ติปิฏกอนฺตรธานกถาวณฺณนา

‘‘น นิวาริตา’’ติ วตฺวา ตตฺถ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตีณิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปฏิปตฺติอนฺตรธาเนน สาสนสฺส โอสกฺกิตตฺตา อปรสฺส อุปฺปตฺติ ลทฺธาวสรา โหติฯ ปฏิปทาติ ปฏิเวธาวหา ปุพฺพภาคปฏิปทาฯ

‘‘ปริยตฺติ ปมาณ’’นฺติ วตฺวา ตมตฺถํ โพธิสตฺตํ นิทสฺสนํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตยิทํ หีนํ นิทสฺสนํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ นิยฺยานิกธมฺมสฺส หิ ฐิติํ ทสฺเสนฺโต อนิยฺยานิกธมฺมํ นิทสฺเสติฯ

มาติกาย อนฺตรหิตายาติ ‘‘โย ปน ภิกฺขู’’ติอาทิ (ปารา. 39, 44; ปาจิ. 45) นยปฺปวตฺตาย สิกฺขาปทปาฬิมาติกาย อนฺตรหิตายฯ นิทานุทฺเทสสงฺขาเต ปาติโมกฺเข, ปพฺพชฺชาอุปสมฺปทากมฺเมสุ จ สาสนํ ติฏฺฐติฯ ยถา วา ปาติโมกฺเข ธรนฺเต เอว ปพฺพชฺชา อุปสมฺปทา จ, เอวํ สติ เอว ตทุภเย ปาติโมกฺขํ ตทุภยาภาเว ปาติโมกฺขาภาวโตฯ ตสฺมา ตยิทํ ตยํ สาสนสฺส ฐิติเหตูติ อาห ‘‘ปาติโมกฺขปพฺพชฺชาอุปสมฺปทาสุ ฐิตาสุ สาสนํ ติฏฺฐตี’’ติฯ ยสฺมา วา อุปสมฺปทาธีนํ ปาติโมกฺขํ อนุปสมฺปนฺนสฺส อนิจฺฉิตตฺตา, อุปสมฺปทา จ ปพฺพชฺชาธีนา, ตสฺมา ปาติโมกฺเข, ตํ สิทฺธิยา สิทฺธาสุ ปพฺพชฺชุปสมฺปทาสุ จ สาสนํ ติฏฺฐติฯ โอสกฺกิตํ นามาติ ปจฺฉิมกปฏิเวธสีลเภททฺวยํ เอกโต กตฺวา ตโต ปรํ วินฏฺฐํ นาม โหติ, ปจฺฉิมกปฏิเวธโต ปรํ ปฏิเวธสาสนํ, ปจฺฉิมกสีลเภทโต ปรํ ปฏิปตฺติสาสนํ วินฏฺฐํ นาม โหตีติ อตฺโถฯ

สาสนอนฺตรหิตวณฺณนา

เอเตน กามํ ‘‘สาสนฏฺฐิติยา ปริยตฺติ ปมาณ’’นฺติ วุตฺตํ, ปริยตฺติ ปน ปฏิปตฺติเหตุกาติ ปฏิปตฺติยา อสติ สา อปฺปติฏฺฐา โหติ ปฏิเวโธ วิย, ตสฺมา ปฏิปตฺติอนฺตรธานํ สาสโนสกฺกนสฺส วิเสสการณนฺติ ทสฺเสตฺวา ตยิทํ สาสโนสกฺกนํ ธาตุปรินิพฺพาโนสานนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตีณิ ปรินิพฺพานานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ธาตูนํ สนฺนิปาตนาทิ พุทฺธานํ อธิฏฺฐาเนเนวาติ เวทิตพฺพํฯ

ตาติ รสฺมิโยฯ การุญฺญนฺติ ปริเทวนการุญฺญํฯ ชมฺพุทีเป, ทีปนฺตเรสุ, เทวนาคพฺรหฺมโลเกสุ จ วิปฺปกิริตฺวา ฐิตานํ ธาตูนํ มหาโพธิปลฺลงฺกฏฺฐาเน เอกชฺฌํ สนฺนิปาตนํ, รสฺมิวิสฺสชฺชนํ, ตตฺถ เตโชธาตุยา อุฏฺฐานํ, เอกชาลิภาโว จาติ สพฺพเมตํ สตฺถุ อธิฏฺฐานวเสเนวาติ เวทิตพฺพํฯ

อนจฺฉริยตฺตาติ ทฺวีสุปิ อุปฺปชฺชมาเนสุ อจฺฉริยตฺตาภาวโทสโตติ อตฺโถฯ พุทฺธา นาม มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณํ วิย เอกสทิสาติ เตสํ เทสนาปิ เอกรสา เอวาติ อาห ‘‘เทสนาย จ วิเสสาภาวโต’’ติ, เอเตน จ อนจฺฉริยตฺตเมว สาเธติฯ ‘‘วิวาทภาวโต’’ติ เอเตน วิวาทาภาวตฺถํ ทฺเว เอกโต น อุปฺปชฺชนฺตีติ ทสฺเสติฯ

ตตฺถาติ มิลินฺทปญฺเห (มิ. ป. 5.1.1)ฯ เอกุทฺเทโสติ เอโก เอกวิโธ อภินฺโน อุทฺเทโสฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ

เอกํ เอว พุทฺธํ ธาเรตีติ เอกพุทฺธธารณี, เอเตน เอวํสภาวา เอเต พุทฺธคุณา, เยน ทุติยํ พุทฺธคุณํ ธาเรตุํ อสมตฺถา อยํ โลกธาตูติ ทสฺเสติฯ ปจฺจยวิเสสนิปฺผนฺนานญฺหิ ธมฺมานํ สภาววิเสโส น สกฺกา นิวาเรตุนฺติฯ ‘‘น ธาเรยฺยา’’ติ วตฺวา ตเมว อธารณํ ปริยาเยหิ ปกาเสนฺโต ‘‘จเลยฺยา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ จเลยฺยาติ ปริปฺผนฺเทยฺยฯ กมฺเปยฺยาติ ปเวเธยฺยฯ นเมยฺยาติ เอกปสฺเสน นตา ภเวยฺยฯ โอณเมยฺยาติ โอสีเทยฺยฯ วินเมยฺยาติ วิวิธา อิโต จิโต จ นเมยฺยฯ วิกิเรยฺยาติ วาเตน ภุสมุฏฺฐิ วิย วิปฺปกิเรยฺยฯ วิธเมยฺยาติ วินสฺเสยฺยฯ วิทฺธํเสยฺยาติ สพฺพโส วิทฺธสฺตา ภเวยฺยฯ ตถาภูตา จ น กตฺถจิ ติฏฺเฐยฺยาติ อาห ‘‘น ฐานํ อุปคจฺเฉยฺยา’’ติฯ

อิทานิ ตตฺถ นิทสฺสนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา มหาราชา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สมุปาทิกาติ สมํ อุทฺธํ ปชฺชติ ปวตฺตตีติ สมุปาทิกา, อุทกสฺส อุปริ สมํคามินีติ อตฺโถฯ วณฺเณนาติ สณฺฐาเนนฯ ปมาเณนาติ อาโรเหนฯ กิสถูเลนาติ กิสถูลภาเวน, ปริณาเหนาติ อตฺโถฯ ทฺวินฺนมฺปีติ ทฺเวปิ, ทฺวินฺนมฺปิ วา สรีรภารํฯ

ฉาเทนฺตนฺติ โรเจนฺตํ รุจิํ อุปฺปาเทนฺตํฯ ตนฺทีกโตติ เตน โภชเนน ตนฺทีภูโตฯ

อโนณมิตทณฺฑชาโตติ ยาวทตฺถโภชเนน โอณมิตุํ อสมตฺถตาย อโนณมิตทณฺโฑ วิย ชาโตฯ สกิํ ภุตฺโตวาติ เอกํ วฑฺฒิตกํ ภุตฺตมตฺโตว มเรยฺยาติฯ อติธมฺมภาเรนาติ ธมฺเมน นาม ปถวี ติฏฺเฐยฺย, สกิํ เตเนว จลติ วินสฺสตีติ อธิปฺปาเยน ปุจฺฉติฯ ปุน เถโร รตนํ นาม โลเก กุฏุมฺพํ สนฺธาเรนฺตํ, อภิมตญฺจ โลเกน; ตํ อตฺตโน ครุสภาวตาย สกฏภงฺคสฺส การณํ อติภารภูตํ ทิฏฺฐเมวํ ธมฺโม จ หิตสุขวิเสเสหิ ตํสมงฺคินํ ธาเรนฺโต, อภิมโต จ วิญฺญูนํ คมฺภีรปฺปเมยฺยภาเวน ครุสภาวตฺตา อติภารภูโต ปถวิจลนสฺส การณํ โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิธ มหาราช ทฺเว สกฏา’’ติอาทิมาห, เอเตเนว ตถาคตสฺส มาตุกุจฺฉิโอกฺกมนาทิกาเล ปถวิกมฺปนการณํ สํวณฺณิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอกสฺสาติ เอกสฺมา, เอกสฺส วา สกฏสฺส รตนํ ตสฺมา สกฏโต คเหตฺวาติ อตฺโถฯ

โอสาริตนฺติ อุจฺจาริตํ, กถิตนฺติ อตฺโถฯ

อคฺโคติ สพฺพสตฺเตหิ อคฺโคฯ

สภาวปกติกาติ สภาวภูตา อกิตฺติมา ปกติกาฯ การณมหนฺตตฺตาติ การณานํ มหนฺตตาย, มหนฺเตหิ พุทฺธกรธมฺเมหิ ปารมิสงฺขาเตหิ การเณหิ พุทฺธคุณานํ นิพฺพตฺติโตติ วุตฺตํ โหติฯ ปถวิอาทีนิ มหนฺตานิ วตฺถูนิ, มหนฺตา จ สกฺกภาวาทโย อตฺตโน อตฺตโน วิสเย เอเกกาว, เอวํ สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ มหนฺโต อตฺตโน วิสเย เอโก เอวฯ โก จ ตสฺส วิสโย? พุทฺธภูมิ, ยาวตกํ วา เญยฺยเมวํ ‘‘อากาโส วิย อนนฺตวิสโย ภควา เอโก เอว โหตี’’ติ วทนฺโต ‘‘เอกิสฺสา โลกธาตุยา’’ติ วุตฺตโลกธาตุโต อญฺเญสุปิ จกฺกวาเฬสุ อปรสฺส พุทฺธสฺส อภาวํ ทสฺเสติฯ

‘‘สมฺมุขา เมต’’นฺติอาทินา ปวตฺติตํ อตฺตโน พฺยากรณํ อวิปรีตตฺถตาย สตฺถริ ปสาทุปฺปาทเนน สมฺมาปฏิปชฺชมานสฺส อนุกฺกเมน โลกุตฺตรธมฺมาวหมฺปิ โหตีติ อาห ‘‘ธมฺมสฺส…เป.… ปฏิปท’’นฺติฯ วาทสฺส อนุปตนํ อนุปฺปวตฺติ วาทานุปาโตติ อาห ‘‘วาโทเยวา’’ติฯ

อจฺฉริยอพฺภุตวณฺณนา

[162] อุทายีติ นามํ, มหาสรีรตาย ปน เถโร มหาอุทายีติ ปญฺญายิตฺถ, ยสฺส วเสน วินเย นิสีทนสฺส ทสา อนุญฺญาตาฯ ปญฺจวณฺณาติ ขุทฺทิกาทิเภทโต ปญฺจปฺปการาฯ ปีติสมุฏฺฐาเนหิ ปณีตรูเปหิ อติพฺยาปิตเทโห ‘‘นิรนฺตรํ ปีติยา ผุฏสรีโร’’ติ วุตฺโต, ตโต เอวสฺสา ปริยายโต ผรณลกฺขณมฺปิ วุตฺตํฯ อปฺป-สทฺโท ‘‘อปฺปกสิเรเนวา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.101; 5.158; อ. นิ. 7.71) วิย อิธ อภาวตฺโถติ อาห ‘‘อปฺปิจฺฉตาติ นิตฺตณฺหตา’’ติฯ ตีหากาเรหีติ ยถาลาภยถาพลยถาสารุปฺปปฺปกาเรหิฯ

น น กเถติ กเถติเยวฯ จีวราทิเหตุนฺติ จีวรุปฺปาทาทิเหตุภูตํ ปยุตฺตกถํ น กเถติฯ เวเนยฺยวเสนาติ วิเนตพฺพปุคฺคลวเสนฯ กเถติ ‘‘เอวมยํ วินยํ อุปคจฺฉตี’’ติฯ ‘‘สพฺพาภิภู สพฺพวิทูหมสฺมี’’ติอาทิกา (ม. นิ. 1.285; 2.341; มหาว. 11; กถา. 405; ธ. ป. 353) คาถาปิ ‘‘ทสพลสมนฺนาคโต, ภิกฺขเว, ตถาคโต’’ติอาทิกา (สํ. นิ. 2.21, 22) สุตฺตนฺตาปิฯ

[163] อภิกฺขณนฺติ อภิณฺหํฯ นิคฺคาถกตฺตา, ปุจฺฉนวิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺติตตฺตา จ ‘‘เวยฺยากรณ’’นฺติ วุตฺตํฯ เสสํ สพฺพํ สุวิญฺเญยฺยํ เอวาติฯ

สมฺปสาทนียสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนาฯ