เมนู

สาสนสฺส ปริโยสานทสฺสนตฺถนฺติ สาสนํ นาม นิปฺปริยายโต สตฺตติํส โพธิปกฺขิยธมฺมาฯ ตตฺถ เย สมถวิปสฺสนาสหคตา, เต สาสนสฺส อาทิ, มคฺคปริยาปนฺนา มชฺเฌ, ผลภูตา ปริโยสานํ, ตํทสฺสนตฺถํฯ เตนาห ‘‘สาสนสฺส หี’’ติอาทิฯ

ปุน เอตทานุตฺตริยํ ภนฺเตติ ยถารทฺธาย เทสนาย นิคมนํฯ วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส ปุน วจนญฺหิ นิคมนํ วุตฺตํฯ ตํ เทสนนฺติ ตํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ เทสนาปฺปการํ, เทสนาวิธิํ, เทเสตพฺพญฺจ, สกลํ วา สมฺปุณฺณํ อนวเสสํ อภิชานาติ อภิวิสิฏฺเฐน ญาเณน ชานาติ, อเสสํ อภิชานนโต เอว อุตฺตริ อุปริ อภิญฺเญยฺยํ นตฺถิฯ อิโตติ ภควตา อภิญฺญาตโตฯ อญฺโญ ปรมตฺถวเสน ธมฺโม วา ปญฺญตฺติวเสน ปุคฺคโล วา อยํ นาม ยํ ภควา น ชานาตีติ อิทํ นตฺถิ น อุปลพฺภติ สพฺพสฺเสว สมฺมเทว ตุมฺเหหิ อภิญฺญาตตฺตาฯ กุสเลสุ ธมฺเมสุ อภิชานเน, เทสนายญฺจ ภควโต อุตฺตริตโร นตฺถิฯ

อายตนปณฺณตฺติเทสนาวณฺณนา

[146] อายตนปญฺญาปนาสูติ จกฺขาทีนํ, รูปาทีนญฺจ อายตนานํ สมฺโพธเนสุ, เตสํ อชฺฌตฺติกพาหิรวิภาคโต, สภาควิภาคโต, สมุทยโต, อตฺถงฺคมโต, อาหารโต, อาทีนวโต, นิสฺสรณโต จ เทสนายนฺติ อตฺโถฯ

คพฺภาวกฺกนฺติเทสนาวณฺณนา

[147] คพฺโภกฺกมเนสูติ คพฺภภาเวน มาตุกุจฺฉิยํ อวกฺกมเนสุ อนุปฺปเวเสสุ, คพฺเภ วา มาตุกุจฺฉิสฺมิํ อวกฺกมเนสุฯ ปวิสตีติ ปจฺจยวเสน ตตฺถ นิพฺพตฺเตนฺโต ปวิสนฺโต วิย โหตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ ฐาตีติ สนฺตานฏฺฐิติยา ปวตฺตติ, ตถาภูโต จ ตตฺถ วสนฺโต วิย โหตีติ อาห ‘‘วสตี’’ติฯ ปกติโลกิยมนุสฺสานํ ปฐมา คพฺภาวกฺกนฺตีติ ปจุรมนุสฺสานํ คพฺภาวกฺกนฺติ เทสนาวเสน อิธ ปฐมาฯ ‘‘ทุติยา คพฺภาวกฺกนฺตี’’ติอาทีสุปิ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพาฯ

อลเมวาติ ยุตฺตเมวฯ

ขิปิตุํ น สกฺโกนฺตีติ ตถา วาตานํ อนุปฺปชฺชนเมว วทติฯ เสสนฺติ ปุน ‘‘เอตทานุตฺตริย’’ติอาทิ ปาฐปฺปเทสํ วทติฯ

อาเทสนวิธาเทสนาวณฺณนา

[148] ปรสฺส จิตฺตํ อาทิสติ เอเตหีติ อาเทสนานิ, ยถาอุปฏฺฐิตนิมิตฺตาทีนิ, ตานิ เอว อญฺญมญฺญสฺส อสํกิณฺณรูเปน ฐิตตฺตา อาเทสนวิธา, อาเทสนาภาคา, ตาสุ อาเทสนวิธาสุฯ เตนาห ‘‘อาเทสนโกฏฺฐาเสสู’’ติฯ อาคตนิมิตฺเตนาติ ยสฺส อาทิสติ, ตสฺส, อตฺตโน จ อุปคตนิมิตฺเตน, นิมิตฺตปฺปตฺตสฺส ลาภาลาภาทิอาทิสนวิธิทสฺสนสฺส ปวตฺตตฺตา ‘‘อิทํ นาม ภวิสฺสตี’’ติ วุตฺตํฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘เอวมฺปิ เต มโน’’ติอาทินา ปรสฺส จิตฺตาทิสนเมว อาคตํ, ตํ นิทสฺสนมตฺตํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา หิ ‘‘อิทํ นาม ภวิสฺสตี’’ติ วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส วิภาวนวเสน วตฺถุ อาคตํฯ คตนิมิตฺตํ นาม คมนนิมิตฺตํฯ ฐิตนิมิตฺตํ นาม อตฺตโน สมีเป ฐานนิมิตฺตํ, ปรสฺส คมนวเสน, ฐานวเสน จ คเหตพฺพนิมิตฺตํฯ มนุสฺสานํ ปรจิตฺตวิทูนํ, อิตเรสมฺปิ วา สวนวเสน ปรสฺส จิตฺตํ ญตฺวา กเถนฺตานํ สทฺทํ สุตฺวาฯ ยกฺขปิสาจาทีนนฺติ หิงฺการยกฺขานญฺเจว กณฺณปิสาจาทิปิสาจานํ, กุมฺภณฺฑนาคาทีนญฺจฯ

วิตกฺกวิปฺผารวเสนาติ วิปฺผาริกภาเวน ปวตฺตวิตกฺกสฺส วเสนฯ อุปฺปนฺนนฺติ ตโต สมุฏฺฐิตํฯ วิปฺปลปนฺตานนฺติ กสฺสจิ อตฺถสฺส อโพธนโต วิรูปํ, วิวิธํ วา ปลปนฺตานํฯ สุตฺตปมตฺตาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน เวทนาฏฺฏขิตฺตจิตฺตาทีนํ สงฺคโหฯ มหาอฏฺฐกถายํ ปน ‘‘อิทํ วกฺขามิ, เอวํ วกฺขามีติ วิตกฺกยโต วิตกฺกวิปฺผารสทฺโท นาม อุปฺปชฺชตี’’ติ (อภิ. อฏฺฐ. 1.วจีกมฺมทฺวารกถาปิ) อาคตตฺตา ชาครนฺตานํ ปกติยํ ฐิตานํ อวิปฺปลปนฺตานํ วิตกฺกวิปฺผารสทฺโท กทาจิ อุปฺปชฺชตีติ วิญฺญายติ, โย โลเก ‘‘มนฺตชปฺโป’’ติ วุจฺจติฯ ยสฺส มหาอฏฺฐกถายํ อโสตวิญฺเญยฺยตา วุตฺตาฯ ตาทิสญฺหิ สนฺธาย วิญฺญตฺติสหชเมว ‘‘ชิวฺหาตาลุจลนาทิกรวิตกฺกสมุฏฺฐิตํ สุขุมสทฺทํ ทิพฺพโสเตน สุตฺวา อาทิสตีติ สุตฺเต วุตฺต’’นฺติ (ธ. ส. มูลฏี. วจีกมฺมทฺวารกถาวณฺณนา) อานนฺทาจริโย อโวจฯ วุตฺตลกฺขโณ เอว ปน นาติสุขุโม อตฺตโน, อจฺจาสนฺนปฺปเทเส ฐิตสฺส จ มํสโสตสฺสาปิ อาปาถํ คจฺฉตีติ สกฺกา วิญฺญาตุํฯ