เมนู

เตนาห ‘‘ตตฺรุปปตฺติเยว โหตี’’ติ, น อุปริภูมิปตฺติฯ นิมิตฺตาทิวเสน ญาตสฺส กทาจิ พฺยภิจาโรปิ สิยา, น ปน อภิญฺญาญาเณน ญาตสฺสาติ อาห ‘‘เจโต…เป.… นตฺถี’’ติฯ ‘‘ตํ ภควา’’ติอาทิ เสสํ นามฯ

ทสฺสนสมาปตฺติเทสนาวณฺณนา

[149] พฺรหฺมชาเลติ พฺรหฺมชาลสุตฺตวณฺณนายํฯ อุตฺตรปทโลเปน เหส นิทฺเทโสฯ อาตปฺปนฺติ วีริยํ อาตปฺปติ โกสชฺชํ สพฺพมฺปิ สํกิเลสปกฺขนฺติฯ กุสลวีริยสฺเสว เหตฺถ คหณํ อปฺปมาทาทิปทนฺตรสนฺนิธานโตฯ ปทหิตพฺพโตติ ปทหนโต, ภาวนํ อุทฺทิสฺส วายมนโตติ อตฺโถฯ อนุยุญฺชิตพฺพโตติ อนุยุญฺชนโตฯ อีทิสานํ ปทานํ พหุลํกตฺตุวิสยตาย อิจฺฉิตพฺพตฺตา อาตปฺปปทสฺส วิย อิตเรสมฺปิ กตฺตุสาธนตา ทฏฺฐพฺพาฯ ปฏิปตฺติยํ นปฺปมชฺชติ เอเตนาติ อปฺปมาโท, สติอวิปฺปวาโสฯ สมฺมา มนสิ กโรติ เอเตนาติ สมฺมามนสิกาโร, ตถาปวตฺโต กุสลจิตฺตุปฺปาโทฯ ภาวนานุโยคเมว ตถา วทติฯ เทสนากฺกเมน ปฐมา, ทสฺสนสมาปตฺติ นาม กรชกาเย ปฏิกฺกูลาการสฺส สมฺมเทว ทสฺสนวเสน ปวตฺตสมาปตฺติภาวโตฯ นิปฺปริยาเยเนวาติ วุตฺตลกฺขณทสฺสนสมาปตฺติสนฺนิสฺสยตฺตา, ทสฺสนมคฺคผลภาวโต จ ปฐมสามญฺญผลํ ปริยาเยน วินา ทสฺสนสมาปตฺติฯ

อติกฺกมฺม ฉวิมํสโลหิตํ อฏฺฐิํ ปจฺจเวกฺขตีติ ตานิ อปจฺจเวกฺขิตฺวา อฏฺฐิเมว ปจฺจเวกฺขติฯ อฏฺฐิอารมฺมณา ทิพฺพจกฺขุปาทกชฺฌานสมาปตฺตีติ วุตฺตนเยน อฏฺฐิอารมฺมณา ทิพฺพจกฺขุอธิฏฺฐานา ปฐมชฺฌานสมาปตฺติฯ โย หิ ภิกฺขุ อาโลกกสิเณ จตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตํ ปาทกํ กตฺวา อธิคตทิพฺพจกฺขุญาโณ หุตฺวา สวิญฺญาณเก กาเย อฏฺฐิํ ปริคฺคเหตฺวา ตตฺถ ปฏิกฺกูลมนสิการวเสน ปฐมํ ฌานํ นิพฺพตฺเตติ, ตสฺสายํ ปฐมชฺฌานสมาปตฺติ ทุติยา ทสฺสนสมาปตฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อฏฺฐิ อฏฺฐี’’ติอาทิฯ โย ปเนตฺถ ปาฬิยํ ทฺวตฺติํสาการมนสิกาโร วุตฺโต, โส มคฺคโสธนวเสน วุตฺโตฯ ตตฺถ วา กตปริจยสฺส สุเขเนว วุตฺตนยา อฏฺฐิปจฺจเวกฺขณา สมิชฺฌตีติฯ เตเนเวตฺถ ‘‘อิมํ เจวา’’ติ ‘‘อติกฺกมฺม จา’’ติ -สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ วุตฺโตฯ

ตํ ฌานนฺติ ยถาวุตฺตํ ปฐมชฺฌานํฯ อยนฺติ อยํ สกทาคามิผลสมาปตฺติ ฯ สาติสยํ จตุสจฺจทสฺสนาคมนโต ปริยาเยน วินา มุขฺยา ทุติยา ทสฺสนสมาปตฺติฯ ยาว ตติยมคฺคา วตฺตตีติ อาห ‘‘ขีณาสวสฺส วเสน จตุตฺถา ทสฺสนสมาปตฺติ กถิตา’’ติฯ

ปาฬิยํ ปุริสสฺส จาติ -สทฺโท พฺยติเรเก, เตน ยถาวุตฺตสมาปตฺติทฺวยโต วุจฺจมานํเยว อิมสฺส วิเสสํ โชเตติฯ อวิจฺเฉเทน ปวตฺติยา โสตสทิสตาย วิญฺญาณเมว วิญฺญาณโสตํ, ตเทตํ วิญฺญาณํ ปุริมโต อนนฺตรปจฺจยํ ลภิตฺวา ปจฺฉิมสฺส อนนฺตรปจฺจโย หุตฺวา ปวตฺตตีติ อยํ อสฺส โสตาคตตาย โสตสทิสตา, ตสฺมา ปชานิตพฺพภาเวน วุตฺตํ เอกเมว เจตฺถ วิญฺญาณํ , ตสฺมา อฏฺฐกถายํ ‘‘วิญฺญาณโสตนฺติ วิญฺญาณเมวา’’ติ วุตฺตํฯ ทฺวีหิปิ ภาเคหีติ โอรภาคปรภาเคหิฯ อิธโลโก หิสฺส โอรภาโค, ปรโลโก ปรภาโค ทฺวินฺนมฺปิ วเสเนตํ สมฺพนฺธนฺติฯ เตนาห ‘‘อิธโลเก ปติฏฺฐิต’’นฺติอาทิฯ วิญฺญาณสฺส ขเณ ขเณ ภิชฺชนฺตสฺส กามํ นตฺถิ กสฺสจิ ปติฏฺฐิตตา, ตณฺหาวเสน ปน ตํ ‘‘ปติฏฺฐิต’’นฺติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘ฉนฺทราควเสนา’’ติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘กพฬีกาเร เจ ภิกฺขเว อาหาเร อตฺถิ ราโค, อตฺถิ นนฺที, อตฺถิ ตณฺหา, ปติฏฺฐิตํ ตตฺถ วิญฺญาณํ วิรุฬฺหํฯ ยตฺถ ปติฏฺฐิตํ วิญฺญาณํ วิรุฬฺหํ…เป.… อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺตี’’ติอาทิ (สํ. นิ. 2.64; กถา. 296; มหานิ. 7)ฯ

กมฺมนฺติ กุสลากุสลกมฺมํ, อุปโยควจนเมตํฯ กมฺมโต อุปคจฺฉนฺตนฺติ กมฺมภาเวน อุปคจฺฉนฺตํ, วิญฺญาณนฺติ อธิปฺปาโยฯ อภิสงฺขารวิญฺญาณญฺหิ เยน กมฺมุนา สหคตํ, อญฺญทตฺถุ ตพฺภาวเมว อุปคตํ หุตฺวา ปวตฺตติฯ อิธโลเก ปติฏฺฐิตํ นาม อิธ กตูปจิตกมฺมภาวูปคมนโตฯ กมฺมภวํ อากฑฺฒนฺตนฺติ กมฺมวิญฺญาณํ อตฺตนา สมฺปยุตฺตกมฺมํ ชวาเปตฺวา ปฏิสนฺธินิพฺพตฺตเนน ตทภิมุขํ อากฑฺฒนฺตํฯ เตเนว ปฏิสนฺธินิพฺพตฺตนสามตฺถิเยน ปรโลเก ปติฏฺฐิตํ นาม อตฺตโน ผลสฺส ตตฺถ ปติฏฺฐาปเนนฯ

เกจิ ปน ‘‘อภิสงฺขารวิญฺญาณํ ปรโต วิปากํ ทาตุํ อสมตฺถํ อิธโลเก ปติฏฺฐิตํ นาม, ทาตุํ สมตฺถํ ปน ปรโลเก ปติฏฺฐิตํ นามา’’ติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ ‘‘อุภยโต อพฺโพจฺฉินฺน’’นฺติ วุตฺตตฺตาฯ ยญฺจ เตหิ ‘‘ปรโลเก ปติฏฺฐิต’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ อิธโลเกปิ ปติฏฺฐิตเมวฯ น หิ ตสฺส อิธโลเก ปติฏฺฐิตภาเวน วินา ปรโลเก ปติฏฺฐิตภาโว สมฺภวติฯ เสกฺขปุถุชฺชนานํ เจโตปริยญาณนฺติ เสกฺขานํ , ปุถุชฺชนานญฺจ เจตโส ปริจฺฉินฺทนกญาณํฯ กถิตํ ปริจฺฉินฺทิตพฺพสฺส เจตโส ฉนฺทราควเสน ปติฏฺฐิตภาวโชตนโตฯ

จตุตฺถาย ทสฺสนสมาปตฺติยา ตติยทสฺสนสมาปตฺติยํ วุตฺตปฺปฏิกฺเขเปน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ปุริมานํ ทฺวินฺนํ สมาปตฺตีนํ ปุพฺเพ สมถวเสน อตฺถสฺส วุตฺตตฺตา อิทานิ วิปสฺสนาวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ นิจฺจลเมว ปุพฺเพ วุตฺตสฺส อตฺถสฺส อปเนตพฺพโตฯ อตฺถนฺตรตฺถตาย ทสฺสิยมานาย ปทํ จลิตํ นาม โหติฯ อปโร นโยติ เอตฺถ ปฐมชฺฌานสฺส ปฐมทสฺสนสมาปตฺติภาเว อปุพฺพํ นตฺถิฯ ทุติยชฺฌานํ ทุติยาติ เอตฺถ ปน ‘‘อฏฺฐิกวณฺณกสิณวเสน ปฏิลทฺธทุติยชฺฌานํ ทุติยา ทสฺสนสมาปตฺตี’’ติ วทนฺติ, ตติยชฺฌานมฺปิ ตเถว ปฏิลทฺธํฯ ทสฺสนสมาปตฺติภาโว ปน โย ภิกฺขุ อาโลกกสิเณ จตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตํ ปาทกํ กตฺวา อธิคตทิพฺพจกฺขุโก หุตฺวา สวิญฺญาณเก อฏฺฐิํ ปริคฺคเหตฺวา ตตฺถ วณฺณกสิณวเสน เหฏฺฐิมานิ ตีณิ ฌานานิ นิพฺพตฺเตติ, ตสฺสฯ ตติยชฺฌานํ ตติยา ทสฺสนสมาปตฺติ อธิฏฺฐานภูตสฺส ทิพฺพจกฺขุญาณสฺส วเสนฯ จตุตฺถชฺฌานํ จตุตฺถาติ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตํ ปาทกํ กตฺวา อธิคตทิพฺพจกฺขุญาณสฺส ตํ จตุตฺถชฺฌานํ จตุตฺถา ทสฺสนสมาปตฺติฯ อิธาปิ เสกฺขปุถุชฺชนานํ เจตโส ปริจฺฉินฺทเนน ตติยา ทสฺสนสมาปตฺติ, อรหโต จิตฺตสฺส ปริจฺฉินฺทเนน จตุตฺถา ทสฺสนสมาปตฺติ เวทิตพฺพาฯ เอวญฺเหสา อตฺถวณฺณนา ปาฬิยา สํสนฺเทยฺยฯ ‘‘ปฐมมคฺโค’’ติอาทีสุ อฏฺฐิอารมฺมณปฐมชฺฌานปาทโก ปฐมมคฺโค ปฐมา ทสฺสนสมาปตฺติฯ อฏฺฐิอารมฺมณทุติยชฺฌานปาทโก ทุติยมคฺโค ทุติยา ทสฺสนสมาปตฺติฯ ปรจิตฺตญาณสหคตา จตุตฺถชฺฌานปาทกา ตติยจตุตฺถมคฺคา ตติยจตุตฺถทสฺสนสมาปตฺติโยติ ฯ ปุริสสฺส วิญฺญาณปชานนํ ปเนตฺถ อสมฺโมหวเสน ทฏฺฐพฺพํฯ

ปุคฺคลปณฺณตฺติเทสนาวณฺณนา

[150] ปุคฺคลปณฺณตฺตีสูติ ปุคฺคลานํ ปญฺญาปเนสุฯ คุณวิเสสวเสน อญฺญมญฺญํ อสงฺกรโต ฐปเนสุฯ โลกโวหารวเสนาติ โลกสมฺมุติวเสนฯ โลกโวหาโร เหส, ยทิทํ ‘‘สตฺโต ปุคฺคโล’’ติอาทิฯ รูปาทีสุ สตฺตวิสตฺตตาย สตฺโตฯ ตสฺส ตสฺส สตฺตนิกายสฺส ปูรณโต คลนโต, มรณวเสน ปตนโต จ ปุคฺคโลฯ สนฺตติยา นยนโต นโรฯ อตฺตภาวสฺส โปสนโต โปโสฯ เอวํ ปญฺญาเปตพฺพาสุ โวหริตพฺพาสุฯ ‘‘สพฺพเมตํ ปุคฺคโล’’ติ อิมิสฺสา สาธารณปญฺญตฺติยา วิภาวนวเสน วุตฺตํ, น อิธาธิปฺเปตอสาธารณปญฺญตฺติยา, ตสฺมา โลกปญฺญตฺตีสูติ สตฺตโลกคตปญฺญตฺตีสุฯ อนุตฺตโร โหติ อนญฺญสาธารณตฺตา ตสฺส ปญฺญาปนสฺสฯ

ทฺวีหิ ภาเคหีติ การเณ, นิสฺสกฺเก เจตํ ปุถุวจนํ, อาวุตฺติอาทิวเสน จายมตฺโถ เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘อรูปสมาปตฺติยา’’ติอาทิ, เอเตน ‘‘สมาปตฺติยา วิกฺขมฺภนวิโมกฺเขน, มคฺเคน สมุจฺเฉทวิโมกฺเขน วิมุตฺตตฺตา อุภโตภาควิมุตฺโต’’ติ เอวํ ปวตฺโต ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรวาโท, ‘‘นามกายโต, รูปกายโต จ วิมุตฺตตฺตา อุภโตภาควิมุตฺโต’’ติ เอวํ ปวตฺโต ติปิฏกมหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรวาโท, ‘‘สมาปตฺติยา วิกฺขมฺภนวิโมกฺเขน เอกวารํ วิมุตฺโตว มคฺเคน สมุจฺเฉทวิโมกฺเขน เอกวารํ วิมุตฺตตฺตา อุภโตภาควิมุตฺโต’’ติ เอวํ ปวตฺโต ติปิฏกจูฬาภยตฺเถรวาโท จาติ อิเมสํ ติณฺณมฺปิ เถรวาทานํ เอกชฺฌํ สงฺคโห กโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ วิมุตฺโตติ กิเลเสหิ วิมุตฺโต, กิเลสวิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทเนหิ วา กายทฺวยโต วิมุตฺโตติ อตฺโถฯ อรูปสมาปตฺตีนนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํฯ อรหตฺตปฺปตฺตอนาคามิโนติ ภูตปุพฺพคติยา วุตฺตํฯ น หิ อรหตฺตปฺปตฺโต อนาคามี นาม โหติฯ ปาฬีติ ปุคฺคลปญฺญตฺติปาฬิฯ อฏฺฐ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวาติ อฏฺฐ สมาปตฺติโย สหชาตนามกาเยน ปฏิลภิตฺวาฯ ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺตีติ วิปสฺสนาปญฺญาย สงฺขารคตํ, มคฺคปญฺญาย จตฺตาริ สจฺจานิ ปสฺสิตฺวา จตฺตาโรปิ อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติฯ ทิสฺวาติ ทสฺสนเหตุฯ