เตสํ ปน ยถา ปหานํ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อห’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘นาหํ พุทฺโธ’’ติ วทนฺโตติ สาเฐยฺเยน วินา อุชุกเมว ‘‘อหํ พุทฺโธ น โหมี’’ติ วทนฺโตฯ จิตฺตทิฏฺฐิปฺปหาเนปิ เอเสว นโยฯ วิปเตยฺยาติ เอตฺถ วิ-สทฺโท ปฐเม วิกปฺเป อุปสคฺคมตฺตํ, ทุติเย ปน วิสรณตฺโถติ อาห ‘‘สตฺตธา วา ปน ผเลยฺยา’’ติฯ

[17] เอกํเสนาติ เอกนฺเตน, เอกนฺติกํ ปน วจนปริยายวินิมุตฺตํ โหตีติ อาห ‘‘นิปฺปริยาเยนา’’ติฯ โอธาริตาติ อวธาริตา นิยเมตฺวา ภาสิตาฯ วิคตรูเปนาติ อปคตสภาเวน ฯ เตนาห ‘‘วิคจฺฉิตสภาเวนา’’ติ, อิทฺธานุภาเวน อปนีตสกภาเวนฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อตฺตโน’’ติอาทิฯ

[18] ทฺวยํ คจฺฉตีติ ทฺวยคามินีฯ กีทิสํ ทฺวยนฺติ อาห ‘‘สรูเปนา’’ติอาทิฯ อยญฺหิ โส คณฺฑสฺสุปริโผฏฺฐพฺพาโทสํฯ

[19] อชิตสฺส ลิจฺฉวิเสนาปติสฺส มหานิรเย นิพฺพตฺติตฺวา ตโต อาคนฺตฺวา อเจลสฺส ปาถิกปุตฺตสฺส สนฺติเก ปโรทนํฯ อภาวาติ ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการสฺส ปาฏิหาริยกรณสฺส อภาวาฯ ภควา ปน สนฺนิปติตปริสายํ ปสาทชนนตฺถํ ตทนุรูปํ ปาฏิหาริยมกาสิเยวฯ ยถาห ‘‘เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา’’ติอาทิฯ

อิทฺธิปาฏิหาริยกถาวณฺณนา

[20] นิจยนํ ธนธญฺญานํ สญฺจยนํ นิจโย, ตตฺถ นิยุตฺตาติ เนจยิกา, คหปติ เอว เนจยิกา คหปติเนจยิกาฯ เอตฺตกานิ ชงฺฆสหสฺสานีติ ปริมาณาภาวโต สหสฺเสหิปิ อปริมาณคณนาฯ เตเนวาติ อิมสฺส วเสน สนฺนิปติตาย เอวํ มหติยา ปริสาย พนฺธนโมกฺขํ กาตุํ ลพฺภติ, เอเตเนว การเณนฯ

[21] จิตฺตุตฺราสภยนฺติ จิตฺตสฺส อุตฺราสนากาเรน ปวตฺตภยํ, น ญาณภยํ, นาปิ ‘‘ภายติ เอตสฺมา’’ติ เอวํ วุตฺตํ อารมฺมณภยํฯ ฉมฺภิตตฺตนฺติ เตเนว จิตฺตุตฺราสภเยน สกลสรีรสฺส ฉมฺภิตภาโวฯ

โลมหํโสติ เตเนว ภเยน, เตน จ ฉมฺภิตตฺเตน สกลสรีเร โลมานํ หฏฺฐภาโว, โส ปน เตสํ ภิตฺติยํ นาคทนฺตานํ วิย อุทฺธํมุขตาติ อาห ‘‘โลมานํ อุทฺธคฺคภาโว’’ติฯ อนฺตนฺเตน อาวิชฺฌิตฺวาติ อตฺตโน นิสีทนตฺถํ นิคูฬฺหฏฺฐานํ อุปปริกฺขนฺโต ปริพฺพาชการามํ ปริยนฺเตน อนุสํยายิตฺวา, กสฺสจิเทว สุนกฺขตฺตสฺส วา สุนกฺขตฺตสทิสสฺส วา สพฺพญฺญุปฏิญฺญํ อปฺปหาย สตฺถุ สมฺมุขีภาเว สตฺตธา ตสฺส มุทฺธาผลนํ ธมฺมตาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘มา นสฺสตุ พาโล’’ติอาทิฯ

[22] สํสปฺปตีติ ตตฺเถว ปาสาณผลเก พาลทารโก วิย อุฏฺฐาตุํ อสกฺโกนฺโต อวสีทนวเสน อิโต จิโต จ สํสปฺปติฯ เตนาห ‘‘โอสีทตี’’ติฯ ตตฺเถว สญฺจรตีติ ตสฺมิํเยว ปาสาเณ อานิสทุปฏฺฐิโน สญฺจลนํ นิสชฺชวเสเนว สญฺจรติ, น อุฏฺฐาย ปทสาฯ

[23] วินฏฺฐรูโปติ สมฺภาวนาย วินาเสน, ลาภสฺส วินาเสน จ วินฏฺฐสภาโวฯ

ปฐมภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

[25] โคยุตฺเตหีติ พลวนฺตพลีพทฺทโยชิเตหิฯ

[26] ตสฺสาติ ชาลิยสฺสฯ อยญฺหิ มณฺฑิเสน ปริพฺพาชเกน สทฺธิํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุณิ, ตโต ปุเรตรํ ภควโต คุณานํ อชานนกาเล อยํ ปวตฺติฯ เตเนวาห ‘‘ติฏฺฐตุ ตาว ปาฏิหาริยํ…เป.… ปราชโย ภวิสฺสตี’’ติฯ

[27] ติณสีโหติ ติณสทิสหริตวณฺโณ สีโหฯ กาฬสีโหติ กาฬวณฺโณ สีโหฯ ปณฺฑุสีโหติ ปณฺฑุวณฺโณ สีโหฯ เกสรสีโหติ เกสรวนฺโต เสตวณฺโณ, โลหิตวณฺโณ วา สีโหฯ มิครญฺโญติ เอตฺถ มิค-สทฺโท กิญฺจาปิ ปสทกุรุงฺคาทีสุ เกสุจิเทว จตุปฺปเทสุ นิรุฬฺโห, อิธ ปน สพฺพสาธารณวเสนาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มิครญฺโญติ สพฺพจตุปฺปทานํ รญฺโญ’’ติ วุตฺตํฯ อาคนฺตฺวา เสติ เอตฺถาติ อาสโย, นิวาสนฏฺฐานํฯ สีหนาทนฺติ ปริสฺสยานํ สหนโต, ปฏิปกฺขสฺส จ หนนโต ‘‘สีโห’’ติ ลทฺธนามสฺส มิคาธิปสฺส โฆสํ, โส ปน เตน ยสฺมา กุโตจิปิ อภีตภาเวน ปวตฺตียติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อภีตนาท’’นฺติฯ

ตตฺถ ตตฺถ ตาสุ ตาสุ ทิสาสุ คนฺตฺวา จริตพฺพตาย ภกฺขิตพฺพตาย โคจโร ฆาโสติ อาห ‘‘โคจรายาติ อาหารตฺถายา’’ติฯ วรํ วรนฺติ มิคสงฺเฆ มิคสมูเห มุทุมํสตาย วรํ วรํ มหิํสวนวราหาทิํ วธิตฺวาติ โยชนาฯ เตนาห ‘‘ถูลํ ถูล’’นฺติฯ วรวรภาเวน หิ ตสฺส วรภาโว อิจฺฉิโตฯ สูรภาวํ สนฺนิสฺสิตํ สูรภาวสนฺนิสฺสิตํ, เตนฯ สูรภาเวนาปิ หิ ‘‘กิํ อิเม ปาณเก ทุพฺพเล หนฺตฺวา’’ติ อปฺปถาเมสุ ปาเณสุ การุญฺญํ อุปติฏฺฐติฯ

[28] วิฆาโสติ ปรสฺส ภกฺขิตเสสตาย วิรูโป ฆาโส วิฆาโส, อุจฺฉิฏฺฐํฯ เตนาห ‘‘ภกฺขิตาติริตฺตมํส’’นฺติ, ตสฺมิํ วิฆาเส, วิฆาสนิมิตฺตนฺติ อตฺโถฯ อสฺมิมานโทเสนาติ อสฺมิมานโทสเหตุ, อหํการนิมิตฺตนฺติ อตฺโถฯ โส ปนสฺส อสฺมิมาโน ยถา อุปฺปชฺชิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺราย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

‘‘เสคาลกํเยวา’’ติปิ ปาโฐ, ยถาวุตฺโตว อตฺโถฯ เภรณฺฑกํเยวาติ เภรณฺฑสกุณรวสทิสํเยว, เภรณฺโฑ นาม เอโก ปกฺขี ทฺวิมุโข, ตสฺส กิร สทฺโท อติวิย วิรูโป อมนาโปฯ เตนาห ‘‘อปฺปิยอมนาปสทฺทเมวา’’ติฯ สมฺมาปฏิปตฺติยา วิเสสโต สุฏฺฐุ คตาติ สุคตา, สมฺมาสมฺพุทฺธาฯ เต อปทายนฺติ โสเธนฺติ สตฺตสนฺตานํ เอเตหีติ สุคตาปทานานิ, ติสฺโส สิกฺขาฯ ยสฺมา ตาหิ เต ‘‘สุคตา’’ติ ลกฺขียนฺติ, ตา จ เตสํ โอวาทภูตา, ตสฺมา ‘‘สุคตลกฺขเณสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยทิ ตา สุคตสฺส ลกฺขณภูตา, สาสนภูตา จ, กถํ ปเนส ปาถิกปุตฺโต ตตฺถ ตาสุ สิกฺขาสุ ชีวติ, โก ตสฺส ตาหิ สมฺพนฺโธติ อาห ‘‘เอตสฺส หี’’ติอาทิฯ สมฺพุทฺธานํ เทมาติ เทนฺตีติ พุทฺธสญฺญาย เทนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ เตน เอส…เป.… ชีวติ นาม น สุคตนฺวยอชฺฌุปคมนโตฯ ‘‘ตถาคเต’’ติอาทิ เอกตฺเต ปุถุวจนนฺติ อาห ‘‘ตถาคต’’นฺติอาทิฯ พหุวจนํ เอว ครุสฺมิํ เอกสฺมิมฺปิ พหุวจนปฺปโยคโต เอกวจนํ วิย วุตฺตํ วจนวิปลฺลาเสนฯ

[29] สเมกฺขิตฺวาติ สมํ กตฺวา มิจฺฉาทสฺสเนน อเปกฺขิตฺวา, ตํ ปน อเปกฺขนํ ตถา มญฺญนเมวาติ อาห ‘‘มญฺญิตฺวา’’ติฯ ปุพฺเพ วุตฺตํ สเมกฺขนมฺปิ มญฺญนํ เอวาติ วุตฺตํ ‘‘อมญฺญีติ ปุน อมญฺญิตฺถา’’ติ, เตน อปราปรํ ตสฺส มญฺญนปฺปวตฺติํ ทสฺเสติฯ เภรณฺฑกรวํ โกสติ วิกฺโกสตีติ โกตฺถุฯ

[30] เต เต ปาเณ พฺยาปาเทนฺโต ฆสตีติ พฺยคฺโฆติ อิมินา นิพฺพจเนน ‘‘พฺยคฺโฆ’’ติ มิคราชสฺสปิ สิยา นามนฺติ อาห ‘‘พฺยคฺโฆติ มญฺญตีติ สีโหหมสฺมีติ มญฺญตี’’ติฯ ยทิปิ ยถาวุตฺตนิพฺพจนวเสน สีโหปิ ‘‘พฺยคฺโฆ’’ติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, พฺยคฺฆ-สทฺโท ปน มิคราเช เอว นิรุฬฺโหติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สีเหน วา’’ติอาทิมาหฯ

[31] สีเหน วิจริตวเน สํวฑฺฒตฺตา วุตฺตํ ‘‘มหาวเน สุญฺญวเน วิวฑฺโฒ’’ติฯ

[34] กิเลสพนฺธนาติ ตณฺหาพนฺธนโตฯ ตณฺหาพนฺธนญฺหิ ถิรํ ทฬฺหพนฺธนํ ทุมฺโมจนียํฯ ยถาห –

‘‘สารตฺตรตฺตา มณิกุณฺฑเลสุ,

ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา;

เอตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีรา,

โอหารินํ สิถิลํ ทุปฺปมุญฺจ’’นฺติฯ (ธ. ป. 346; ชา. 1.2.102);

กิเลสพนฺธนาติ วา ทสวิธสํโยชนโตฯ มหาวิทุคฺคํ นาม จตฺตาโร โอฆา มหนฺตํ ชลวิทุคฺคํ วิย อนุปจิตกุสลสมฺภาเรหิ ทุคฺคมฏฺเฐนฯ

อคฺคญฺญปญฺญตฺติกถาวณฺณนา

[36] อิมสฺส ปทสฺสฯ อิทํ นาม โลกสฺส อคฺคนฺติ ชานิตพฺพํ, ตํ อคฺคญฺญํ, โส ปน โลกสฺส อุปฺปตฺติกฺกโม ปวตฺติ ปเวณี จาติ อาห ‘‘โลกุปฺปตฺติจริยวํส’’นฺติฯ สมฺมาสมฺโพธิโต อุตฺตริตรํ นาม กิญฺจิ นตฺถิ ปชานิตพฺเพสุ, ตํ ปน โกฏิํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ยาว สพฺพญฺญุตญฺญาณา ปชานามี’’ติ อาหฯ ‘‘มม ปชานนา’’ติ อสฺสาเทนฺโต ตณฺหาวเสน, ‘‘อหํ ปชานามี’’ติ อภินิวิสนฺโต ทิฏฺฐิวเสน, ‘‘สุฏฺฐุ ปชานามิ สมฺมา ปชานามี’’ติ ปคฺคณฺหนฺโต มานวเสน น ปรามสามีติ โยชนาฯ ‘‘ปจฺจตฺตญฺเญวา’’ติ ปทํ ‘‘นิพฺพุติ วิทิตา’’ติ ปททฺวเยนาปิ โยเชตพฺพํ ‘‘ปจฺจตฺตํเยว อุปฺปาทิตา นิพฺพุติ จ ปจฺจตฺตํเยว วิทิตา’’ติ, สยมฺภุญาเณน นิพฺพตฺติตา นิพฺพุติ สยเมว วิทิตาติ อตฺโถฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘ปจฺจตฺต’’นฺติ ปทํ วิวิธวิภตฺติกํ หุตฺวา อาวุตฺตินเยน อาวตฺตตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺตนาเยว อตฺตนี’’ติ วุตฺตํฯ อวิทิตนิพฺพานาติ อปฺปฏิลทฺธนิพฺพานา มิจฺฉาปฏิปนฺนตฺตาฯ ปชานนมฺปิ หิ ตทธิคมวเสเนว เวทิตพฺพํฯ เอติ อิฏฺฐภาเวน ปวตฺตตีติ อโย, สุขํฯ ตปฺปฏิกฺเขเปน อนโย, ทุกฺขํฯ ตเทว หิตสุขสฺส พฺยสนโต พฺยสนํฯ

[37] ตํ ทสฺเสนฺโตติ ภควาปิ ‘‘อญฺญติตฺถิโย ตตฺถ สารสญฺญี’’ติ ตํ ทสฺเสนฺโตฯ อาธิปจฺจภาเวนาติ อาธิปจฺจสภาเวนฯ ยสฺส อาจริยวาทสฺส วเสน ปุริโส ‘‘อาจริโย’’ติ วุจฺจติ, โส อาจริยวาโท อาจริยภาโวติ อาห ‘‘อาจริยภาวํ อาจริยวาท’’นฺติฯ เอตฺถาติ อาจริยวาเทฯ อิติ กตฺวาติ อิมินา การเณนฯ โสติ อาจริยวาโทฯ ‘‘อคฺคญฺญํ’’ ตฺเวว วุตฺโต อคฺคญฺญวิสยตฺตาฯ เกน วิหิตนฺติ เกน ปกาเรน วิหิตํฯ เตนาห ‘‘เกน วิหิตํ กินฺติ วิหิต’’นฺติฯ พฺรหฺมชาเลติ พฺรหฺมชาลสํวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.28)ฯ ตตฺถ หิ วิตฺถารโต วุตฺตวิธิํ อิธ อติทิสติ, ปาฬิ ปน ตตฺถ เจว อิธ จ เอกสทิสา วาติฯ

[41] ขิฑฺฑา ปโทสิกา มูลภูตา เอตฺถ สนฺตีติ ขิฑฺฑาปโทสิกํ, อาจริยกํฯ เตเนวาห ‘‘ขิฑฺฑาปโทสิกมูลก’’นฺติฯ มโนปโทสิกนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ

[47] เยน วจเนน อพฺภาจิกฺขนฺติ, ตสฺส อวิชฺชมานตา นาม อตฺถวเสเนวาติ อาห ‘‘อสํวิชฺชมานฏฺเฐนา’’ติฯ ตุจฺฉา, มุสาติ จ กรณตฺเถ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘ตุจฺเฉน, มุสาวาเทนา’’ติฯ วจนสฺส อนฺโตสารํ นาม อวิปรีโต อตฺโถติ ตทภาเวนาห ‘‘อนฺโตสารวิรหิเตนา’’ติฯ อภิอาจิกฺขนฺตีติ อภิภวิตฺวา ฆฏฺเฏนฺตา กเถนฺติ, อกฺโกสนฺตีติ อตฺโถฯ วิปรีตสญฺโญติ อยาถาวสญฺโญฯ สุภํ วิโมกฺขนฺติ ‘‘สุภ’’นฺติ วุตฺตวิโมกฺขํฯ วณฺณกสิณนฺติ สุนีลกสุปีตกาทิวณฺณกสิณํฯ สพฺพนฺติ ยํ สุภํ, อสุภญฺจ วณฺณกสิณํ, ตญฺจ สพฺพํฯ น อสุภนฺติ อสุภมฺปิ ‘‘อสุภ’’นฺติ ตสฺมิํ สมเย น สญฺชานาติ, อถ โข ‘‘สุภํ’’ ตฺเวว สญฺชานาตีติ อตฺโถฯ วิปรีตา อยาถาวคาหิตาย, อยาถาววาทิตาย จฯ