ยสฺมา …เป.… ปากฏํ โหติ พฺยติเรกมุเขน จ เนยฺยสฺส อตฺถสฺส วิภูตภาวาปตฺติโตฯ อถ วา ยสฺมา…เป.… ปากฏํ โหติ โทเสสุ อาทีนวทสฺสเนน ตปฺปฏิปกฺเขสุ คุเณสุ อานิสํสสฺส วิภูตภาวาปตฺติโตฯ โวกฺกมฺมาติ อปสกฺเกตฺวาฯ อาเมฑิตโลเปน จายํ นิทฺเทโส, โวกฺกมฺม โวกฺกมฺมาติ วุตฺตํ โหติ, เตน ตสฺส โวกฺกมนสฺส อนฺตรนฺตราติ อยมตฺโถ ลพฺภตีติ อาห ‘‘น นิรนฺตร’’นฺติอาทิฯ ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติอาทโยติ เตน สตฺถารา วุตฺตมุตฺติธมฺมสฺส อนุธมฺมํ อปฺปฏิปชฺชนาทโย ฯ อาทิ-สทฺเทน ปาฬิยํ อาคตา อสามีจิปฏิปทาทโย จ สงฺคยฺหนฺติฯ มนุสฺสตฺตมฺปีติ ปิ-สทฺเทน ‘‘วิจารณปญฺญาย อสมฺภโว, โทเสสุ อนภินิเวสิตา, อสนฺทิฏฺฐิปรามาสิตา’’ติ เอวมาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘ตถา เอว’’นฺติ ปเทหิ ยถากฺกมํ ปการสฺส กามํ ติโรกฺขตา, ปจฺจกฺขตา วุจฺจติ, ตถาปิ ยถา ‘‘ตถา ปฏิปชฺชตู’’ติ ปเทน ปฏิปชฺชนากาโร นิยเมตฺวา วิหิโต, ตถา ‘‘เอวํ ปฏิปชฺชตู’’ติ อิมินาปีติ อิทํ ตสฺส อตฺถทสฺสนภาเวน วุตฺตํฯ สมาทปิตตฺตา มิจฺฉาปฏิปทาย อปุญฺญํ ปสวติฯ

[167] ญายติ มุตฺติธมฺโม เอเตนาติ ญาโย, เตน สตฺถารา วุตฺโต ธมฺมานุธมฺโม, ตํ ปฏิปนฺโนติ ญายปฺปฏิปนฺโน, โส ปน ยสฺมา ตสฺส มุตฺติธมฺมสฺส อธิคเม การณสมฺมโต, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘การณปฺปฏิปนฺโน’’ติฯ นิปฺผาเทสฺสตีติ สาเธสฺสติ, สิทฺธิํ คมิสฺสตีติ วุตฺตํ โหติฯ ทุกฺขนิพฺพตฺตกนฺติ สมฺปติ, อายติญฺจ ทุกฺขสฺส นิพฺพตฺตกํฯ วีริยํ กโรติ มิจฺฉาปฏิปนฺนตฺตาฯ

สมฺมาสมฺพุทฺธปฺปเวทิตธมฺมวินยาทิวณฺณนา

[168] นิยฺยาตีติ วตฺตติ, สํวตฺตตีติ วา อตฺโถฯ

[170] อิธ สาวกสฺส สมฺมาปฏิปตฺติยา เอกนฺติกอปสฺสยทสฺสนตฺถํ สตฺถุ สมฺมาสมฺพุทฺธตา, ธมฺมสฺส จ สฺวากฺขาตตา กิตฺติตาติ ‘‘สมฺมาปฏิปนฺนสฺส กุลปุตฺตสฺส ปสํสํ ทสฺเสตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ เอวญฺหิ อิมิสฺสา เทสนาย สํกิเลสภาคิยภาเวน อุฏฺฐิตาย โวทานภาคิยภาเวน ยถานุสนฺธินา ปวตฺติ ทีปิตา โหติฯ อโพธิตตฺถาติ อปฺปเวทิตตฺถา, ปรมตฺถํ จตุตฺถสจฺจปฏิเวธํ อปาปิตาติ อตฺโถฯ

ปาฬิยํ ‘‘อสฺสา’’ติ ปทํ ‘‘สาวกา สทฺธมฺเม’’ติ ทฺวีหิ ปเทหิ โยเชตพฺพํ ‘‘อสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาวกา, อสฺส สทฺธมฺเม’’ติฯ สพฺพสงฺคหปเทหิ กตนฺติ สพฺพสฺส สาสนตฺถสฺส สงฺคณฺหนปเทหิ เอกชฺฌํ กตํฯ เตนาห ‘‘สพฺพสงฺคาหิกํ กตํ น โหตีติ อตฺโถ’’ติฯ ปุพฺเพนาปรํ สมฺพนฺธตฺถภาเวน สงฺคเหตพฺพตาย วา สงฺคหานิ ปทานิ กตานิ เอตสฺสาติ สงฺคหปทกตํ, พฺรหฺมจริยํฯ ตปฺปฏิกฺเขเปน น จ สงฺคหปทกตนฺติ โยชนาฯ ราคาทิปฏิปกฺขหรณํ, ยถานุสิฏฺฐํ วา ปฏิปชฺชมานานํ วฏฺฏทุกฺขโต ปฏิหรณํ นิพฺพานปาปนํ ปฏิหาโร, โส เอว อา-การสฺส อิ-การํ กตฺวา ปฏิหิโร, ปฏิหิโร เอว ปาฏิหิโร, สห ปาฏิหิเรนาติ สปฺปาฏิหิรํ, ตถา สุปฺปเวทิตตาย สปฺปาฏิหิรํ กตนฺติ สปฺปาฏิหิรกตํฯ ตาทิสํ ปน วฏฺฏโต นิยฺยาเน นิยุตฺตํ, นิยฺยานปฺปโยชนญฺจ โหตีติ อาห ‘‘นิยฺยานิก’’นฺติฯ เทวโลกโตติ เทวโลกโต ปฏฺฐาย รูปีเทวนิกายโต ปภุติฯ สุปฺปกาสิตนฺติ สุฏฺฐุ ปกาสิตํฯ ยาว เทวมนุสฺเสหีติ วา ยาว เทวมนุสฺเสหิ ยตฺตกา เทวา มนุสฺสา จ, ตาว เต สพฺเพ อภิพฺยาเปตฺวา สุปฺปกาสิตํฯ อนุตาปาย โหตีติ อนุตปฺโป, โส ปน อนุตาปํ กโรนฺโต วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อนุตาปกโร โหตี’’ติฯ

[172] ถิโรติ ฐิตธมฺโม เกนจิ อสํหาริโย, อเสกฺขา สีลกฺขนฺธาทโย เถรการกา ธมฺมาฯ

[173] โยเคหิ เขมตฺตาติ โยเคหิ อนุปทฺทุตตฺตาฯ สทฺธมฺมสฺสาติ อสฺส สทฺธมฺมสฺสฯ อสฺสาติ จ อสฺส สตฺถุโนฯ

[174] อุปาสกา พฺรหฺมจาริโน นาม วิเสสโต อนาคามิโนฯ โสตาปนฺนสกทาคามิโนปิ ตาทิสา ตถา วุจฺจนฺตีติ ‘‘พฺรหฺมจริยวาสํ วสมานา อริยสาวกา’’ อิจฺเจว วุตฺตํฯ

[176] สพฺพการณสมฺปนฺนนฺติ ยตฺตเกหิ การเณหิ สมฺปนฺนํ นาม โหติ, เตหิ สพฺเพหิ การเณหิ สมฺปนฺนํ สมฺปตฺตํ อุปคตํ ปริปุณฺณํ, สมนฺนาคตํ วาฯ อิมเมว ธมฺมนฺติ อิมเมว สาสนธมฺมํฯ

อุทเกน ปเทสญฺญุนา อตฺตโน ปญฺญาเวยฺยตฺติยตํ ทสฺเสตุํ อนิยฺยานิเก อตฺเถ ปยุตฺตํ ปเหฬิกสทิสํ วจนํ, ภควตา อตฺตโน สพฺพญฺญุตาย นิยฺยานิเก อตฺเถ โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อุทโก สุท’’นฺติอาทิ วุตฺตนฺติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โส กิรา’’ติอาทิมาหฯ

สงฺคายิตพฺพธมฺมาทิวณฺณนา

[177] สงฺคมฺม สมาคมฺมาติ ตสฺมิํเยว ฐาเน ลพฺภมานานํ คติวเสน สงฺคมฺม ฐานนฺตรโต ปกฺโกสเนน สมาคตานํ วเสน สมาคมฺมฯ เตนาห ‘‘สงฺคนฺตฺวา สมาคนฺตฺวา’’ติฯ อตฺเถน อตฺถนฺติ ปทนฺตเร อาคตอตฺเถน สห ตตฺถ ตตฺถ อาคตมตฺถํฯ พฺยญฺชเนน พฺยญฺชนนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ สมาเนนฺเตหีติ สมานํ กโรนฺเตหิ, โอปมฺมํ วา อาเนนฺเตหิฯ สงฺคายิตพฺพนฺติ สมฺมเทว คายิตพฺพํ กเถตพฺพํ, ตํ ปน สงฺคายนํ วาจนามคฺโคติ อาห ‘‘วาเจตพฺพ’’นฺติฯ

[178] ตสฺส วา ภาสิเตติ ตสฺส ภิกฺขุโน ภาสิเต อตฺเถ เจว พฺยญฺชเน จฯ อตฺถมิจฺฉาคหณโรปนานิ ยถา โหนฺติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อารมฺมณํ ‘‘สติปฏฺฐาน’’นฺติ คณฺหาติ, น สติเยว ‘‘สติปฏฺฐาน’’นฺติฯ ‘‘สติปฏฺฐานานี’’ติ พฺยญฺชนํ โรเปติ ตสฺมิํ อตฺเถ, น ‘‘สติปฏฺฐานา’’ติฯ อุปปนฺนตรานีติ ยุตฺตตรานิฯ อลฺลีนตรานีติ สิลิฏฺฐตรานิฯ ยา เจวาติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ, วิภตฺติโลเปน วาฯ ปุน ยา เจวาติ ลิงฺควิปลฺลาเสเนว นิทฺเทโสฯ เนว อุสฺสาเทตพฺโพติ น อุกฺกํเสตพฺโพ วิรชฺฌิตฺวา วุตฺตตฺตาฯ น อปสาเทตพฺโพติ น สนฺตชฺเชตพฺโพ วิวาทปริหรณตฺถํฯ ธารณตฺถนฺติ อุปธารณตฺถํ สลฺลกฺขณตฺถํฯ

[181] อตฺเถน อุเปตนฺติ อวิปรีเตน อตฺเถน อุเปตํ ตํ ‘‘อยเมตฺถ อตฺโถ’’ติ อุเปจฺจ ปฏิชานิตฺวา ฐิตํฯ ตถารูโป จ ตสฺส พุชฺฌิตา นาม โหตีติ อาห ‘‘อตฺถสฺส วิญฺญาตาร’’นฺติฯ เอวเมตํ ภิกฺขุํ ปสํสถาติ วุตฺตนเยน ธมฺมภาณกํ อมุํ ภิกฺขุํ ‘‘เอวํ ลาภา โน อาวุโส’’ติอาทิอากาเรน ปสํสถฯ อิทานิสฺส ปสํสภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอโส หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ