มชฺฌตฺโตติ อญฺญาณวเสน วา ญาณวเสน วา มชฺฌตฺโตฯ เอเสว นโย สพฺพตฺถฯ ตตฺถ ตตฺถ อาทิ-สทฺเทน สงฺขสทฺโท ปณวสทฺโท, ปตฺตคนฺโธ ปุปฺผคนฺโธ, ปตฺตรโส ผลรโส, อุปาทินฺนํ อนุปาทินฺนํ, มชฺฌตฺตเวทนา กุสลกมฺมํ อกุสลกมฺมนฺติ เอวํ อาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ

อปฺปตฺตนฺติ ญาเณน อสมฺปตฺตํ, อวิทิตนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ญาเณน อสจฺฉิกต’’นฺติฯ ตเถว คตตฺตาติ ตเถว ญาตตฺตา อภิสมฺพุทฺธตฺตาฯ คต-สทฺเทน เอกตฺถํ พุทฺธิอตฺถนฺติ อตฺโถฯ ‘‘คติอตฺถา หิ ธาตโว พุทฺธิอตฺถา ภวนฺตี’’ติ อกฺขรจินฺตกาฯ

อพฺยากตฏฺฐานาทิวณฺณนา

[189] ‘‘อสมตํ กเถตฺวา’’ติ วตฺวา สโมปิ นาม โกจิ นตฺถิ, กุโต อุตฺตริตโรติ ทสฺเสตุํ ‘‘อนุตฺตรต’’นฺติ วุตฺตํฯ สา ปนายํ อสมตา, อนุตฺตรตา จ สพฺพญฺญุตํ ปูเรตฺวา ฐิตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพญฺญุต’’นฺติ วุตฺตํฯ สา สพฺพญฺญุตา สทฺธมฺมวรจกฺกวตฺติภาเวน โลเก ปากฏา ชาตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ธมฺมราชภาวํ กเถตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ ตถา สพฺพญฺญุภาเวน จ สตฺถา อิเมสุ ทิฏฺฐิคตวิปลฺลาเสสุ เอวํ ปฏิปชฺชตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทานี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สีหนาทนฺติ อภีตนาทํ เสฏฺฐนาทํฯ เสฏฺฐนาโท เหส, ยทิทํ ฐปนียสฺส ปญฺหสฺส ฐปนียภาวทสฺสนํฯ ฐปนียตา จสฺส ปาฬิอารุฬฺหา เอว ‘‘น เหต’’นฺติอาทินาฯ ยถา อุปจิตกมฺมกิเลเสน อิตฺถตฺตํ อาคนฺตพฺพํ, ตถา นํ อาคโตติ ตถาคโต, สตฺโตฯ ตถา หิ โส รูปาทีสุ สตฺโต วิสตฺโตติ กตฺวา ‘‘สตฺโต’’ติ จ วุจฺจติฯ อิตฺถตฺตนฺติ จ ปฏิลทฺธตฺตา ตถา ปจฺจกฺขภูโต อตฺตภาโวติ เวทิตพฺโพฯ

‘‘อตฺถสํหิตํ น โหตี’’ติ อิมินา อุภยตฺถ วิธุรตาทสฺสเนน นิรตฺถกวิปฺปลาปตํ ตสฺส วาทสฺส วิภาเวติ, อุภยโลกตฺถวิธุรมฺปิ สมานํ ‘‘กิํ นุ โข วิวฏฺฏนิสฺสิต’’นฺติ โกจิ อาสงฺเกยฺยาติ ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ ‘‘น จ ธมฺมสํหิต’’นฺติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘นวโลกุตฺตรธมฺมนิสฺสิตํ น โหตี’’ติฯ ยทิปิ ตํ น วิวฏฺโฏคตํ โหติ, วิวฏฺฏสฺส ปน อธิฏฺฐานภูตํ นุ โขติ โกจิ อาสงฺเกยฺยาติ ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ ‘‘น อาทิพฺรหฺมจริยก’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ