อนุโยคทานปฺปการวณฺณนา

[161] ทสสหสฺสิโลกธาตุยาติ อิมาย โลกธาตุยา สทฺธิํ อิมํ โลกธาตุํ ปริวาเรตฺวา ฐิตาย ทสสหสฺสิโลกธาตุยาฯ ชาติเขตฺตภาเวน หิ ตํ เอกชฺฌํ คเหตฺวา ‘‘เอกิสฺสา โลกธาตุยา’’ติ วุตฺตํ, ตตฺตกาย เอว ชาติเขตฺตภาโว ธมฺมตาวเสน เวทิตพฺโพฯ ‘‘ปริคฺคหวเสนา’’ติ เกจิฯ สพฺเพสมฺปิ พุทฺธานํ ตตฺตกํ เอว ชาติเขตฺตํฯ ‘‘ตนฺนิวาสีนํเยว จ เทวานํ ธมฺมาภิสมโย’’ติ วทนฺติฯ ปกมฺปนเทวตูปสงฺกมนาทินา ชาตจกฺกวาเฬน สมานโยคกฺขมฏฺฐานํ ชาติเขตฺตํฯ สรเสเนว อาณาปวตฺตนฏฺฐานํ อาณาเขตฺตํฯ พุทฺธญาณสฺส วิสยภูตํ ฐานํ วิสยเขตฺตํฯ โอกฺกมนาทีนํ ฉนฺนเมว คหณํ นิทสฺสนมตฺตํ มหาภินีหาราทิกาเลปิ ตสฺส ปกมฺปนลพฺภนโตฯ อาณาเขตฺตํ นาม, ยํ เอกจฺจํ สํวฏฺฏติ, วิวฏฺฏติ จฯ อาณา วตฺตติ ตนฺนิวาสิเทวตานํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉเนน, ตญฺจ โข เกวลํ พุทฺธานํ อานุภาเวเนว, น อธิปฺปายวเสนฯ ‘‘ยาวตา ปน อากงฺเขยฺยา’’ติ (อ. นิ. 3.81) วจนโต ตโต ปรมฺปิ อาณา ปวตฺเตยฺเยวฯ

นุปฺปชฺชนฺตีติ ปน อตฺถีติ ‘‘น เม อาจริโย อตฺถิ, สทิโส เม น วิชฺชตี’’ติ (ม. นิ. 1.285; 2.341; มหาว. 11; กถา. 405) อิมิสฺสา โลกธาตุยา ฐตฺวา วทนฺเตน ภควตา, อิมสฺมิํเยว สุตฺเต ‘‘กิํ ปนาวุโส, สาริปุตฺต, อตฺเถตรหิ อญฺโญ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ภควตา สมสโม สมฺโพธิย’’นฺติ (ที. นิ. 3.161) เอวํ ปุฏฺโฐ ‘‘อหํ ภนฺเต โนติ วเทยฺย’’นฺติ (ที. นิ. 3.161) วตฺวา ตสฺส การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส, ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา’’ติ (ที. นิ. 3.161; ม. นิ. 3.129; อ. นิ. 1.277; เนตฺติ. 57; มิ. ป. 5.1.1) อิมํ สุตฺตํ ทสฺเสนฺเตน ธมฺมเสนาปตินา จ พุทฺธเขตฺตภูตํ อิมํ โลกธาตุํ ฐเปตฺวา อญฺญตฺถ อนุปฺปตฺติ วุตฺตา โหตีติ อธิปฺปาโยฯ

เอกโตติ สห, เอกสฺมิํ กาเลติ อตฺโถฯ โส ปน กาโล กถํ ปริจฺฉินฺโนติ? จริมภเว ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปฏฺฐาย ยาว ธาตุปรินิพฺพานนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ โพธิปลฺลงฺเก’’ติอาทิมาหฯ นิสินฺนกาลโต ปฏฺฐายาติ ปฏิโลมกฺกเมน วทติฯ เขตฺตปริคฺคโห กโตว โหติ ‘‘อิทํ พุทฺธานํ ชาติเขตฺต’’นฺติฯ เกน ปน ปริคฺคโห กโต? อุปฺปชฺชมาเนน โพธิสตฺเตนฯ ปรินิพฺพานโต ปฏฺฐายาติ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพานโต ปฏฺฐายฯ เอตฺถนฺตเรติ จริมภเว โพธิสตฺตสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณํ, ธาตุปรินิพฺพานนฺติ อิเมหิ ทฺวีหิ ปริจฺฉินฺเน เอตสฺมิํ อนฺตเรฯ

ติปิฏกอนฺตรธานกถาวณฺณนา

‘‘น นิวาริตา’’ติ วตฺวา ตตฺถ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตีณิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปฏิปตฺติอนฺตรธาเนน สาสนสฺส โอสกฺกิตตฺตา อปรสฺส อุปฺปตฺติ ลทฺธาวสรา โหติฯ ปฏิปทาติ ปฏิเวธาวหา ปุพฺพภาคปฏิปทาฯ

‘‘ปริยตฺติ ปมาณ’’นฺติ วตฺวา ตมตฺถํ โพธิสตฺตํ นิทสฺสนํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตยิทํ หีนํ นิทสฺสนํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ นิยฺยานิกธมฺมสฺส หิ ฐิติํ ทสฺเสนฺโต อนิยฺยานิกธมฺมํ นิทสฺเสติฯ

มาติกาย อนฺตรหิตายาติ ‘‘โย ปน ภิกฺขู’’ติอาทิ (ปารา. 39, 44; ปาจิ. 45) นยปฺปวตฺตาย สิกฺขาปทปาฬิมาติกาย อนฺตรหิตายฯ นิทานุทฺเทสสงฺขาเต ปาติโมกฺเข, ปพฺพชฺชาอุปสมฺปทากมฺเมสุ จ สาสนํ ติฏฺฐติฯ ยถา วา ปาติโมกฺเข ธรนฺเต เอว ปพฺพชฺชา อุปสมฺปทา จ, เอวํ สติ เอว ตทุภเย ปาติโมกฺขํ ตทุภยาภาเว ปาติโมกฺขาภาวโตฯ ตสฺมา ตยิทํ ตยํ สาสนสฺส ฐิติเหตูติ อาห ‘‘ปาติโมกฺขปพฺพชฺชาอุปสมฺปทาสุ ฐิตาสุ สาสนํ ติฏฺฐตี’’ติฯ ยสฺมา วา อุปสมฺปทาธีนํ ปาติโมกฺขํ อนุปสมฺปนฺนสฺส อนิจฺฉิตตฺตา, อุปสมฺปทา จ ปพฺพชฺชาธีนา, ตสฺมา ปาติโมกฺเข, ตํ สิทฺธิยา สิทฺธาสุ ปพฺพชฺชุปสมฺปทาสุ จ สาสนํ ติฏฺฐติฯ โอสกฺกิตํ นามาติ ปจฺฉิมกปฏิเวธสีลเภททฺวยํ เอกโต กตฺวา ตโต ปรํ วินฏฺฐํ นาม โหติ, ปจฺฉิมกปฏิเวธโต ปรํ ปฏิเวธสาสนํ, ปจฺฉิมกสีลเภทโต ปรํ ปฏิปตฺติสาสนํ วินฏฺฐํ นาม โหตีติ อตฺโถฯ

สาสนอนฺตรหิตวณฺณนา

เอเตน กามํ ‘‘สาสนฏฺฐิติยา ปริยตฺติ ปมาณ’’นฺติ วุตฺตํ, ปริยตฺติ ปน ปฏิปตฺติเหตุกาติ ปฏิปตฺติยา อสติ สา อปฺปติฏฺฐา โหติ ปฏิเวโธ วิย, ตสฺมา ปฏิปตฺติอนฺตรธานํ สาสโนสกฺกนสฺส วิเสสการณนฺติ ทสฺเสตฺวา ตยิทํ สาสโนสกฺกนํ ธาตุปรินิพฺพาโนสานนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตีณิ ปรินิพฺพานานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ธาตูนํ สนฺนิปาตนาทิ พุทฺธานํ อธิฏฺฐาเนเนวาติ เวทิตพฺพํฯ