เอสาติ ปริยตฺติธมฺมสฺส สตฺถุกิจฺจกรณโต, ตตฺถ จสฺส สมฺมเทว อวฏฺฐิตภาวโต ‘‘พุทฺโธ นาม เอสา’’ติ วุตฺโตฯ ‘‘ลาภา โน’’ติอาทินา จสฺส ภิกฺขูนํ ปิยครุภาวํ วิภาเวนฺโต สตฺถา ตํ อตฺตโน ฐาเน ฐเปสีติ วุตฺโตฯ

ปจฺจยานุญฺญาตการณาทิวณฺณนา

[182] ตโตปิ อุตฺตริตรนฺติ ยา ปุพฺเพ สมฺมาปฏิปนฺนสฺส ภิกฺขุโน ปสํสนวเสน ‘‘อิธ ปน จุนฺท สตฺถา จ โหติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทินา (ที. นิ. 3.167, 169) ปวตฺติตเทสนาย อุปริ ‘‘อิธ จุนฺท สตฺถา จ โลเก อุทปาที’’ติอาทินา (ที. นิ. 3.170, 171) เทสนา วฑฺฒิตาฯ ตโตปิ อุตฺตริตรํ สวิเสสํ เทสนํ วฑฺเฒนฺโต ‘‘ปจฺจยเหตู’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปจฺจยเหตูติ ปจฺจยสํวตฺตนเหตุฯ อุปฺปชฺชนกา อาสวาติ ปจฺจยานํ ปริเยสนเหตุ เจว ปริโภคเหตุ จ อุปฺปชฺชนกา กามาสวาทโยฯ เตสํ ทิฏฺฐธมฺมิกานํ อาสวานํ ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก มิจฺฉาอาชีวํ ปหาย สมฺมาอาชีเวน ชีวิตํ กปฺเปตี’’ติ (สํ. นิ. 5.8) ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฏิสงฺขา โยนิโส จีวรํ ปฏิเสวตี’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.23; อ. นิ. 6.58) จ สมฺมาปฏิปตฺติํ อุปทิสนฺโต ภควา ปฏิฆาตาย ธมฺมํ เทเสติ นามฯ ‘‘โย ตุมฺเหสุ ปาฬิยา อตฺถพฺยญฺชนานิ มิจฺฉา คณฺหาติ, โส เนว อุสฺสาเทตพฺโพ, น อปสาเทตพฺโพ, สาธุกํ สญฺญาเปตพฺโพ ตสฺเสว อตฺถสฺส นิสนฺติยา’’ติ เอวํ ปริยตฺติธมฺเม มิจฺฉาปฏิปนฺเน สมฺมาปฏิปตฺติยํ ภิกฺขู นิโยเชนฺโต ภควา ภณฺฑนเหตุ อุปฺปชฺชนกานํ สมฺปรายิกานํ อาสวานํ ปฏิฆาตาย ธมฺมํ เทเสติ นามฯ ยถา เต น ปวิสนฺตีติ เต อาสวา อตฺตโน จิตฺตสนฺตานํ ยถา น โอตรนฺติฯ มูลฆาเตน ปฏิหนนายาติ ยถา มูลฆาโต โหติ, เอวํ มูลฆาตวเสน ปชหนายฯ ตนฺติ จีวรํฯ ยถา จีวรํ อิทมตฺถิกตเมว อุปาทาย อนุญฺญาตํ, เอวํ ปิณฺฑปาตาทโยปิฯ

สุขลฺลิกานุโยคาทิวณฺณนา

[183] สุขิตนฺติ สญฺชาตสุขํฯ ปีณิตนฺติ ธาตํ สุหิตํฯ ตถาภูโต ปน ยสฺมา ถูลสรีโร โหติ, ตสฺมา ‘‘ถูลํ กโรตี’’ติ วุตฺตํฯ

[186] นฐิตสภาวาติ อนวฏฺฐิตสภาวา, เอวรูปาย กถาย อนวฏฺฐานภาวโต สภาโวปิ เตสํ อนวฏฺฐิโตติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘ชิวฺหา โน อตฺถี’’ติอาทิฯ กามํ ‘‘ปญฺจหิ จกฺขูหี’’ติ วุตฺตํ, อคฺคหิตคฺคหเณน ปน จตฺตาริ จกฺขูนิ เวทิตพฺพานิฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณญฺหิ สมนฺตจกฺขูติฯ ตสฺส วา เญยฺยธมฺเมสุ ชานนวเสน ปวตฺติํ อุปาทาย ‘‘ชานตา’’ติ วุตฺตํฯ หตฺถามลกํ วิย ปจฺจกฺขโต ทสฺสนวเสน ปวตฺติํ อุปาทาย ‘‘ปสฺสตา’’ติ วุตฺตํฯ เนมํ วุจฺจติ ถมฺภาทีหิ อนุปวิฏฺฐภูมิปฺเปเทโสติ อาห ‘‘คมฺภีรภูมิํ อนุปวิฏฺโฐ’’ติฯ สุฏฺฐุ นิขาโตติ ภูมิํ นิขนิตฺวา สมฺมเทว ฐปิโตฯ ตสฺมินฺติ ขีณาสเวฯ อนชฺฌาจาโร อจโล อสมฺปเวธี, ยสฺมา อชฺฌาจาโร เสตุฆาโต ขีณาสวานํฯ โสตาปนฺนาทโยติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน คหิเตสุ อนาคามิโน ตาว นวสุปิ ฐาเนสุ ขีณาสวา วิย อภพฺพา, โสตาปนฺนสกทาคามิโน ปน ‘‘ตติยปญฺจมฏฺฐาเนสุ อภพฺพา’’ติ น วตฺตพฺพา, อิตเรสุ สตฺตสุ ฐาเนสุ อภพฺพาวฯ

ปญฺหพฺยากรณวณฺณนา

[187] คิหิพฺยญฺชเนนาติ คิหิลิงฺเคนฯ ขีณาสโว ปน คิหิพฺยญฺชเนน อรหตฺตํ ปตฺโตปิ น ติฏฺฐติ วิเวกฏฺฐานสฺส อภาวาติ อธิปฺปาโยฯ ตสฺส วเสนาติ ภุมฺมเทวตฺตภาเว ฐตฺวา อรหตฺตปฺปตฺตสฺส วเสนฯ อยํ ปญฺโหติ ‘‘อภพฺโพ โส นว ฐานานิ อชฺฌาจริตุ’’นฺติ อยํ ปญฺโห อาคโต อิตรสฺส ปพฺพชฺชาย, ปรินิพฺพาเนน วา อภพฺพตาย อวุตฺตสิทฺธตฺตาฯ ยทิ เอวํ กถํ ภิกฺขุคหณนฺติ อาห ‘‘ภินฺนโทสตฺตา’’ติอาทิฯ อปริจฺเฉทนฺติ อปริยนฺตํ, ตยิทํ สุวิปุลนฺติ อาห ‘‘มหนฺต’’นฺติฯ เญยฺยสฺส หิ วิปุลตาย ญาณสฺส วิปุลตา เวทิตพฺพา, เอเตน ‘‘อปริจฺเฉท’’นฺติ วุจฺจมานมฺปิ เญยฺยํ สตฺถุ ญาณสฺส วเสน ปริจฺเฉทเมวาติ ทสฺสิตํ โหติฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ญาณปริยนฺติกํ เนยฺย’’นฺติ (มหานิ. 69, 156; จูฬนิ. 85; ปฏิ. ม. 3.5) อนาคเต อปญฺญาปนนฺติ อนาคเต วิสเย ญาณสฺส อปญฺญาปนํฯ ‘‘ปจฺจกฺขํ วิย กตฺวา’’ติ กสฺมา วิย-สทฺทคฺคหณํ กตํ, นนุ พุทฺธานํ สพฺพมฺปิ ญาณํ อตฺตโน วิสยํ ปจฺจกฺขเมว กตฺวา ปวตฺตติ เอกปฺปมาณภาวโตติ? สจฺจเมตํ, ‘‘อกฺข’’นฺติ ปน จกฺขาทิอินฺทฺริยํ วุจฺจติ, ตํ อกฺขํ ปติ วตฺตตีติ จกฺขาทินิสฺสิตํ วิญฺญาณํ, ตสฺส จ อารมฺมณํ ‘‘ปจฺจกฺข’’นฺติ โลเก นิรุฬฺหเมตนฺติ ตํ นิทสฺสนํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ปจฺจกฺขํ วิย กตฺวา’’ติ อโวจ, น ปน ภควโต ญาณสฺส อปฺปจฺจกฺขากาเรน ปวตฺตนโตฯ ตถา หิ วทนฺติ –

‘‘อาวิภูตํ ปกาสนํ, อนุปทฺทุตเจตสํ;

อตีตานาคเต ญาณํ, ปจฺจกฺขานํ วสิสฺสตี’’ติฯ

อญฺญตฺถ วิหิตเกนาติ อญฺญสฺมิํ วิสเย ปวตฺติเตนฯ สงฺคาเหตพฺพนฺติ สมํ กตฺวา กถยิตพฺพํ, กถนํ ปน ปญฺญาปนํ นาม โหตีติ ปญฺญาเปตพฺพนฺติ อตฺโถ วุตฺโตฯ ตาทิสนฺติ สตตํ สมิตํ ปวตฺตกํฯ ญาณํ นาม นตฺถีติ อาวชฺชเนน วินา ญาณุปฺปตฺติยา อสมฺภวโตฯ เอกากาเรน จ ญาเณ ปวตฺตมาเน นานาการสฺส วิสยสฺส อวโพโธ น สิยาฯ อถาปิ สิยา, อนิรุปิตรูเปเนว อวโพโธ สิยา, เตน จ ญาณํ เญยฺยํ อญฺญาตสทิสเมว สิยาฯ น หิ ‘‘อิทํ ต’’นฺติ วิเวเกน อนวพุทฺโธ อตฺโถ ญาโต นาม โหติ, ตสฺมา ‘‘จรโต จ ติฏฺฐโต จา’’ติอาทิ พาลลาปนมตฺตํฯ เตนาห ‘‘ยถริว พาลา อพฺยตฺตา, เอวํ มญฺญนฺตี’’ติฯ

สติํ อนุสฺสรตีติ สตานุสาริ, สติยานุวตฺตนวเสน ปวตฺตญาณํฯ เตนาห ‘‘ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติสมฺปยุตฺตก’’นฺติ ฯ ญาณํ เปเสสีติ ญาณํ ปวตฺเตสิฯ สพฺพตฺถกเมว เญยฺยาวรณสฺส สุปฺปหีนตฺตา อปฺปฏิหตํ อนิวาริตํ ญาณํ คจฺฉติ ปวตฺตติจฺเจว อตฺโถฯ ‘‘โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณ’’นฺติ (จูฬนิ. 211) วจนโต จตุมคฺคญาณํ โพธิ, ตโต ตสฺส อธิคตตฺตา อุปฺปชฺชนกํ ปจฺจเวกฺขณญาณํ ‘‘โพธิชํ ญาณํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ โพธิชํ โพธิมูเล ชาตํ จตุมคฺคญาณํ, ตญฺจ โข อนาคตํ อารพฺภ อุทฺทิสฺส ตสฺส อปฺปวตฺติอตฺถํ ตถาคตสฺส อุปฺปชฺชติ ตสฺส อุปฺปนฺนตฺตา อายติํ ปุนพฺภวาภาวโตฯ กถํ ตถาคโต อนาคตมทฺธานํ อารพฺภ อตีรกํ ญาณทสฺสนํ ปญฺญาเปตีติ? อตีตสฺส ปน อทฺธุโน มหนฺตตาย อตีรกํ ญาณทสฺสนํ ตตฺถ ปญฺญาเปตีติ โก เอตฺถ วิโรโธฯ ติตฺถิยา ปน อิมมตฺถํ ยาถาวโต อชานนฺตา – ‘‘ตยิทํ กิํ สุ, ตยิทํ กถํสู’’ติ อตฺตโน อญฺญาณเมว ปากฏํ กโรนฺติฯ ตสฺมา ภควตา สสนฺตติปริยาปนฺนธมฺมปฺปวตฺติํ สนฺธาย ‘‘อญฺญวิหิตกํ ญาณทสฺสน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ