กตฺวา อิทานิ วณฺณภูมิยาปิ สํวณฺณนํ กาตุมาห ‘‘เอว’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ อวณฺณภูมิยนฺติ อวณฺณปฺปกาสนฏฺฐาเนฯ ตาทิลกฺขณนฺติ เอตฺถ ‘‘ปญฺจหากาเรหิ ตาที อิฏฺฐานิฏฺเฐ ตาที, จตฺตาวีติ ตาที, ติณฺณาวีติ ตาที, มุตฺตาวีติ ตาที, ตํนิทฺเทสา ตาที’’ติ (มหานิ. 38) นิทฺเทสนเยน ปญฺจสุ อตฺเถสุ อิธ ปฐเมนตฺเถน ตาทีฯ ตตฺรายํ นิทฺเทโส –

กถํ อรหา อิฏฺฐานิฏฺเฐ ตาที, อรหา ลาเภปิ ตาที, อลาเภปิ ตาที, ยเสปิ, อยเสปิ, ปสํสายปิ, นินฺทายปิ, สุเขปิ , ทุกฺเขปิ ตาที, เอกญฺเจ พาหํ คนฺเธน ลิมฺเปยฺยุํ, เอกญฺเจ พาหํ วาสิยา ตจฺเฉยฺยุํ, อมุสฺมิํ นตฺถิ ราโค, อมุสฺมิํ นตฺถิ ปฏิโฆ , อนุนยปฏิฆวิปฺปหีโน อุคฺฆาฏินิคฺฆาฏิวีติวตฺโต, อนุโรธวิโรธสมติกฺกนฺโต, เอวํ อรหา อิฏฺฐานิฏฺเฐ ตาทีติ (มหานิ. 38)ฯ

วจนตฺโถ ปน ตมิว ทิสฺสตีติ ตาที, อิฏฺฐมิว อนิฏฺฐมฺปิ ปสฺสตีติ อตฺโถฯ ตสฺส ลกฺขณํ ตาทิลกฺขณํ, อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ สมเปกฺขนสภาโวฯ อถ วา ตมิว ทิสฺสเต ตาที, โส เอว สภาโว, ตเทว ลกฺขณํ ตาทิลกฺขณนฺติฯ วณฺณภูมิยํ ตาทิลกฺขณํ ทสฺเสตุนฺติ สมฺพนฺโธฯ ปร-สทฺโท อญฺญตฺเถติ อาห ‘‘เย เกจี’’ติอาทิฯ อานนฺทนฺติ ภุสํ ปโมทนฺติ ตํสมงฺคิโน สตฺตา เอเตนาติ อานนฺทสทฺทสฺส กรณตฺถตํ ทสฺเสติฯ โสภนมโน สุมโน, จิตฺตํ, โสภนํ วา มโน ยสฺสาติ สุมโน, ตํสมงฺคีปุคฺคโลฯ นนุ จ จิตฺตวาจกภาเว สติ เจตสิกสุขสฺส ภาวตฺถตา ยุตฺตา, ปุคฺคลวาจกภาเว ปน จิตฺตเมว ภาวตฺโถ สิยา, น เจตสิกสุขํ, สุมนสทฺทสฺส ทพฺพนิมิตฺตํ ปติ ปวตฺตตฺตา ยถา ‘‘ทณฺฑิตฺตํ สิขิตฺต’’นฺติอาทีติ? สจฺจเมตํ ทพฺเพ อเปกฺขิเต, อิธ ปน ตทนเปกฺขิตฺวา เตน ทพฺเพน ยุตฺตํ มูลนิมิตฺตภูตํ เจตสิกสุขเมว อเปกฺขิตฺวา สุมนสทฺโท ปวตฺโต, ตสฺมา เอตฺถาปิ เจตสิกสุขเมว ภาวตฺโถ สมฺภวติ, เตนาห ‘‘เจตสิกสุขสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติฯ เอเตน หิ วจเนน ตทญฺญเจตสิกานมฺปิ จิตฺตปฏิพทฺธตฺตา, จิตฺตกิริยตฺตา จ ยถาสมฺภวํ โสมนสฺสภาโว อาปชฺชตีติ โจทนํ นาปชฺชเตว รุฬฺหิสทฺทตฺตา ตสฺส ยถา ‘‘ปงฺกช’’นฺติ ปริหรติฯ อุพฺพิลยตีติ อุพฺพิลํ, ภินฺทติ ปุริมาวตฺถาย วิเสสํ อาปชฺชตีติ อตฺโถฯ ตเทว อุพฺพิลาวิตํ ปจฺจยนฺตราคมาทิวเสนฯ อุทฺธํ ปลวตีติ วา อุพฺพิลาวิตํ อการานํ อิการํ, อาการญฺจ กตฺวา, จิตฺตเมว ‘‘เจตโส’’ติ วุตฺตตฺตาฯ ตทฺธิเต ปน สิทฺเธ ตํ อพฺยติริตฺตํ ตสฺมิํ ปเท วจนียสฺส สามญฺญภาวโต, ตสฺส วา สทฺทสฺส นามปทตฺตา, ตสฺมา กสฺสาติ สมฺพนฺธีวิเสสานุโยเค ‘‘เจตโส’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘กสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอส นโย อีทิเสสุฯ ยาย อุปฺปนฺนาย กายจิตฺตํ วาตปูริตภสฺตา วิย อุทฺธุมายนาการปฺปตฺตํ โหติ ตสฺสา เคหสิตาย โอทคฺยปีติยา เอตํ อธิวจนนฺติ สรูปํ ทสฺเสติ ‘‘อุทฺธจฺจาวหายา’’ติอาทินาฯ อุทฺธจฺจาวหายาติ อุทฺธตภาวาวหายฯ

อุปฺปิลาเปติ จิตฺตํ อุปฺปิลาวิตํ กโรตีติ อุพฺพิลาปนา, สา เอว ปีติ, ตสฺสาฯ ขนฺธวเสน ธมฺมวิเสสตฺตํ อาห ‘‘อิธาปี’’ติอาทินาฯ อวณฺณภูมิมเปกฺขาย อปิ-สทฺโท ‘‘อยมฺปิ ปาราชิโก’’ติอาทีสุ (ปารา. 1.89, 91, 167, 171, 195, 197) วิย, อิธ จ กิญฺจาปิ เตสํ ภิกฺขูนํ อุพฺพิลาวิตเมว นตฺถิ, อถ โข อายติํ กุลปุตฺตานํ เอทิเสสุปิ ฐาเนสุ อกุสลุปฺปตฺติํ ปฏิเสเธนฺโต ธมฺมเนตฺติํ ฐเปตีติฯ ทฺวีหิ ปเทหิ สงฺขารกฺขนฺโธ, เอเกน เวทนากฺขนฺโธ วุตฺโตติ เอตฺถาปิ ‘‘เตสํ วเสน เสสานํ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ กรณํ ปฏิกฺขิตฺตเมวา’’ติ จ อฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยน สกฺกา วิญฺญาตุนฺติ น วุตฺตํฯ ‘‘ปิ-สทฺโท สมฺภาวนตฺโถ’’ติอาทินา วุตฺตนเยน เจตฺถ อตฺโถ ยถาสมฺภวํ เวทิตพฺโพฯ

ตุมฺหํเยวสฺส เตน อนฺตราโยติ เอตฺถาปิ ‘‘อนฺตราโย’’ติ อิทํ ‘‘อุพฺพิลาวิตตฺตสฺส อกรณียตาการณวจน’’ติอาทินา เหฏฺฐา อวณฺณปกฺเข อมฺเหหิ วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เอตฺถ จ ‘‘อานนฺทิโน อุพฺพิลาวิตา’’ติ ทีปิตํ ปีติเมว คเหตฺวา ‘‘เตน อุพฺพิลาวิตตฺเตนา’’ติ วจนํ โสมนสฺสรหิตาย ปีติยา อภาวโต ตพฺพจเนเนว ‘‘สุมนา’’ติ ทีปิตํ โสมนสฺสมฺปิ สิทฺธเมวาติ กตฺวา วุตฺตํฯ อถ วา โสมนสฺสสฺส อนฺตรายกรตา ปากฏา, น ตถา ปีติยาติ เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ กสฺมา ปเนตนฺติ ยถาวุตฺตํ อตฺถํ อวิภาคโต มนสิ กตฺวา โจเทติฯ อาจริโย ‘‘สจฺจ’’นฺติ ตมตฺถํ ปฏิชานิตฺวา ‘‘ตํ ปนา’’ติอาทินา วิภชฺชพฺยากรณวเสน ปริหรติฯ

ตตฺถ เอตนฺติ อานนฺทาทีนมกรณียตาวจนํ, นนุ ภควตา วณฺณิตนฺติ สมฺพนฺโธฯ พุทฺโธติ กิตฺตยนฺตสฺสาติ ‘‘พุทฺโธ’’ติ วจนํ คุณานุสฺสรณวเสน กเถนฺตสฺส สาธุชนสฺสฯ กสิเณนาติ กสิณตาย สกลภาเวนฯ ชมฺพุทีปสฺสาติ เจตสฺส อวยวภาเวน สมฺพนฺธีวจนํฯ อปเร ปน ‘‘ชมฺพุทีปสฺสาติ กรณวจนตฺเถ สามิวจน’’ติ วทนฺติ, เตสํ มเตน กสิณชมฺพุทีปสทฺทานํ สมานาธิกรณภาโว ทฏฺฐพฺโพ, กรณวจนญฺจ นิสฺสกฺกตฺเถฯ ปเคว เอกเทสโต ปนาติ อปิ-สทฺโท สมฺภาวเนฯ อาทิ-สทฺเทน เจตฺถ –

‘‘มา โสจิ อุทายิ, อานนฺโท อวีตราโค กาลํ กเรยฺย, เตน จิตฺตปฺปสาเทน สตฺตกฺขตฺตุํ เทวรชฺชํ กาเรยฺย, สตฺตกฺขตฺตุํ อิมสฺมิํเยว ชมฺพุทีเป มหารชฺชํ กาเรยฺย, อปิจ อุทายิ อานนฺโท ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปรินิพฺพายิสฺสตี’’ติอาทิสุตฺตํ (อ. นิ. 3.81) –

สงฺคหิตํฯ นฺติ สุตฺตนฺตเร วุตฺตํ ปีติโสมนสฺสํฯ เนกฺขมฺมสฺสิตนฺติ กามโต นิกฺขมเน กุสลธมฺเม นิสฺสิตํฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สุตฺเตฯ เคหสฺสิตนฺติ เคหวาสีนํ สมุทาจิณฺณโต เคหสงฺขาเต กามคุเณ นิสฺสิตํฯ กสฺมา ตเทวิธาธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘อิทญฺหี’’ติอาทิฯ ‘‘อายสฺมโต ฉนฺนสฺส อุปฺปนฺนสทิส’’นฺติ วุตฺตมตฺถํ ปากฏํ กาตุํ, สมตฺเถตุํ วา ‘‘เตเนวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ นาสกฺขิ ภควติ, ธมฺเม จ ปวตฺตเคหสฺสิตเปมตายฯ ปรินิพฺพานกาเลติ ปรินิพฺพานาสนฺนกาเล ภควตา ปญฺญตฺเตน ตชฺชิโตติ วา สมฺพนฺโธฯ ปรินิพฺพานกาเลติ วา ภควโต ปรินิพฺพุตกาเล สงฺเฆน ตชฺชิโต นิพฺพตฺเตตีติ วา สมฺพนฺโธฯ พฺรหฺมทณฺเฑนาติ ‘‘ภิกฺขูหิ อิตฺถนฺนาโม เนว วตฺตพฺโพ, น โอวทิตพฺโพ, นานุสาสิตพฺโพ’’ติ (จูฬว. 445) กเตน พฺรหฺมทณฺเฑนฯ ตชฺชิโตติ สํเวชิโตฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เคหสฺสิตปีติโสมนสฺสํ ฌานาทีนํ อนฺตรายกรํ, ตสฺมาฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา สกฺกปญฺหสุตฺเต ‘‘โสมนสฺสํปาหํ เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ เสวิตพฺพมฺปิ อเสวิตพฺพมฺปี’’ติ (ที. นิ. 2.359)ฯ

‘‘อยญฺหี’’ติอาทินา ตเทวตฺถํ การณโต สมตฺเถติฯ ราคสหิตตฺตา หิ สา อนฺตรายกราติฯ เอตฺถ ปน ‘‘อิทญฺหิ ราคสญฺหิตํ ปีติโสมนสฺส’’นฺติ วตฺตพฺพํ สิยา, ตถาปิ ปีติคฺคหเณน โสมนสฺสมฺปิ คหิตเมว โหติ โสมนสฺสรหิตาย ปีติยา อภาวโตติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ปีติเยว คหิตาฯ อปิจ เสวิตพฺพาเสวิตพฺพวิภาคสฺส สุตฺเต วจนโต โสมนสฺสสฺส ปากโฏ อนฺตรายกรภาโว, น ตถา ปีติยาติ สาเยว ราคสหิตตฺเถน วิเสเสตฺวา วุตฺตาฯ อวณฺณภูมิยา สทฺธิํ สมฺพนฺธิตฺวา ปากฏํ กาตุํ ‘‘โลโภ จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โกธสทิโสวาติ อวณฺณภูมิยํ วุตฺตโกธสทิโส เอวฯ ‘‘ลุทฺโธ’’ติอาทิคาถานํ ‘‘กุทฺโธ’’ติอาทิคาถาสุ วุตฺตนเยน อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

‘‘มมํ วา ภิกฺขเว ปเร วณฺณํ ภาเสยฺยุํ, ธมฺมสฺส วา วณฺณํ ภาเสยฺยุํ, สงฺฆสฺส วา วณฺณํ ภาเสยฺยุํ, ตตฺร เจ ตุมฺเห อสฺสถ อานนฺทิโน สุมนา อุพฺพิลาวิตา , อปิ นุ ตุมฺเห ปเรสํ สุภาสิตทุพฺภาสิตํ อาชาเนยฺยาถาติ? โน เหตํ ภนฺเต’’ติ อยํ ตติยวาโร นาม อวณฺณภูมิยํ วุตฺตนยวเสน ตติยวารฏฺฐาเน นีหริตพฺพตฺตา, โส เทสนากาเล เตน วาเรน โพเธตพฺพปุคฺคลาภาวโต เทสนาย อนาคโตปิ ตทตฺถสมฺภวโต อตฺถโต อาคโตเยวฯ ยถา ตํ วิตฺถารวเสน กถาวตฺถุปฺปกรณนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตติยวาโร ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ, เอเตน สํวณฺณนากาเล ตถาพุชฺฌนกสตฺตานํ วเสน โส วาโร อาเนตฺวา สํวณฺเณตพฺโพติ ทสฺเสติฯ ‘‘ยเถว หี’’ติอาทินา ตเทวตฺถสมฺภวํ วิภาเวติฯ กุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ ยเถวาติ สมฺพนฺโธฯ

ปฏิปชฺชิตพฺพาการทสฺสนวาเรติ ยถาวุตฺตํ ตติยวารํ อุปาทาย วตฺตพฺเพ จตุตฺถวาเรฯ ‘‘ตุมฺหากํ สตฺถา’’ติ วจนโต ปภุติ ยาว ‘‘อิมินาปิ การเณน ตจฺฉ’’นฺติ วจนํ, ตาว โยชนาฯ ‘‘โส หิ ภควา’’ติอาทิ ตพฺพิวรณํฯ ตตฺถ อิติปีติ อิมินาปิ การเณนฯ วิตฺถาโร วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 123 อาทโย) ‘‘อนาปตฺติ อุปสมฺปนฺนสฺส ภูตํ อาโรเจตี’’ติ (ปาจิ. 77) วุตฺเตปิ สภาคานเมว อาโรจนํ ยุตฺตนฺติ อาห ‘‘สภาคานํ ภิกฺขูนํเยว ปฏิชานิตพฺพ’’นฺติฯ เตเยว หิ ตสฺส อตฺถกามา, สทฺเธยฺยวจนตฺตญฺจ มญฺญนฺติ, ตโต จ ‘‘สาสนสฺส อโมฆตา ทีปิตา โหตี’’ติ วุตฺตตฺถสมตฺถนํ สิยาฯ ‘‘เอวญฺหี’’ติอาทิ การณวจนํฯ ปาปิจฺฉตา เจว ปริวชฺชิตา, กตฺตุภูตา วา สา, โหตีติ สมฺพนฺโธฯ อโมฆตาติ นิยฺยานิกภาเวน อตุจฺฉตาฯ วุตฺตนเยนาติ ‘‘ตตฺร ตุมฺเหหีติ ตสฺมิํ วณฺเณ ตุมฺเหหี’’ติอาทินา เจว ‘‘ทุติยํ ปทํ ปฐมสฺส ปทสฺส, จตุตฺถญฺจ ตติยสฺส เววจน’’นฺติอาทินา จ วุตฺตนเยนฯ

จูฬสีลวณฺณนา

[7] โก อนุสนฺธีติ ปุจฺฉา ‘‘นนุ เอตฺตเกเนว ยถาวุตฺเตหิ อวณฺณวณฺเณหิ สมฺพนฺธา เทสนามตฺถกํ ปตฺตา’’ติ อนุโยคสมฺภวโต กตาฯ วณฺเณน จ อวณฺเณน จาติ ตทุภยปเทนฯ อตฺถนิทฺเทโส วิย หิ สทฺทนิทฺเทโสปีติ อกฺขรจินฺตกาฯ อถ วา ตถาภาสนสฺส การณตฺตา, โกฏฺฐาสตฺตา จ ‘‘ปเทหี’’ติ วุตฺตํฯ อวณฺเณน จ วณฺเณน จาติ ปน อคุณคุณวเสน, นินฺทาปสํสาวเสน จ สรูปทสฺสนํฯ ‘‘นิวตฺโต อมูลกตาย วิสฺสชฺเชตพฺพตาภาวโต’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.7) อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํฯ ตํ วิตฺถาเรตฺวา เทสนาย โพเธตพฺพปุคฺคลาภาวโต เอตฺตกาว สา ยุตฺตรูปาติ ภควโต อชฺฌาสเยเนว อเทสนาภาเวน นิวตฺโต, ยถา ตํ วณฺณภูมิยํ ตติยวาโรติปิ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา โพเธตพฺพปุคฺคลสมฺภเวน วิสฺสชฺเชตพฺพตาย อธิคตภาวโต อนุวตฺตติเยวฯ อิติเปตํ ภูตนฺติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ ตทุปริปิ อนุวตฺตกตฺตา, เตน วกฺขติ ‘‘อิธ ปนา’’ติอาทิฯ เอตฺตาวตา อยํ วณฺณานุสนฺธีติ ทสฺเสตฺวา ทุวิเธสุ ปน เตสุ วณฺเณสุ พฺรหฺมทตฺตสฺส วณฺณานุสนฺธีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โส ปนา’’ติอาทิมาหฯ อุปริ สุญฺญตาปกาสเน อนุสนฺธิํ ทสฺเสสฺสติ ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.28)ฯ

เอวํ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนามุเขน สมุทายตฺถตํ วตฺวา อิทานิ อวยวตฺถตํ ทสฺเสติ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทินาฯ อปฺปเมว ปริโต สมนฺตโต ขณฺฑิตตฺตา ปริตฺตํ นามาติ อาห ‘‘อปฺปมตฺตกนฺติ ปริตฺตสฺส นาม’’นฺติฯ มตฺตา วุจฺจติ ปมาณํ มียเต ปริมียเตติ กตฺวาฯ สมาสนฺตกกาเรน อปฺปมตฺตกํ ยถา ‘‘พหุปุตฺตโก’’ติ, เอวํ โอรมตฺตเกปิฯ เอเตเนว ‘‘อปฺปา มตฺตา อปฺปมตฺตา, สา เอตสฺสาติ อปฺปมตฺตก’’นฺติอาทินา กปจฺจยสฺส สาตฺถกตมฺปิ ทสฺเสติ อตฺถโต อภินฺนตฺตาฯ มตฺตกสทฺทสฺส อนตฺถกภาวโต สีลเมว สีลมตฺตกํฯ อนตฺถกภาโวติ จ สกตฺถตา ปุริมปทตฺเถเยว ปวตฺตนโตฯ น หิ สทฺทา เกวลํ อนตฺถกา ภวนฺตีติ อกฺขรจินฺตกาฯ นนุ จ ภควโต ปารมิตานุภาเวน นิรตฺถกเมกกฺขรมฺปิ มุขวรํ นาโรหติ, สกลญฺจ ปริยตฺติสาสนํ ปเท ปเท จตุสจฺจปฺปกาสนนฺติ วุตฺตํ, กถํ ตสฺส อนตฺถกตา สมฺภวตีติ? สจฺจํ, ตมฺปิ ปทนฺตราภิหิตสฺส อตฺถสฺส วิเสสนวเสน ตทภิหิตํ อตฺถํ วทติ เอว, โส ปน อตฺโถ วินาปิ เตน ปทนฺตเรเนว สกฺกา วิญฺญาตุนฺติ อนตฺถกมิจฺเจว วุตฺตนฺติฯ นนุ อโวจุมฺห ‘‘อนตฺถกภาโว…เป.… ปวตฺตนโต’’ติฯ อปิจ วิเนยฺยชฺฌาสยานุรูปวเสน ภควโต เทสนา ปวตฺตติ, วิเนยฺยา จ อนาทิมติสํสาเร โลกิเยสุเยว สทฺเทสุ ปริภาวิตจิตฺตา, โลเก จ อสติปิ อตฺถนฺตราวโพเธ วาจาสิลิฏฺฐตาทิวเสน สทฺทปโยโค ทิสฺสติ ‘‘ลพฺภติ ปลพฺภติ, ขญฺชติ นิขญฺชติ, อาคจฺฉติ ปจฺจาคจฺฉตี’’ติอาทินาฯ