กิเลสสงฺคณิกนฺติ กิเลสสหิตจิตฺตตํฯ ยถา ตถาติ วิปสฺสนาวเสน, ปฏิสงฺขานวเสน วาฯ สมถวเสน อารมฺมณูปนิชฺฌานํฯ วิปสฺสนาวเสน ลกฺขณูปนิชฺฌานํฯ

กลฺยาณปฏิภาโนติ สุนฺทรปฏิภาโน, สา ปนสฺส ปฏิภานสมฺปทา วจนจาตุริยสหิตาว อิจฺฉิตาติ อาห ‘‘วากฺกรณ…เป.… สมฺปนฺโน จา’’ติฯ ‘‘ปฏิภาน’’นฺติ หิ ญาณมฺปิ วุจฺจติ ญาณสฺส อุปฏฺฐิตวจนมฺปิฯ ตตฺถ อตฺถยุตฺตํ การณยุตฺตํ ปฏิภานมสฺสาติ ยุตฺตปฏิภาโนฯ ปุจฺฉิตานนฺตรเมว สีฆํ พฺยากาตุํ อสมตฺถตาย โน มุตฺตปฏิภานํ อสฺสาติ โน มุตฺตปฏิภาโนฯ อิธ ปน วิกิณฺณวาโจ มุตฺตปฏิภาโน อธิปฺเปโตติ อธิปฺปาเยน ‘‘สีลสมาจารสฺมิญฺหิ ฐิตภิกฺขุ มุตฺตปฏิภาโน น โหตี’’ติ วุตฺตํฯ คมนสมตฺถายาติ อสฺสุตํ ธมฺมํ คเมตุํ สมตฺถายฯ ธารณสมตฺถายาติ สาติสยํ สติวีริยสหิตตาย ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ ธาเรตุํ สมตฺถายฯ มุนนโต อนุมินนโต มุตีติ อนุมาน ปญฺญาย นามํฯ ตีหิ ปเทหีติ ‘‘คติมา ธิติมา มุติมา’’ติ ตีหิ ปเทหิฯ เหฏฺฐาติ เหฏฺฐา ‘‘อารทฺธวีริโย’’ติ วุตฺตฏฺฐาเนฯ อิธาติ ‘‘ธิติมา’’ติ วุตฺตฏฺฐาเนฯ วีริยมฺปิ เหฏฺฐา คุณภูตํ คหิตนฺติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ เหฏฺฐาติ ‘‘ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโต, ฌายี’’ติ เอตฺถ วิปสฺสนาปญฺญา กถิตาฯ อิธาติ ‘‘ธิติมา มุติมา’’ติ เอตฺถ พุทฺธวจนคณฺหนปญฺญา กถิตา กรณปุพฺพาปรโกสลฺลปญฺญาทีปนโตฯ กิเลสกาโมปิ วตฺถุกาโม วิย ยถาปวตฺโต อสฺสาทียตีติ วุตฺตํ ‘‘วตฺถุกามกิเลสกาเมสุ อคิทฺโธ’’ติฯ

อนุสาสนวิธาเทสนาทิวณฺณนา

[154] อตฺตโน อุปายมนสิกาเรนาติ อตฺตนิ สมฺภูเตน ปถมนสิกาเรน ภาวนามนสิกาเรนฯ ปฏิปชฺชมาโนติ วิสุทฺธิํ ปฏิปชฺชมาโนฯ

[155] กิเลสวิมุตฺติญาเณติ กิเลสปฺปหานชานเนฯ

[156] ปริยาทิยมาโนติ ปริจฺฉิชฺช คณฺหนฺโตติ อตฺโถฯ สุทฺธกฺขนฺเธเยว อนุสฺสรติ นามโคตฺตํ ปริยาทิยิตุํ อสกฺโกนฺโตฯ วุตฺตเมวตฺถํ วิวริตุํ ‘‘เอโก หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สกฺโกติ ปริยาทิยิตุํฯ

อสกฺโกนฺตสฺส วเสน คหิตํ, ‘‘อมุตฺราสิํ เอวํนาโม’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ อสกฺโกนฺตสฺสาติ จ อาโรหเน อสกฺโกนฺตสฺส, โอโรหเน ปน ญาณสฺส ถิรภูตตฺตาฯ เตนาห ‘‘สุทฺธกฺขนฺเธเยว อนุสฺสรนฺโต’’ติอาทิฯ เอตนฺติ ปุพฺพาปรวิโรธํฯ น สลฺลกฺเขสิ ทิฏฺฐาภินิเวเสน กุณฺฐญาณตฺตาฯ เตนาห ‘‘ทิฏฺฐิคติกตฺตา’’ติฯ ฐานนฺติ เอกสฺมิํ ปกฺเข อวฏฺฐานํฯ นิยโมติ วาทนิยโม ปฏินิยตวาทตาฯ เตนาห ‘‘อิมํ คเหตฺวา’’ติอาทิฯ

[157] ปิณฺฑคณนายาติ ‘‘เอกํ ทฺเว’’ติอาทินา อคเณตฺวา สงฺกลนปทุปฺปาทนาทินา ปิณฺฑนวเสน คณนายฯ อจฺฉิทฺทกวเสนาติ อวิจฺฉินฺทกคณนาวเสน คณนา กมคณนํ มุญฺจิตฺวา ‘‘อิมสฺมิํ รุกฺเข เอตฺตกานิ ปณฺณานี’’ติ วา ‘‘อิมสฺมิํ ชลาสเย เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกานี’’ติ วา เอวํ คเณตพฺพสฺส เอกชฺฌมฺปิ ปิณฺเฑตฺวา คณนาฯ กมคณนา หิ อนฺตรนฺตรา วิจฺฉิชฺช ปวตฺติยา ปจฺฉินฺทิกาฯ สา ปเนสา คณนา สวนนฺตรํ อนเปกฺขิตฺวา มนสาว คเณตพฺพโต ‘‘มโนคณนา’’ติปิ วุจฺจตีติ อาห ‘‘มโนคณนายา’’ติฯ ปิณฺฑคณนเมว ทสฺเสติ, น วิภาคคณนํฯ สงฺขาตุํ น สกฺกา อญฺเญหิ อสงฺเขฺยยฺยาภาวโตฯ ปญฺญาปารมิยา ปูริตภาวํ ทสฺเสนฺโต อิตราสํ ปูรเณน วินา ตสฺสา ปูรณํ นตฺถีติ ‘‘ทสนฺนํ ปารมีนํ ปูริตตฺตา’’ติ อาหฯ เตนาห ‘‘สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส สุปฺปฏิวิทฺธตฺตา’’ติฯ เอตฺตกนฺติ ทสฺเสถาติ ทีเปติ เถโรฯ ยํ ปน ปาฬิยํ ‘‘สาการํ สอุทฺเทสํ อนุสฺสรตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ ตสฺส อนุสฺสรณมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น อายุโน วสฺสาทิคณนาย ปริจฺฉินฺทนํ ตสฺส อวิสยภาวโตฯ

[158] ตุมฺหากํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ เยว อนุตฺตรา อนญฺญสาธารณตฺตาฯ อิทานิ ตสฺสา เทสนาย มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณสฺส วิย วิภาคาภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อตีตพุทฺธาปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิมินาปิ การเณนาติ อนุตฺตรภาเวน, อญฺเญหิ พุทฺเธหิ เอกสทิสภาเวน จฯ

[159] อาสวานํ อารมฺมณภาวูปคมเนน สาสวาฯ อุเปจฺจ อาธียนฺตีติ อุปาธี, โทสาโรปนานิ, สห อุปาธีหีติ สอุปาธิกาฯ อนริยิทฺธิยญฺหิ อตฺตโน จิตฺตโทเสน เอกจฺเจ อุปารมฺภํ ททนฺติ, สฺวายมตฺโถ เกวฏฺฏสุตฺเตน ทีเปตพฺโพฯ โน ‘‘อริยา’’ติ วุจฺจติ สาสวภาวโตฯ

นิทฺโทเสหิ ขีณาสเวหิ ปวตฺเตตพฺพโต นิทฺโทสา โทเสหิ สห อปฺปวตฺตนโตฯ ตโต เอว อนุปารมฺภาฯ อริยานํ อิทฺธีติ อริยิทฺธีติ วุจฺจติฯ

อปฺปฏิกฺกูลสญฺญีติ อิฏฺฐสญฺญี อิฏฺฐากาเรน ปวตฺตจิตฺโตฯ ปฏิกฺกูเลติ อมนุญฺเญ อนิฏฺเฐ ฯ ธาตุสญฺญนฺติ ‘‘ธาตุโย’’ติ สญฺญํฯ อุปสํหรตีติ อุปเนติ ปวตฺเตติฯ อนิฏฺฐสฺมิํ วตฺถุสฺมินฺติ อนิฏฺเฐ สตฺตสญฺญิเต อารมฺมเณฯ เมตฺตาย วา ผรตีติ เมตฺตํ หิเตสิตํ อุปสํหรนฺโต สพฺพตฺถกเมว ตํ ตตฺถ ผรติฯ ธาตุโต วา อุปสํหรตีติ ธมฺมสภาวจินฺตเนน ธาตุโส, ปจฺจเวกฺขณาย ธาตุมนสิการํ วา ตตฺถ ปวตฺเตติฯ อปฺปฏิกฺกูเล สตฺเต ญาติมิตฺตาทิเก ยาถาวโต ธมฺมสภาวจินฺตเนน อนิจฺจสญฺญาย วิสภาคภูเต ‘‘เกสาทิ อสุจิโกฏฺฐาสเมวา’’ติ อสุภสญฺญํ ผรติ อสุภมนสิการํ ปวตฺเตติฯ ฉฬงฺคุเปกฺขายาติ อิฏฺฐานิฏฺฐฉฬารมฺมณาปาเถ ปริสุทฺธปกติภาวาวิชหนลกฺขณาย ฉสุ ทฺวาเรสุ ปวตฺตนโต ‘‘ฉฬงฺคุเปกฺขายา’’ติ ลทฺธนามาย ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขายฯ

ตํ เทสนนฺติ ตํ ทฺวีสุ อิทฺธิวิธาสุ เทสนปฺปการํ เทสนาวิธิํฯ อเสสํ สกลนฺติ อเสสํ นิรวเสสํ สมฺปุณฺณํ อภิวิสิฏฺเฐน ญาเณน ชานาติฯ อเสสํ อภิชานโต ตโต อุตฺตริ อภิญฺเญยฺยํ นตฺถิฯ อิโตติ ภควโต อภิญฺญาตโตฯ อญฺโญ ปรมตฺถวเสน ธมฺโม วา ปญฺญตฺติวเสน ปุคฺคโล วา อยํ นาม ยํ ภควา น ชานาตีติ อิทํ นตฺถิ น อุปลพฺภติ สพฺพสฺเสว สมฺมเทว ตุมฺเหหิ อภิญฺญาตตฺตาฯ ทฺวีสุ อิทฺธิวิธาสุ อภิชานเน, เทสนายญฺจ ภควโต อุตฺตริตโร นตฺถิฯ อิมินาปีติ ปิ-สทฺโท น เกวลํ วุตฺตตฺถสมุจฺจยตฺโถ, อถ โข อวุตฺตตฺถสมุจฺจยตฺโถปิ ทฏฺฐพฺโพฯ ยํ ตํ ภนฺเตติอาทินาปิ หิ ภควโต คุณทสฺสนํ ตสฺเสว ปสาทสฺส การณวิภาวนํฯ

อญฺญถาสตฺถุคุณทสฺสนาทิวณฺณนา

[160] ปุพฺเพ ‘‘เอตทานุตฺตริยํ ภนฺเต’’ติอาทินา ยถาวุตฺตพุทฺธคุณา ทสฺสิตา, ตโต อญฺโญ เอวายํ ปกาโร ‘‘ยํ ตํ ภนฺเต’’ติอาทินา อารทฺโธติ อาห ‘‘อปเรนาปิ อากาเรนา’’ติฯ พุทฺธานํ สมฺมาสมฺโพธิยา สทฺทหนโต วิเสสโต สทฺธา กุลปุตฺตา นาม โพธิสตฺตา, มหาโพธิสตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ เต หิ มหาภินีหารโต ปฏฺฐาย มหาโพธิยํ สตฺตา อาสตฺตา ลคฺคา นิยตภาวูปคมเนน เกนจิ อสํหาริยภาวโตฯ ยโต เนสํ น กถญฺจิ ตตฺถ สทฺธาย อญฺญถตฺตํ โหติ, เอเตเนว เตสํ กมฺมผลํ สทฺธายปิ อญฺญถตฺตาภาโว ทีปิโต ทฏฺฐพฺโพฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อติสยวจนิจฺฉาวเสน, ‘‘อนุปฺปตฺตํ ตํ ภควตา’’ติ สทฺทนฺตรสนฺนิธาเนน จ วิสิฏฺฐวิสยํ ‘‘สทฺเธน กุลปุตฺเตนา’’ติ อิทํ ปทํ, ตสฺมาฯ โลกุตฺตรธมฺมสมธิคมมูลกตฺตา สพฺพพุทฺธคุณสมธิคมสฺส ‘‘นว โลกุตฺตรธมฺมา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อารทฺธวีริเยนา’’ติอาทีสุ สมาสปเทสุ ‘‘วีริยํ ถาโม’’ติอาทีนิ อวยวปทานิฯ อาทิ-สทฺเทน ปรกฺกมปทํ สงฺคณฺหาติ, น โธรยฺหปทํฯ น หิ ตํ วีริยเววจนํ, อถ โข วีริยวนฺตวาจกํฯ ธุราย นิยุตฺโตติ หิ โธรยฺโหฯ เตนาห ‘‘ตํ ธุรํ วหนสมตฺเถน มหาปุริเสนา’’ติฯ ปคฺคหิตวีริเยนาติ อสิถิลวีริเยนฯ ถิรวีริเยนาติ อุสฺโสฬฺหีภาวูปคมเนน ถิรภาวปฺปตฺตวีริเยนฯ อสมธุเรหีติ อนญฺญสาธารณธุเรหิฯ ปเรสํ อสยฺหสหนา หิ โลกนาถาฯ ตํ สพฺพํ อจินฺเตยฺยาปริเมยฺยเภทํ พุทฺธานํ คุณชาตํฯ ปารมิตา, พุทฺธคุณา, เวเนยฺยสตฺตาติ ยสฺมา อิทํ ตยํ สพฺเพสมฺปิ พุทฺธานํ สมานเมว, ตสฺมา อาห ‘‘อตีตานาคต…เป.… อูโน นตฺถี’’ติฯ

กามสุขลฺลิกานุโยคนฺติ กามสุเข อลฺลีนา หุตฺวา อนุยุญฺชนํฯ โก ชานาติ ปรโลกํ ‘‘อตฺถี’’ติ, เอตฺถ ‘‘โก เอกวิสโยยํ อินฺทฺริยโคจโร’’ติ เอวํทิฏฺฐิ หุตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ สุโขติ อิฏฺโฐ สุขาวโหฯ ปริพฺพาชิกายาติ ตาปสปริพฺพาชิกาย ตรุณิยาฯ มุทุกายาติ สุขุมาลายฯ โลมสายาติ ตรุณมุทุโลมวติยาฯ โมฬิพนฺธาหีติ โมฬิํ กตฺวา พนฺธเกสาหิฯ ปริจาเรนฺตีติ อตฺตโน ปาริจาริกํ กโรนฺติ, อินฺทฺริยานิ วา ตตฺถ ปริโต จาเรนฺติฯ ลามกนฺติ ปฏิกิลิฏฺฐํฯ คามวาสีนํ พาลานํ ธมฺมํฯ ปุถุชฺชนานมิทนฺติ โปถุชฺชนิกํฯ ยถา ปน ตํ ‘‘ปุถุชฺชนานมิท’’นฺติ วตฺตพฺพตํ ลภติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุถุชฺชเนหิ เสวิตพฺพ’’นฺติ อาหฯ อนริเยหิ เสวิตพฺพนฺติ วา อนริยํฯ ยสฺมา ปน นิทฺโทสตฺโถ อริยตฺโถ, ตสฺมา ‘‘อนริยนฺติ น นิทฺโทส’’นฺติ วุตฺตํฯ อนตฺถสํยุตฺตนฺติ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกาทิวิวิธวิปุลานตฺถสญฺหิตํฯ อตฺตกิลมถานุโยคนฺติ อตฺตโน กิลมถสฺส เขทนสฺส อนุยุญฺชนํฯ ทุกฺขํ เอตสฺส อตฺถีติ ทุกฺขํฯ ทุกฺขมนํ เอตสฺสาติ ทุกฺขมํฯ