[190] กามํ ตณฺหาปิ ทุกฺขสภาวตฺตา ‘‘ทุกฺข’’นฺติ พฺยากาตพฺพา, ปภวภาเวน ปน สา ตโต วิสุํ กาตพฺพาติ ‘‘ตณฺหํ ฐเปตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘ตสฺเสว ทุกฺขสฺส ปภาวิกา’’ติอาทิฯ นนุ จ อวิชฺชาทโยปิ ทุกฺขสฺส สมุทโยติ? สจฺจํ สมุทโย, ตสฺสา ปน กมฺมสฺส วิจิตฺตภาวเหตุโต, ทุกฺขุปฺปาทเน วิเสสปจฺจยภาวโต จ สาติสโย สมุทยฏฺโฐติ สา เอว สุตฺเตสุ ตถา วุตฺตาฯ เตนาห ‘‘ตณฺหา ทุกฺขสมุทโยติ พฺยากต’’นฺติฯ อุภินฺนํ อปฺปวตฺตีติ ทุกฺขสมุทยานํ อปฺปวตฺตินิมิตฺตํฯ ‘‘ทุกฺขปริชานโน’’ติอาทิ มคฺคกิจฺจทสฺสนํ, เตน มคฺคสฺส ภาวนตฺโถปิ อตฺถโต ทสฺสิโตวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ ภาวนาภิสมเยน วินา ปริญฺญาภิสมยาทโย สมฺภวนฺตีติฯ สจฺจววตฺถาปนํ อปฺปมาทปฏิปตฺติภาวโต อสมฺโมหกลฺยาณกิตฺติสทฺทาทินิมิตฺตตาย ยถา สาติสยํ อิธโลกตฺถาวหํ, เอวํ ยาว ญาณสฺส ติกฺขวิสทภาวปฺปตฺติยา อภาเวน นวโลกุตฺตรธมฺมสมฺปาปกํ น โหติ, ตาว ตตฺถ ตตฺถ สมฺปตฺติภเว อพฺภุทยสมฺปตฺติ อนุคตเมว สิยาติ วุตฺตํ ‘‘เอตํ อิธโลกปรโลกตฺถนิสฺสิต’’นฺติฯ นวโลกุตฺตรธมฺมนิสฺสิตนฺติ นววิธมฺปิ โลกุตฺตรธมฺมํ นิสฺสาย ปวตฺตํ ตทธิคมูปายภาวโตฯ ยสฺมา สจฺจสมฺโพธํ อุทฺทิสฺส สาสนพฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ, น อญฺญทตฺถํ, ตสฺมา เอตํ สจฺจววตฺถาปนํ ‘‘อาทิปธาน’’นฺติ วุตฺตํ ปฐมตรํ จิตฺเต อาทาตพฺพโตฯ

ปุพฺพนฺตสหคตทิฏฺฐินิสฺสยวณฺณนา

[191] ตํ มยา พฺยากตเมวาติ ตํ มยา ตถา พฺยากตเมว, พฺยากาตพฺพํ นาม มยา อพฺยากตํ นตฺถีติ พฺยากรณาเวกลฺเลน อตฺตโน ธมฺมสุธมฺมตาย พุทฺธสุพุทฺธตํ วิภาเวติฯ เตนาห ‘‘สีหนาทํ นทนฺโต’’ติฯ ปุริมุปฺปนฺนา ทิฏฺฐิโย อปราปรุปฺปนฺนานํ ทิฏฺฐีนํ อวสฺสยา โหนฺตีติ ‘‘ทิฏฺฐิโยว ทิฏฺฐินิสฺสยา’’ติ วุตฺตํฯ ทิฏฺฐิคติกาติ ทิฏฺฐิคติโย, ทิฏฺฐิปฺปวตฺติโยติ อตฺโถฯ อิทเมว ทสฺสนํ สจฺจนฺติ ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ อิทเมว ทสฺสนํ สจฺจํ อโมฆํ อวิปรีตํฯ อญฺเญสํ วจนํ โมฆนฺติ ‘‘อสสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ เอวมาทิกํ อญฺเญสํ สมณพฺราหฺมณานํ วจนํ โมฆํ ตุจฺฉํ, มิจฺฉาติ อตฺโถฯ น สยํ กาตพฺโพติ อสยํกาโรติ อาห ‘‘อสยํกโต’’ติ, ยาทิจฺฉิกตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ

[192] อตฺถิ โขติ เอตฺถ โข-สทฺโท ปุจฺฉายํ, อตฺถิ นูติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘อตฺถิ โข อิทํ อาวุโส วุจฺจตี’’ติอาทิฯ อาวุโส ยํ ตุมฺเหหิ ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ วุจฺจติ, อิทมตฺถิ โข อิทํ วาจามตฺตํ, โน นตฺถิ, ตสฺมา วาจาวตฺถุมตฺตโต ตสฺส ยํ โข เต เอวมาหํสุ ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆํ อญฺญ’’นฺติ, ตํ เตสํ นานุชานามีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ จ โยชนา จ เวทิตพฺพาฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ พฺรหฺมชาลฏีกายํ (ที. นิ. ฏี. 1.30) วุตฺตเมวฯ ทิฏฺฐิปญฺญตฺติยาติ ทิฏฺฐิยา ปญฺญาปเน ‘‘เอวํ เอสา ทิฏฺฐิ อุปฺปนฺนา’’ติ ตสฺสา ทิฏฺฐิยา สมุทยโต, อตฺถงฺคมโต, อสฺสาทโต, อาทีนวโต, นิสฺสรณโต จ ยาถาวโต ปญฺญาปเนฯ อวิปรีตวุตฺติยา สเมน ญาเณน สมํ กญฺจิ เนว สมนุปสฺสามิฯ อธิปญฺญตฺตีติ อภิญฺเญยฺยธมฺมปญฺญาปนาฯ ยํ อชานนฺตา พาหิรกา ทิฏฺฐิปญฺญตฺติเยว อลฺลีนาติ ตญฺจ ปญฺญตฺติโต อชานนฺตา ถามสา ปรามาสา อภินิวิสฺส โวหรนฺติฯ เอตฺถ จ ยายํ ‘‘ทิฏฺฐิปญฺญตฺติ นามา’’ติ วุตฺตา ทิฏฺฐิยา ทิฏฺฐิคติเกหิ เอวํ คหิตตาย วิภาวนา, ตตฺถ จ ภควโต อุตฺตริตโร นาม โกจิ นตฺถิ, สฺวายมตฺโถ พฺรหฺมชาเล (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.30) วิภาวิโต เอวฯ ‘‘อธิปญฺญตฺตี’’ติ วุตฺตา ปน วิภาวิยมานา โลกสฺส นิพฺพิทาเหตุภาเวน พหุลีการาติ ตสฺสา วเสน ภควา อนุตฺตรภาวํ ปเวเทนฺโต ‘เนว อตฺตนา สมสมํ สมนุปสฺสามี’ติ สีหนาทํ นที’’ติ เกจิฯ อฏฺฐกถายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.192) ปน ‘‘ยญฺจ วุตฺตํ ‘ปญฺญตฺติยา’ติ ยญฺจ ‘อธิปญฺญตฺตี’ติ , อุภยเมตํ อตฺถโต เอก’’นฺติ ‘‘อิธ ปน ปญฺญตฺติยาติ เอตฺถาปิ ปญฺญตฺติ เจว อธิปญฺญตฺติ จ อธิปฺเปตา, อธิปญฺญตฺตีติ เอตฺถาปี’’ติ จ วุตฺตา, อุภยสฺสปิ วเสเนตฺถ ภควา สีหนาทํ นทีติ วิญฺญายติฯ อุภยํ เปตํ อตฺถโต เอกนฺติ จ ปญฺญตฺติภาวสามญฺญํ สนฺธาย วุตฺตํ, น เภทาภาวโตฯ เตนาห ‘‘เภทโต หี’’ติอาทิฯ ขนฺธปญฺญตฺตีติ ขนฺธานํ ‘‘ขนฺธา’’ติ ปญฺญาปนา ทสฺสนา ปกาสนา ฐปนา นิกฺขิปนาฯ ‘‘อาจิกฺขติ ทสฺเสติ ปญฺญาเปติ ปฏฺฐเปตี’’ติ (สํ. นิ. 2.20, 97) อาคตฏฺฐาเน หิ ปญฺญาปนา ทสฺสนา ปกาสนา ปญฺญตฺติ นาม, ‘‘สุปญฺญตฺตํ มญฺจปีฐ’’นฺติ (ปารา. 269) อาคตฏฺฐาเน ฐปนา นิกฺขิปนา ปญฺญตฺติ นาม, อิธ อุภยมฺปิ ยุชฺชติฯ

ทิฏฺฐินิสฺสยปฺปหานวณฺณนา

[196] ปชหนตฺถนฺติ อจฺจนฺตาย ปฏินิสฺสชฺชนตฺถํฯ ยสฺมา เตน ปชหเนน สพฺเพ ทิฏฺฐินิสฺสยา สมฺมเทว อติกฺกนฺตา โหนฺติ วีติกฺกนฺตา, ตสฺมา ‘‘สมติกฺกมายาติ ตสฺเสว เววจน’’นฺติ อโวจฯ น เกวลํ สติปฏฺฐานา กถิตมตฺตา, อถ โข เวเนยฺยสนฺตาเน ปติฏฺฐาปิตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘เทสิตา’’ติ วตฺวา ‘‘ปญฺญตฺตา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เทสิตาติ กถิตาฯ ปญฺญตฺตาติ ฐปิตา’’ติฯ อิทานิ สติปฏฺฐานเทสนาย ทิฏฺฐินิสฺสยานํ เอกนฺติกํ ปหานาวหภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘สติปฏฺฐานภาวนาย หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สติปฏฺฐานภาวนายาติ อิมินา เตสํ ภาวนาย เอว เนสํ ปหานํ, เทสนา ปน ตทุปนิสฺสยภาวโต ตถา วุตฺตาติ ทสฺเสติฯ เสสํ สพฺพํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

ปาสาทิกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนาฯ