อริโย ปน อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ตํ ทุกฺขนิโรธํ คจฺฉติ, เตน ตํ ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ เอตฺตาวตา นานกฺขเณ สจฺจววตฺถานํ ทสฺสิตํฯ อิทานิ ตํ เอกกฺขเณ ทสฺเสตุํ ‘‘ตถาคตปฺปเวทิตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตถาคตปฺปเวทิตาติ ตถาคเตน โพธิมณฺเฑ ปฏิวิทฺธา วิทิตา ปากฏา กตาฯ ธมฺมาติ จตุสจฺจธมฺมาฯ โวทิฏฺฐา โหนฺตีติ สุทิฏฺฐา โหนฺติฯ โวจริตาติ สุจริตา, เตสุ เตน ปญฺญา สุฏฺฐุ จราปิตาติ อตฺโถฯ อยนฺติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ‘‘ทิฏฺฐิปฺปตฺโต’’ติ วุจฺจติฯ

สทฺธาย วิมุตฺโตติ สทฺทหนวเสน วิมุตฺโต, เอเตน สพฺพถา อวิมุตฺตสฺสปิ สทฺธามตฺเตน วิมุตฺตภาวํ ทสฺเสติฯ สทฺธาวิมุตฺโตติ วา สทฺธาย อธิมุตฺโตติ อตฺโถฯ วุตฺตนเยเนวาติ กายสกฺขิมฺหิ วุตฺตนเยเนวฯ โน จ โข ยถา ทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺสาติ ยถา ทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺส อาสวา ปริกฺขีณา, น เอวํ สทฺธาย วิมุตฺตสฺสาติ อตฺโถฯ กิํ ปน เนสํ กิเลสปฺปหาเน นานตฺตํ อตฺถีติ? นตฺถิฯ อถ กสฺมา สทฺธาวิมุตฺโต ทิฏฺฐิปฺปตฺตํ น ปาปุณาตีติ? อาคมนียนานตฺเตนฯ ทิฏฺฐิปฺปตฺโต หิ อาคมนมฺหิ กิเลเส วิกฺขมฺเภนฺโต อปฺปทุกฺเขน, อกิลมนฺโต จ สกฺโกติ วิกฺขมฺเภตุํ, สทฺธาวิมุตฺโต ทุกฺเขน กิลมนฺโต วิกฺขมฺเภติ, ตสฺมา ทิฏฺฐิปฺปตฺตํ น ปาปุณาติฯ เตนาห ‘‘เอเตสุ หี’’ติอาทิฯ

อารมฺมณํ ยาถาวโต ธาเรติ อวธาเรตีติ ธมฺโม, ปญฺญาฯ ปญฺญาปุพฺพงฺคมนฺติ ปญฺญาปธานํฯ ปญฺญํ วาเหตีติ ปญฺญาวาหี, ปญฺญํ สาติสยํ ปวตฺเตตีติ อตฺโถฯ ปญฺญา วา อิมํ ปุคฺคลํ วาเหติ, นิพฺพานาภิมุขํ คเมตีติ อตฺโถฯ สทฺธานุสารินิทฺเทเสปิ เอเสว นโยฯ

ตสฺมาติ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.770, 776) วุตฺตตฺตา, ตโต เอว วิสุทฺธิมคฺเค, ตํ สํวณฺณนาสุ (วิสุทฺธิ. ฏี. 2.776) วุตฺตนเยเนตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ปธานเทสนาวณฺณนา

[151] ปทหนวเสนาติ ภาวนานุโยควเสนฯ สตฺต โพชฺฌงฺคา ปธานาติ วุตฺตา วิเวกนิสฺสิตาทิภาเวน ปทหิตพฺพโต ภาเวตพฺพโตฯ

ปฏิปทาเทสนาวณฺณนา

[152] ทุกฺเขน กสิเรน สมาธิํ อุปฺปาเทนฺตสฺสาติ ปุพฺพภาเค อาคมนกาเล กิจฺเฉน ทุกฺเขน สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิลมนฺตสฺส กิเลเส วิกฺขมฺเภตฺวา โลกุตฺตรสมาธิํ อุปฺปาเทนฺตสฺสฯ ทนฺธํ ตํ ฐานํ อภิชานนฺตสฺสาติ วิกฺขมฺภิเตสุ กิเลเสสุ วิปสฺสนาปริวาเส จิรํ วสิตฺวา ตํ โลกุตฺตรสมาธิสงฺขาตํ ฐานํ ทนฺธํ สณิกํ อภิชานนฺตสฺส ปฏิวิชฺฌนฺตสฺส, สจฺฉิกโรนฺตสฺส ปาปุณนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ อยํ วุจฺจตีติ ยา เอสา เอวํ อุปฺปชฺชติ, อยํ กิเลสวิกฺขมฺภนปฏิปทาย ทุกฺขตฺตา, วิปสฺสนาปริวาสปญฺญาย จ ทนฺธตฺตา มคฺคกาเล เอกจิตฺตกฺขเณ อุปฺปนฺนาปิ ปญฺญา อาคมนวเสน ‘‘ทุกฺขปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา นามา’’ติ วุจฺจติฯ อุปริ ตีสุ ปเทสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ