อญฺญถาสตฺถุคุณทสฺสนาทิวณฺณนา

[160] ปุพฺเพ ‘‘เอตทานุตฺตริยํ ภนฺเต’’ติอาทินา ยถาวุตฺตพุทฺธคุณา ทสฺสิตา, ตโต อญฺโญ เอวายํ ปกาโร ‘‘ยํ ตํ ภนฺเต’’ติอาทินา อารทฺโธติ อาห ‘‘อปเรนาปิ อากาเรนา’’ติฯ พุทฺธานํ สมฺมาสมฺโพธิยา สทฺทหนโต วิเสสโต สทฺธา กุลปุตฺตา นาม โพธิสตฺตา, มหาโพธิสตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ เต หิ มหาภินีหารโต ปฏฺฐาย มหาโพธิยํ สตฺตา อาสตฺตา ลคฺคา นิยตภาวูปคมเนน เกนจิ อสํหาริยภาวโตฯ ยโต เนสํ น กถญฺจิ ตตฺถ สทฺธาย อญฺญถตฺตํ โหติ, เอเตเนว เตสํ กมฺมผลํ สทฺธายปิ อญฺญถตฺตาภาโว ทีปิโต ทฏฺฐพฺโพฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อติสยวจนิจฺฉาวเสน, ‘‘อนุปฺปตฺตํ ตํ ภควตา’’ติ สทฺทนฺตรสนฺนิธาเนน จ วิสิฏฺฐวิสยํ ‘‘สทฺเธน กุลปุตฺเตนา’’ติ อิทํ ปทํ, ตสฺมาฯ โลกุตฺตรธมฺมสมธิคมมูลกตฺตา สพฺพพุทฺธคุณสมธิคมสฺส ‘‘นว โลกุตฺตรธมฺมา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อารทฺธวีริเยนา’’ติอาทีสุ สมาสปเทสุ ‘‘วีริยํ ถาโม’’ติอาทีนิ อวยวปทานิฯ อาทิ-สทฺเทน ปรกฺกมปทํ สงฺคณฺหาติ, น โธรยฺหปทํฯ น หิ ตํ วีริยเววจนํ, อถ โข วีริยวนฺตวาจกํฯ ธุราย นิยุตฺโตติ หิ โธรยฺโหฯ เตนาห ‘‘ตํ ธุรํ วหนสมตฺเถน มหาปุริเสนา’’ติฯ ปคฺคหิตวีริเยนาติ อสิถิลวีริเยนฯ ถิรวีริเยนาติ อุสฺโสฬฺหีภาวูปคมเนน ถิรภาวปฺปตฺตวีริเยนฯ อสมธุเรหีติ อนญฺญสาธารณธุเรหิฯ ปเรสํ อสยฺหสหนา หิ โลกนาถาฯ ตํ สพฺพํ อจินฺเตยฺยาปริเมยฺยเภทํ พุทฺธานํ คุณชาตํฯ ปารมิตา, พุทฺธคุณา, เวเนยฺยสตฺตาติ ยสฺมา อิทํ ตยํ สพฺเพสมฺปิ พุทฺธานํ สมานเมว, ตสฺมา อาห ‘‘อตีตานาคต…เป.… อูโน นตฺถี’’ติฯ

กามสุขลฺลิกานุโยคนฺติ กามสุเข อลฺลีนา หุตฺวา อนุยุญฺชนํฯ โก ชานาติ ปรโลกํ ‘‘อตฺถี’’ติ, เอตฺถ ‘‘โก เอกวิสโยยํ อินฺทฺริยโคจโร’’ติ เอวํทิฏฺฐิ หุตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ สุโขติ อิฏฺโฐ สุขาวโหฯ ปริพฺพาชิกายาติ ตาปสปริพฺพาชิกาย ตรุณิยาฯ มุทุกายาติ สุขุมาลายฯ โลมสายาติ ตรุณมุทุโลมวติยาฯ โมฬิพนฺธาหีติ โมฬิํ กตฺวา พนฺธเกสาหิฯ ปริจาเรนฺตีติ อตฺตโน ปาริจาริกํ กโรนฺติ, อินฺทฺริยานิ วา ตตฺถ ปริโต จาเรนฺติฯ ลามกนฺติ ปฏิกิลิฏฺฐํฯ คามวาสีนํ พาลานํ ธมฺมํฯ ปุถุชฺชนานมิทนฺติ โปถุชฺชนิกํฯ ยถา ปน ตํ ‘‘ปุถุชฺชนานมิท’’นฺติ วตฺตพฺพตํ ลภติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุถุชฺชเนหิ เสวิตพฺพ’’นฺติ อาหฯ อนริเยหิ เสวิตพฺพนฺติ วา อนริยํฯ ยสฺมา ปน นิทฺโทสตฺโถ อริยตฺโถ, ตสฺมา ‘‘อนริยนฺติ น นิทฺโทส’’นฺติ วุตฺตํฯ อนตฺถสํยุตฺตนฺติ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกาทิวิวิธวิปุลานตฺถสญฺหิตํฯ อตฺตกิลมถานุโยคนฺติ อตฺตโน กิลมถสฺส เขทนสฺส อนุยุญฺชนํฯ ทุกฺขํ เอตสฺส อตฺถีติ ทุกฺขํฯ ทุกฺขมนํ เอตสฺสาติ ทุกฺขมํฯ

อาภิเจตสิกานนฺติ อภิเจโต วุจฺจติ อภิกฺกนฺตํ วิสุทฺธํ จิตฺตํ, อธิจิตฺตํ วา, ตสฺมิํ อภิเจตสิ ชาตานีติ อาภิเจตสิกานิ, อภิเจโตสนฺนิสฺสิตานิ วาฯ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารานนฺติ ทิฏฺฐธมฺเม สุขวิหารานํ, ทิฏฺฐธมฺโม วุจฺจติ ปจฺจกฺโข อตฺตภาโว, ตตฺถ สุขวิหารภูตานนฺติ อตฺโถ, รูปาวจรฌานานเมตํ อธิวจนํฯ ตานิ หิ อปฺเปตฺวา นิสินฺนา ฌายิโน อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว อสํกิลิฏฺฐํ เนกฺขมฺมสุขํ วินฺทนฺติ, ตสฺมา ‘‘ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารานี’’ติ วุจฺจนฺตีติฯ กถิตา ‘‘ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาโร’’ติ สปฺปีติกตฺตา, โลกุตฺตรวิปากสุขุมสญฺหิตตฺตา จฯ สห มคฺเคน วิปสฺสนาปาทกชฺฌานํ กถิตํ ‘‘จตฺตาโรเม จุนฺท สุขลฺลิกานุโยคา เอกนฺตนิพฺพิทายา’’ติอาทินา (ที. นิ. 3.184) จตุตฺถชฺฌานิกผลสมาปตฺตีติ จตุตฺถชฺฌานิกา ผลสมาปตฺติ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารภาเวน กถิตาฯ จตฺตาริ รูปาวจรานิ ‘‘ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารชฺฌานานี’’ติ กถิตานีติ อตฺโถฯ นิกามลาภีติ นิกาเมน ลาภี อตฺตโน อิจฺฉาวเสน ลาภีฯ อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ สมาปชฺชิตุํ สมตฺโถติ อตฺโถ ฯ เตนาห ‘‘ยถากามลาภี’’ติฯ อทุกฺขลาภีติ สุเขเนว ปจฺจนีกธมฺมานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา สมาปชฺชิตุํ สมตฺโถฯ อกสิรลาภีติ อกสิรานํ วิปุลานํ ลาภี, ยถาปริจฺเฉเทเนว วุฏฺฐาตุํ สมตฺโถฯ เอกจฺโจ หิ ลาภีเยว โหติ, น ปน สกฺโกติ อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ สมาปชฺชิตุํฯ เอกจฺโจ ตถา สมาปชฺชิตุํ สกฺโกติ, ปาริพนฺธเก ปน กิจฺเฉน วิกฺขมฺเภติฯ เอกจฺโจ ตถา จ สมาปชฺชติ, ปาริพนฺธเก จ อกิจฺเฉเนว วิกฺขมฺเภติ , น สกฺโกติ นาฬิกยนฺตํ วิย ยถาปริจฺเฉเท วุฏฺฐาตุํฯ ภควา ปน สพฺพโส สมุจฺฉินฺนปาริพนฺธกตฺตา วสิภาวสฺส สมฺมเทว สมธิคตตฺตา สพฺพเมตํ สมฺมเทว สกฺโกติฯ

อนุโยคทานปฺปการวณฺณนา

[161] ทสสหสฺสิโลกธาตุยาติ อิมาย โลกธาตุยา สทฺธิํ อิมํ โลกธาตุํ ปริวาเรตฺวา ฐิตาย ทสสหสฺสิโลกธาตุยาฯ ชาติเขตฺตภาเวน หิ ตํ เอกชฺฌํ คเหตฺวา ‘‘เอกิสฺสา โลกธาตุยา’’ติ วุตฺตํ, ตตฺตกาย เอว ชาติเขตฺตภาโว ธมฺมตาวเสน เวทิตพฺโพฯ ‘‘ปริคฺคหวเสนา’’ติ เกจิฯ สพฺเพสมฺปิ พุทฺธานํ ตตฺตกํ เอว ชาติเขตฺตํฯ ‘‘ตนฺนิวาสีนํเยว จ เทวานํ ธมฺมาภิสมโย’’ติ วทนฺติฯ ปกมฺปนเทวตูปสงฺกมนาทินา ชาตจกฺกวาเฬน สมานโยคกฺขมฏฺฐานํ ชาติเขตฺตํฯ สรเสเนว อาณาปวตฺตนฏฺฐานํ อาณาเขตฺตํฯ พุทฺธญาณสฺส วิสยภูตํ ฐานํ วิสยเขตฺตํฯ โอกฺกมนาทีนํ ฉนฺนเมว คหณํ นิทสฺสนมตฺตํ มหาภินีหาราทิกาเลปิ ตสฺส ปกมฺปนลพฺภนโตฯ อาณาเขตฺตํ นาม, ยํ เอกจฺจํ สํวฏฺฏติ, วิวฏฺฏติ จฯ อาณา วตฺตติ ตนฺนิวาสิเทวตานํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉเนน, ตญฺจ โข เกวลํ พุทฺธานํ อานุภาเวเนว, น อธิปฺปายวเสนฯ ‘‘ยาวตา ปน อากงฺเขยฺยา’’ติ (อ. นิ. 3.81) วจนโต ตโต ปรมฺปิ อาณา ปวตฺเตยฺเยวฯ

นุปฺปชฺชนฺตีติ ปน อตฺถีติ ‘‘น เม อาจริโย อตฺถิ, สทิโส เม น วิชฺชตี’’ติ (ม. นิ. 1.285; 2.341; มหาว. 11; กถา. 405) อิมิสฺสา โลกธาตุยา ฐตฺวา วทนฺเตน ภควตา, อิมสฺมิํเยว สุตฺเต ‘‘กิํ ปนาวุโส, สาริปุตฺต, อตฺเถตรหิ อญฺโญ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ภควตา สมสโม สมฺโพธิย’’นฺติ (ที. นิ. 3.161) เอวํ ปุฏฺโฐ ‘‘อหํ ภนฺเต โนติ วเทยฺย’’นฺติ (ที. นิ. 3.161) วตฺวา ตสฺส การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส, ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา’’ติ (ที. นิ. 3.161; ม. นิ. 3.129; อ. นิ. 1.277; เนตฺติ. 57; มิ. ป. 5.1.1) อิมํ สุตฺตํ ทสฺเสนฺเตน ธมฺมเสนาปตินา จ พุทฺธเขตฺตภูตํ อิมํ โลกธาตุํ ฐเปตฺวา อญฺญตฺถ อนุปฺปตฺติ วุตฺตา โหตีติ อธิปฺปาโยฯ

เอกโตติ สห, เอกสฺมิํ กาเลติ อตฺโถฯ โส ปน กาโล กถํ ปริจฺฉินฺโนติ? จริมภเว ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปฏฺฐาย ยาว ธาตุปรินิพฺพานนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ โพธิปลฺลงฺเก’’ติอาทิมาหฯ นิสินฺนกาลโต ปฏฺฐายาติ ปฏิโลมกฺกเมน วทติฯ เขตฺตปริคฺคโห กโตว โหติ ‘‘อิทํ พุทฺธานํ ชาติเขตฺต’’นฺติฯ เกน ปน ปริคฺคโห กโต? อุปฺปชฺชมาเนน โพธิสตฺเตนฯ ปรินิพฺพานโต ปฏฺฐายาติ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพานโต ปฏฺฐายฯ เอตฺถนฺตเรติ จริมภเว โพธิสตฺตสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณํ, ธาตุปรินิพฺพานนฺติ อิเมหิ ทฺวีหิ ปริจฺฉินฺเน เอตสฺมิํ อนฺตเรฯ