ปญฺหพฺยากรณวณฺณนา

[187] คิหิพฺยญฺชเนนาติ คิหิลิงฺเคนฯ ขีณาสโว ปน คิหิพฺยญฺชเนน อรหตฺตํ ปตฺโตปิ น ติฏฺฐติ วิเวกฏฺฐานสฺส อภาวาติ อธิปฺปาโยฯ ตสฺส วเสนาติ ภุมฺมเทวตฺตภาเว ฐตฺวา อรหตฺตปฺปตฺตสฺส วเสนฯ อยํ ปญฺโหติ ‘‘อภพฺโพ โส นว ฐานานิ อชฺฌาจริตุ’’นฺติ อยํ ปญฺโห อาคโต อิตรสฺส ปพฺพชฺชาย, ปรินิพฺพาเนน วา อภพฺพตาย อวุตฺตสิทฺธตฺตาฯ ยทิ เอวํ กถํ ภิกฺขุคหณนฺติ อาห ‘‘ภินฺนโทสตฺตา’’ติอาทิฯ อปริจฺเฉทนฺติ อปริยนฺตํ, ตยิทํ สุวิปุลนฺติ อาห ‘‘มหนฺต’’นฺติฯ เญยฺยสฺส หิ วิปุลตาย ญาณสฺส วิปุลตา เวทิตพฺพา, เอเตน ‘‘อปริจฺเฉท’’นฺติ วุจฺจมานมฺปิ เญยฺยํ สตฺถุ ญาณสฺส วเสน ปริจฺเฉทเมวาติ ทสฺสิตํ โหติฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ญาณปริยนฺติกํ เนยฺย’’นฺติ (มหานิ. 69, 156; จูฬนิ. 85; ปฏิ. ม. 3.5) อนาคเต อปญฺญาปนนฺติ อนาคเต วิสเย ญาณสฺส อปญฺญาปนํฯ ‘‘ปจฺจกฺขํ วิย กตฺวา’’ติ กสฺมา วิย-สทฺทคฺคหณํ กตํ, นนุ พุทฺธานํ สพฺพมฺปิ ญาณํ อตฺตโน วิสยํ ปจฺจกฺขเมว กตฺวา ปวตฺตติ เอกปฺปมาณภาวโตติ? สจฺจเมตํ, ‘‘อกฺข’’นฺติ ปน จกฺขาทิอินฺทฺริยํ วุจฺจติ, ตํ อกฺขํ ปติ วตฺตตีติ จกฺขาทินิสฺสิตํ วิญฺญาณํ, ตสฺส จ อารมฺมณํ ‘‘ปจฺจกฺข’’นฺติ โลเก นิรุฬฺหเมตนฺติ ตํ นิทสฺสนํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ปจฺจกฺขํ วิย กตฺวา’’ติ อโวจ, น ปน ภควโต ญาณสฺส อปฺปจฺจกฺขากาเรน ปวตฺตนโตฯ ตถา หิ วทนฺติ –

‘‘อาวิภูตํ ปกาสนํ, อนุปทฺทุตเจตสํ;

อตีตานาคเต ญาณํ, ปจฺจกฺขานํ วสิสฺสตี’’ติฯ

อญฺญตฺถ วิหิตเกนาติ อญฺญสฺมิํ วิสเย ปวตฺติเตนฯ สงฺคาเหตพฺพนฺติ สมํ กตฺวา กถยิตพฺพํ, กถนํ ปน ปญฺญาปนํ นาม โหตีติ ปญฺญาเปตพฺพนฺติ อตฺโถ วุตฺโตฯ ตาทิสนฺติ สตตํ สมิตํ ปวตฺตกํฯ ญาณํ นาม นตฺถีติ อาวชฺชเนน วินา ญาณุปฺปตฺติยา อสมฺภวโตฯ เอกากาเรน จ ญาเณ ปวตฺตมาเน นานาการสฺส วิสยสฺส อวโพโธ น สิยาฯ อถาปิ สิยา, อนิรุปิตรูเปเนว อวโพโธ สิยา, เตน จ ญาณํ เญยฺยํ อญฺญาตสทิสเมว สิยาฯ น หิ ‘‘อิทํ ต’’นฺติ วิเวเกน อนวพุทฺโธ อตฺโถ ญาโต นาม โหติ, ตสฺมา ‘‘จรโต จ ติฏฺฐโต จา’’ติอาทิ พาลลาปนมตฺตํฯ เตนาห ‘‘ยถริว พาลา อพฺยตฺตา, เอวํ มญฺญนฺตี’’ติฯ

สติํ อนุสฺสรตีติ สตานุสาริ, สติยานุวตฺตนวเสน ปวตฺตญาณํฯ เตนาห ‘‘ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติสมฺปยุตฺตก’’นฺติ ฯ ญาณํ เปเสสีติ ญาณํ ปวตฺเตสิฯ สพฺพตฺถกเมว เญยฺยาวรณสฺส สุปฺปหีนตฺตา อปฺปฏิหตํ อนิวาริตํ ญาณํ คจฺฉติ ปวตฺตติจฺเจว อตฺโถฯ ‘‘โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณ’’นฺติ (จูฬนิ. 211) วจนโต จตุมคฺคญาณํ โพธิ, ตโต ตสฺส อธิคตตฺตา อุปฺปชฺชนกํ ปจฺจเวกฺขณญาณํ ‘‘โพธิชํ ญาณํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ โพธิชํ โพธิมูเล ชาตํ จตุมคฺคญาณํ, ตญฺจ โข อนาคตํ อารพฺภ อุทฺทิสฺส ตสฺส อปฺปวตฺติอตฺถํ ตถาคตสฺส อุปฺปชฺชติ ตสฺส อุปฺปนฺนตฺตา อายติํ ปุนพฺภวาภาวโตฯ กถํ ตถาคโต อนาคตมทฺธานํ อารพฺภ อตีรกํ ญาณทสฺสนํ ปญฺญาเปตีติ? อตีตสฺส ปน อทฺธุโน มหนฺตตาย อตีรกํ ญาณทสฺสนํ ตตฺถ ปญฺญาเปตีติ โก เอตฺถ วิโรโธฯ ติตฺถิยา ปน อิมมตฺถํ ยาถาวโต อชานนฺตา – ‘‘ตยิทํ กิํ สุ, ตยิทํ กถํสู’’ติ อตฺตโน อญฺญาณเมว ปากฏํ กโรนฺติฯ ตสฺมา ภควตา สสนฺตติปริยาปนฺนธมฺมปฺปวตฺติํ สนฺธาย ‘‘อญฺญวิหิตกํ ญาณทสฺสน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

อิตรํ ปน สนฺธาย วุจฺจมาเน สติ ตถารูเป ปโยชเน อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อารพฺภ อตีรกเมว ญาณทสฺสนํ ปญฺญาเปยฺย ภควาติ อนตฺถสํหิตนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘น อิธโลกตฺถํ วา ปรโลกตฺถํ วา นิสฺสิต’’นฺติฯ ยํ ปน สตฺตานํ อนตฺถาวหตฺตา อนตฺถสํหิตํ, ตตฺถ เสตุฆาโต ตถาคตสฺสฯ ‘‘ภารตยุทฺธสีตาหรณสทิส’’นฺติ อิมินา ตสฺสา กถาย เยภุยฺเยน อภูตตฺถตํ ทีเปติฯ สเหตุกนฺติ ญาปเกน เหตุนา สเหตุกํฯ โส ปน เหตุ เยน นิทสฺสเนน สาธียติ, ตํ ตสฺส การณนฺติ เตน สการณํ กตฺวาฯ ยถา หิ ปฏิญฺญาตตฺถสาธนโต เหตุ, เอวํ สาธกํ นิทสฺสนนฺติฯ ยุตฺตปตฺตกาเลเยวาติ ยุตฺตานํ ปตฺตกาเล เอวฯ เย หิ เวเนยฺยา ตสฺสา กถาย ยุตฺตา อนุจฺฉวิกา, เตสํเยว โยชเน สนฺธาย วา กถาย ปตฺโต อุปการาวโห กาโล, ตทา เอว กเถตีติ อตฺโถฯ

[188] ‘‘ตถา ตเถว คทนโต’’ติ อิมินา ‘‘ตถาคโต’’ติ อาเมฑิตโลเปนายํ นิทฺเทโสติ ทสฺเสติฯ ตถา ตเถวาติ จ ธมฺมอตฺถสภาวานุรูปํ, เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปญฺจาติ อธิปฺปาโยฯ ทิฏฺฐนฺติ รูปายตนํ ทฏฺฐพฺพโต, เตน ยํ ทิฏฺฐํ, ยํ ทิสฺสติ, ยํ ทกฺขติ, ยํ สติ สมวาเย ปสฺเสยฺยํ, ตํ สพฺพํ ‘‘ทิฏฺฐํ’’ ตฺเวว คหิตํ กาลวิเสสสฺส อนามฏฺฐภาวโตฯ ‘‘สุต’’นฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ สุตนฺติ สทฺทายตนํ โสตพฺพโตฯ มุตนฺติ สนิสฺสเยน ฆานาทิอินฺทฺริเยน สยํ ปตฺวา ปาปุณิตฺวา คเหตพฺพํฯ เตนาห ‘‘ปตฺวา คเหตพฺพโต’’ติฯ วิญฺญาตนฺติ วิชานิตพฺพํ, ตํ ปน ทิฏฺฐาทิวินิมุตฺตํ วิญฺเญยฺยนฺติ อาห ‘‘สุขทุกฺขาทิธมฺมายตน’’นฺติฯ ปตฺตนฺติ ยถา ตถา ปตฺตํ, หตฺถคตํ อธิคตนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ปริเยสิตฺวา วา อปริเยสิตฺวา วา’’ติฯ ปริเยสิตนฺติ ปตฺติยามตฺถํ ปริยิฏฺฐํ, ตํ ปน ปตฺตํ วา สิยา อปฺปตฺตํ วา อุภยถาปิ ปริเยสิตเมวาติ อาห ‘‘ปตฺตํ วา อปฺปตฺตํ วา’’ติฯ ปททฺวเยนาปิ ทฺวิปฺปการมฺปิ ปตฺตํ, ทฺวิปฺปการมฺปิ ปริเยสิตํ, เตน เตน ปกาเรน ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธนฺติ ทสฺเสติฯ จิตฺเตน อนุสญฺจริตนฺติ โจปนํ อปาเปตฺวา จิตฺเตเนว อนุสํจริตํ, ปริวิตกฺกิตนฺติ อตฺโถฯ ปีตกนฺติ อาทีติ อาทิ-สทฺเทน โลหิตกโอทาตาทิ สพฺพํ รูปารมฺมณวิภาคํ สงฺคณฺหาติฯ สุมโนติ ราควเสน, โลภวเสน, สทฺธาทิวเสน วา สุมโนฯ ทุมฺมโนติ พฺยาปาทวิตกฺกวเสน, วิหิํสาวิตกฺกวเสน วา ทุมฺมโนฯ

มชฺฌตฺโตติ อญฺญาณวเสน วา ญาณวเสน วา มชฺฌตฺโตฯ เอเสว นโย สพฺพตฺถฯ ตตฺถ ตตฺถ อาทิ-สทฺเทน สงฺขสทฺโท ปณวสทฺโท, ปตฺตคนฺโธ ปุปฺผคนฺโธ, ปตฺตรโส ผลรโส, อุปาทินฺนํ อนุปาทินฺนํ, มชฺฌตฺตเวทนา กุสลกมฺมํ อกุสลกมฺมนฺติ เอวํ อาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ

อปฺปตฺตนฺติ ญาเณน อสมฺปตฺตํ, อวิทิตนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ญาเณน อสจฺฉิกต’’นฺติฯ ตเถว คตตฺตาติ ตเถว ญาตตฺตา อภิสมฺพุทฺธตฺตาฯ คต-สทฺเทน เอกตฺถํ พุทฺธิอตฺถนฺติ อตฺโถฯ ‘‘คติอตฺถา หิ ธาตโว พุทฺธิอตฺถา ภวนฺตี’’ติ อกฺขรจินฺตกาฯ

อพฺยากตฏฺฐานาทิวณฺณนา

[189] ‘‘อสมตํ กเถตฺวา’’ติ วตฺวา สโมปิ นาม โกจิ นตฺถิ, กุโต อุตฺตริตโรติ ทสฺเสตุํ ‘‘อนุตฺตรต’’นฺติ วุตฺตํฯ สา ปนายํ อสมตา, อนุตฺตรตา จ สพฺพญฺญุตํ ปูเรตฺวา ฐิตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพญฺญุต’’นฺติ วุตฺตํฯ สา สพฺพญฺญุตา สทฺธมฺมวรจกฺกวตฺติภาเวน โลเก ปากฏา ชาตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ธมฺมราชภาวํ กเถตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ ตถา สพฺพญฺญุภาเวน จ สตฺถา อิเมสุ ทิฏฺฐิคตวิปลฺลาเสสุ เอวํ ปฏิปชฺชตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทานี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สีหนาทนฺติ อภีตนาทํ เสฏฺฐนาทํฯ เสฏฺฐนาโท เหส, ยทิทํ ฐปนียสฺส ปญฺหสฺส ฐปนียภาวทสฺสนํฯ ฐปนียตา จสฺส ปาฬิอารุฬฺหา เอว ‘‘น เหต’’นฺติอาทินาฯ ยถา อุปจิตกมฺมกิเลเสน อิตฺถตฺตํ อาคนฺตพฺพํ, ตถา นํ อาคโตติ ตถาคโต, สตฺโตฯ ตถา หิ โส รูปาทีสุ สตฺโต วิสตฺโตติ กตฺวา ‘‘สตฺโต’’ติ จ วุจฺจติฯ อิตฺถตฺตนฺติ จ ปฏิลทฺธตฺตา ตถา ปจฺจกฺขภูโต อตฺตภาโวติ เวทิตพฺโพฯ

‘‘อตฺถสํหิตํ น โหตี’’ติ อิมินา อุภยตฺถ วิธุรตาทสฺสเนน นิรตฺถกวิปฺปลาปตํ ตสฺส วาทสฺส วิภาเวติ, อุภยโลกตฺถวิธุรมฺปิ สมานํ ‘‘กิํ นุ โข วิวฏฺฏนิสฺสิต’’นฺติ โกจิ อาสงฺเกยฺยาติ ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ ‘‘น จ ธมฺมสํหิต’’นฺติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘นวโลกุตฺตรธมฺมนิสฺสิตํ น โหตี’’ติฯ ยทิปิ ตํ น วิวฏฺโฏคตํ โหติ, วิวฏฺฏสฺส ปน อธิฏฺฐานภูตํ นุ โขติ โกจิ อาสงฺเกยฺยาติ ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ ‘‘น อาทิพฺรหฺมจริยก’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ