เกหิจิ อภินฺนสมฺมโตปิ ภินฺโน วินฏฺโฐ เอว สพฺเพน สพฺพํ อภาวโตติ โส ภินฺนถูโป, โส เอว นิยฺยานภาโว วฏฺฏทุกฺขโต มุจฺจิตุกามานํ ปฏิสรณํ, ตเมตฺถ นตฺถีติ อปฺปฏิสรโณ , ตสฺมิํ ภินฺนถูเป อปฺปฏิสรเณติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อาจริยปฺปมาณนฺติ อาจริยมุฏฺฐิ หุตฺวา ปมาณภูตํฯ นานานีหาเรนาติ นานากาเรนฯ

[165] ตเถว สมุทาจริํสุ ภูตปุพฺพคติยาฯ สามากานนฺติ สามากธญฺญานํฯ

‘‘เยนสฺส อุปชฺฌาโย’’ติ วตฺวา ยถาสฺส อายสฺมโต จุนฺทสฺส ธมฺมภณฺฑาคาริโก อุปชฺฌาโย อโหสิ, ตํ วิตฺถาเรน ทสฺเสตุํ ‘‘พุทฺธกาเล กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ พุทฺธกาเลติ ภูตกถนเมตํ, น วิเสสนํฯ สตฺถุ ปรินิพฺพานโต ปุเรตรเมว หิ ธมฺมเสนาปติ ปรินิพฺพุโตฯ

ธมฺมรตนปูชาวณฺณนา

สทฺธิวิหาริกํ อทาสีติ สทฺธิวิหาริกํ กตฺวา อทาสิฯ

กถาย มูลนฺติ ภควโต สนฺติกา ลภิตพฺพธมฺมกถาย การณํฯ สมุฏฺฐาเปตีติ อุฏฺฐาเปติ, ทาลิทฺทิยปงฺกโต อุทฺธรตีติ อธิปฺปาโยฯ สนฺธมนฺติ สมฺมเทว ธมนฺโตฯ เอเกกสฺมิํ ปหาเรเยว ตโย ตโย วาเร กตฺวา ทิวา นววาเร รตฺติํ นววาเรฯ อุปฏฺฐานเมว คจฺฉติ พุทฺธุปฏฺฐานวเสน, ปญฺหาปุจฺฉนาทิวเสน ปน อนฺตรนฺตราปิ คจฺฉเตว, คจฺฉนฺโต จ ทิวสสฺส…เป.… คจฺฉติฯ ญาตุํ อิจฺฉิตสฺส อตฺถสฺส อุทฺธรณภาวโต ปญฺโหว ปญฺหุทฺธาโร, ตํ คเหตฺวาว คจฺฉติ อตฺตโน มหาปญฺญตาย, สตฺถุ จ ธมฺมเทสนายํ อกิลาสุภาวโตฯ

อสมฺมาสมฺพุทฺธปฺปเวทิตธมฺมวินยวณฺณนา

[166] อาโรจิเตปิ ตสฺมิํ อตฺเถฯ สามิโก โหติ, ตสฺส สามิกภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘โสว ตสฺสา อาทิมชฺฌปริโยสานํ ชานาตี’’ติ อาหฯ เอวนฺติ วจนสมฺปฏิจฺฉนํฯ จุนฺทตฺเถเรน หิ อานีตํ กถาปาภตํ ภควา สมฺปฏิจฺฉนฺโต ‘‘เอว’’นฺติ อาหฯ ‘‘เอว’’นฺติ ทุรกฺขาเต ธมฺมวินเย สาวกานํ ทฺเวธิกาทิภาเวน วิหรณกิริยาปรามสนญฺเหตํฯ

ยสฺมา …เป.… ปากฏํ โหติ พฺยติเรกมุเขน จ เนยฺยสฺส อตฺถสฺส วิภูตภาวาปตฺติโตฯ อถ วา ยสฺมา…เป.… ปากฏํ โหติ โทเสสุ อาทีนวทสฺสเนน ตปฺปฏิปกฺเขสุ คุเณสุ อานิสํสสฺส วิภูตภาวาปตฺติโตฯ โวกฺกมฺมาติ อปสกฺเกตฺวาฯ อาเมฑิตโลเปน จายํ นิทฺเทโส, โวกฺกมฺม โวกฺกมฺมาติ วุตฺตํ โหติ, เตน ตสฺส โวกฺกมนสฺส อนฺตรนฺตราติ อยมตฺโถ ลพฺภตีติ อาห ‘‘น นิรนฺตร’’นฺติอาทิฯ ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติอาทโยติ เตน สตฺถารา วุตฺตมุตฺติธมฺมสฺส อนุธมฺมํ อปฺปฏิปชฺชนาทโย ฯ อาทิ-สทฺเทน ปาฬิยํ อาคตา อสามีจิปฏิปทาทโย จ สงฺคยฺหนฺติฯ มนุสฺสตฺตมฺปีติ ปิ-สทฺเทน ‘‘วิจารณปญฺญาย อสมฺภโว, โทเสสุ อนภินิเวสิตา, อสนฺทิฏฺฐิปรามาสิตา’’ติ เอวมาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘ตถา เอว’’นฺติ ปเทหิ ยถากฺกมํ ปการสฺส กามํ ติโรกฺขตา, ปจฺจกฺขตา วุจฺจติ, ตถาปิ ยถา ‘‘ตถา ปฏิปชฺชตู’’ติ ปเทน ปฏิปชฺชนากาโร นิยเมตฺวา วิหิโต, ตถา ‘‘เอวํ ปฏิปชฺชตู’’ติ อิมินาปีติ อิทํ ตสฺส อตฺถทสฺสนภาเวน วุตฺตํฯ สมาทปิตตฺตา มิจฺฉาปฏิปทาย อปุญฺญํ ปสวติฯ

[167] ญายติ มุตฺติธมฺโม เอเตนาติ ญาโย, เตน สตฺถารา วุตฺโต ธมฺมานุธมฺโม, ตํ ปฏิปนฺโนติ ญายปฺปฏิปนฺโน, โส ปน ยสฺมา ตสฺส มุตฺติธมฺมสฺส อธิคเม การณสมฺมโต, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘การณปฺปฏิปนฺโน’’ติฯ นิปฺผาเทสฺสตีติ สาเธสฺสติ, สิทฺธิํ คมิสฺสตีติ วุตฺตํ โหติฯ ทุกฺขนิพฺพตฺตกนฺติ สมฺปติ, อายติญฺจ ทุกฺขสฺส นิพฺพตฺตกํฯ วีริยํ กโรติ มิจฺฉาปฏิปนฺนตฺตาฯ

สมฺมาสมฺพุทฺธปฺปเวทิตธมฺมวินยาทิวณฺณนา

[168] นิยฺยาตีติ วตฺตติ, สํวตฺตตีติ วา อตฺโถฯ

[170] อิธ สาวกสฺส สมฺมาปฏิปตฺติยา เอกนฺติกอปสฺสยทสฺสนตฺถํ สตฺถุ สมฺมาสมฺพุทฺธตา, ธมฺมสฺส จ สฺวากฺขาตตา กิตฺติตาติ ‘‘สมฺมาปฏิปนฺนสฺส กุลปุตฺตสฺส ปสํสํ ทสฺเสตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ เอวญฺหิ อิมิสฺสา เทสนาย สํกิเลสภาคิยภาเวน อุฏฺฐิตาย โวทานภาคิยภาเวน ยถานุสนฺธินา ปวตฺติ ทีปิตา โหติฯ อโพธิตตฺถาติ อปฺปเวทิตตฺถา, ปรมตฺถํ จตุตฺถสจฺจปฏิเวธํ อปาปิตาติ อตฺโถฯ