เมนู

ภสฺสสมาจาราทิเทสนาวณฺณนา

[153] ภสฺสสมาจาเรติ วจีสมาจาเรฯ ฐิโตติ ยถารทฺธํ ตํ อวิจฺเฉทวเสน กเถนฺโตฯ เตนาห ‘‘กถามคฺคํ อนุปจฺฉินฺทิตฺวา กเถนฺโต’’ติฯ มุสาวาทูปสญฺหิตนฺติ อนฺตรนฺตรา ปวตฺเตน มุสาวาเทน อุปสํหิตํฯ วิภูติ วุจฺจติ วิสุํภาโว, ตตฺถ นิยุตฺตนฺติ เวภูติกํ, ตเทว เวภูติยํ, เปสุญฺญํฯ เตนาห ‘‘เภทกรวาจ’’นฺติฯ กรณุตฺตริยลกฺขณโต สารมฺภโต ชาตาติ สารมฺภชาฯ ตสฺสา ปวตฺติอาการทสฺสนตฺถํ ‘‘ตฺวํ ทุสฺสีโล’’ติอาทิ วุตฺตํฯ พหิทฺธากถา อมนาปา, มนาปาปิ ปรสฺส จิตฺตวิฆาตาวหตฺตา กรณุตฺตริยปกฺขิยเมวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตุยฺห’’นฺติอาทิมาหฯ วิกฺเขปกถาปวตฺตนฺติ วิกฺเขปกถาวเสน ปวตฺตํฯ ชยปุเรกฺขาโร หุตฺวาติ อตฺตโน ชยํ ปุรกฺขตฺวาฯ ยํ กิญฺจิ น ภาสตีติ โยชนาฯ ‘‘มนฺตา’’ติ วุจฺจติ ปญฺญา, มนฺตนํ ชานนนฺติ กตฺวาฯ ‘‘มนฺตา’’ติ อิทํ ‘‘มนฺเตตฺวา’’ติ อิมินา สมานตฺถํ นิปาตปทนฺติ อาห ‘‘อุปปริกฺขิตฺวา’’ติฯ ยุตฺตกถเมวาติ อตฺตโน, สุณนฺตสฺส จ ยุตฺตรูปเมว กถํฯ หทเย นิทหิตพฺพยุตฺตนฺติ อตฺถสมฺปตฺติยา, พฺยญฺชนสมฺปตฺติยา อตฺถเวทาทิปฏิลาภนิมิตฺตตฺตา จิตฺเต ฐเปตพฺพํ, วิมุตฺตายตนภาเวน มนสิ กาตพฺพนฺติ อตฺโถฯ สพฺพงฺคสมฺปนฺนาปิ วาจา อกาเล ภาสิตา อภาชเน ภาสิตา วิย น อตฺถาวหาติ อาห ‘‘ยุตฺตปตฺตกาเลนา’’ติฯ อยญฺจ จตุรงฺคสมนฺนาคตา สุภาสิตวาจา สจฺจสมฺโพธาวหาทิตาย สตฺตานํ มหิทฺธิกา มหานิสํสาติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ ภาสิตา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

สีลาจาเรติ สีเล จ อาจาเร จ ปริสุทฺธสีเล เจว ปริสุทฺธมโนสมาจาเร จฯ ฐิโตติ ปติฏฺฐหนฺโตฯ สจฺจํ เอตสฺส อตฺถีติ สจฺโจติ อาห ‘‘สจฺจกโถ’’ติฯ เอส นโย สทฺโธติ เอตฺถาปิฯ เตนาห ‘‘สทฺธาสมฺปนฺโน’’ติฯ ‘‘นนุ จ เหฏฺฐา สจฺจํ กถิตเมวา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ? เหฏฺฐา หิ วจีสมาจารํ กเถนฺเตน สจฺจํ กถิตํ, ปฏิปกฺขปฏิกฺเขปวเสน อิธ สีลํ กเถนฺเตน ตํ ปริปุณฺณํ กตฺวา ทสฺเสตุํ สจฺจํ สรูเปเนว กถิตํฯ ‘‘ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย กถาย อารพฺภนฺตรญฺเจตํ, ตถาปิ สจฺจํ วตฺวา อนนฺตรเมว สจฺจสฺส กถนํ ปุนรุตฺตํ โหตีติ ปรสฺส โจทนาวสโร มา โหตู’’ติ ตตฺถ ปริหารํ ทาตุกาโม ‘‘อิธ กสฺมา ปุน วุตฺต’’นฺติ อาหฯ เหฏฺฐา วาจาสจฺจํ กถิตํ จตุรงฺคสมนฺนาคตํ สุภาสิตวาจํ ทสฺเสนฺเตนฯ อนฺตมโส…เป.… ทสฺเสตุํ อิธ วุตฺตํ ‘‘เอวํ สีลํ สุปริสุทฺธํ โหตี’’ติฯ อิมสฺมิํ ปนตฺเถ ‘‘เอวํ ปริตฺตกํ โข, ราหุล, เตสํ สามญฺญํ, เยสํ นตฺถิ สมฺปชานมุสาวาเท ลชฺชา’’ติอาทิ นยปฺปวตฺตํ ราหุโลวาทสุตฺตํ ทสฺเสตพฺพํฯ

คุตฺตา สติกวาเฏน ปิทหิตา ทฺวารา เอเตนาติ คุตฺตทฺวาโรติ อาห ‘‘ฉสุ อินฺทฺริเยสู’’ติอาทิ ฯ ปริเยสนปฏิคฺคณฺหนปริโภควิสฺสชฺชนวเสน โภชเน มตฺตํ ชานาตีติ โภชเน มตฺตญฺญูฯ สมนฺติ อวิสมํฯ สมจาริตา หิ กายวิสมาทีนิ ปหาย กายสมาทิปูรณํฯ นิสชฺชายาติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, เตน ‘‘อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติ เอวมาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ภาวนาย จิตฺตปริโสธนญฺหิ ชาคริยานุโยโค, น นิทฺทาวิโนทนมตฺตํฯ นิตฺตนฺทีติ วิคตถินมิทฺโธฯ สา ปน นิตฺตนฺทิตา กายาลสิยวิคมเน ปากฏา โหตีติ วุตฺตํ ‘‘กายาลสิยวิรหิโต’’ติฯ ‘‘อารทฺธวีริโย’’ติ อิมินา ทุวิโธปิ วีริยารมฺโภ คหิโตติ ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘กายิกวีริเยนาปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สงฺคมฺม คณวิหาโร สหวาโส สงฺคณิกา, สา ปน กิเลเสหิปิ เอวํ โหตีติ ตโต วิเสเสตุํ ‘‘คณสงฺคณิก’’นฺติ วุตฺตํฯ คเณน สงฺคณิกํ คณสงฺคณิกนฺติฯ อารมฺภวตฺถุวเสนาติ อนธิคตวิเสสาธิคมการณวเสน เอกวิหารี, น เกวลํ เอกีภาววเสนฯ

กิเลสสงฺคณิกนฺติ กิเลสสหิตจิตฺตตํฯ ยถา ตถาติ วิปสฺสนาวเสน, ปฏิสงฺขานวเสน วาฯ สมถวเสน อารมฺมณูปนิชฺฌานํฯ วิปสฺสนาวเสน ลกฺขณูปนิชฺฌานํฯ

กลฺยาณปฏิภาโนติ สุนฺทรปฏิภาโน, สา ปนสฺส ปฏิภานสมฺปทา วจนจาตุริยสหิตาว อิจฺฉิตาติ อาห ‘‘วากฺกรณ…เป.… สมฺปนฺโน จา’’ติฯ ‘‘ปฏิภาน’’นฺติ หิ ญาณมฺปิ วุจฺจติ ญาณสฺส อุปฏฺฐิตวจนมฺปิฯ ตตฺถ อตฺถยุตฺตํ การณยุตฺตํ ปฏิภานมสฺสาติ ยุตฺตปฏิภาโนฯ ปุจฺฉิตานนฺตรเมว สีฆํ พฺยากาตุํ อสมตฺถตาย โน มุตฺตปฏิภานํ อสฺสาติ โน มุตฺตปฏิภาโนฯ อิธ ปน วิกิณฺณวาโจ มุตฺตปฏิภาโน อธิปฺเปโตติ อธิปฺปาเยน ‘‘สีลสมาจารสฺมิญฺหิ ฐิตภิกฺขุ มุตฺตปฏิภาโน น โหตี’’ติ วุตฺตํฯ คมนสมตฺถายาติ อสฺสุตํ ธมฺมํ คเมตุํ สมตฺถายฯ ธารณสมตฺถายาติ สาติสยํ สติวีริยสหิตตาย ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ ธาเรตุํ สมตฺถายฯ มุนนโต อนุมินนโต มุตีติ อนุมาน ปญฺญาย นามํฯ ตีหิ ปเทหีติ ‘‘คติมา ธิติมา มุติมา’’ติ ตีหิ ปเทหิฯ เหฏฺฐาติ เหฏฺฐา ‘‘อารทฺธวีริโย’’ติ วุตฺตฏฺฐาเนฯ อิธาติ ‘‘ธิติมา’’ติ วุตฺตฏฺฐาเนฯ วีริยมฺปิ เหฏฺฐา คุณภูตํ คหิตนฺติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ เหฏฺฐาติ ‘‘ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโต, ฌายี’’ติ เอตฺถ วิปสฺสนาปญฺญา กถิตาฯ อิธาติ ‘‘ธิติมา มุติมา’’ติ เอตฺถ พุทฺธวจนคณฺหนปญฺญา กถิตา กรณปุพฺพาปรโกสลฺลปญฺญาทีปนโตฯ กิเลสกาโมปิ วตฺถุกาโม วิย ยถาปวตฺโต อสฺสาทียตีติ วุตฺตํ ‘‘วตฺถุกามกิเลสกาเมสุ อคิทฺโธ’’ติฯ

อนุสาสนวิธาเทสนาทิวณฺณนา

[154] อตฺตโน อุปายมนสิกาเรนาติ อตฺตนิ สมฺภูเตน ปถมนสิกาเรน ภาวนามนสิกาเรนฯ ปฏิปชฺชมาโนติ วิสุทฺธิํ ปฏิปชฺชมาโนฯ

[155] กิเลสวิมุตฺติญาเณติ กิเลสปฺปหานชานเนฯ

[156] ปริยาทิยมาโนติ ปริจฺฉิชฺช คณฺหนฺโตติ อตฺโถฯ สุทฺธกฺขนฺเธเยว อนุสฺสรติ นามโคตฺตํ ปริยาทิยิตุํ อสกฺโกนฺโตฯ วุตฺตเมวตฺถํ วิวริตุํ ‘‘เอโก หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สกฺโกติ ปริยาทิยิตุํฯ