กุสลธมฺมเทสนาวณฺณนา

[145] อนุตฺตรภาโวติ เสฏฺฐภาโวฯ อนุตฺตโร ภควา เยน คุเณน, โส อนุตฺตรภาโว, ตํ อนุตฺตริยํฯ ยสฺมา ตสฺสาปิ คุณสฺส กิญฺจิ อุตฺตริตรํ นตฺถิ เอว, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สา ตุมฺหากํ เทสนา อนุตฺตราติ วทตี’’ติฯ กุสเลสุ ธมฺเมสูติ กุสลธมฺมนิมิตฺตํฯ นิมิตฺตตฺเถ หิ เอตํ ภุมฺมํ, ตสฺมา กุสลธมฺมเทสนาเหตุปิ ภควาว อนุตฺตโรติ อตฺโถฯ ภูมิํ ทสฺเสนฺโตติ วิสยํ ทสฺเสนฺโตฯ กุสลธมฺมเทสนาย หิ กุสลา ธมฺมา วิสโยฯ วุตฺตปเทติ ‘‘กุสเลสุ ธมฺเมสู’’ติ เอวํ วุตฺตวากฺเย, เอวํ วา วุตฺตธมฺมโกฏฺฐาเสฯ ‘‘ปญฺจธา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ เฉกฏฺเฐนปิ กุสลํ อิจฺฉิตพฺพํ ‘‘กุสโล ตฺวํ รถสฺส องฺคปจฺจงฺคาน’’นฺติอาทีสูติ (ม. นิ. 2.87)? สจฺจเมตํ, โส ปน เฉกฏฺโฐ โกสลฺลสมฺภูตฏฺเฐเนว สงฺคหิโตติ วิสุํ น คหิโตฯ ‘‘กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามย’’นฺติ (ชา. 1.15.146; 2.22.2008) ชาตเก อาคตตฺตา ‘‘ชาตกปริยายํ ปตฺวา อาโรคฺยฏฺเฐน กุสลํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ตํ กิํ มญฺญถ, คหปตโย, อิเม ธมฺมา กุสลา วา อกุสลา วา สาวชฺชา วา อนวชฺชา วา’’ติอาทีสุ สุตฺตปเทเสสุ ‘‘กุสลา’’ติ วุตฺตธมฺมา เอว ‘‘อนวชฺชา’’ติ วุตฺตาติ อาห ‘‘สุตฺตนฺตปริยายํ ปตฺวา อนวชฺชฏฺเฐน กุสลํ วฏฺฏตี’’ติฯ อภิธมฺเม ‘‘โกสลฺล’’นฺติ ปญฺญา อาคตาติ โยนิโสมนสิการเหตุกสฺส กุสลสฺส โกสลฺลสมฺมูตฏฺโฐ, ทรถาภาวทีปนโต นิทฺทรถฏฺโฐ, ‘‘กุสลสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา’’ติ วตฺวา อิฏฺฐวิปากนิทฺทิสนโต สุขวิปากฏฺโฐ จ อภิธมฺมนยสิทฺโธติ อาห ‘‘อภิธมฺม…เป.… วิปากฏฺเฐนา’’ติฯ พาหิติกสุตฺเต (ม. นิ. 2.358) ภควโต กายสมาจาราทิเก วณฺเณนฺเตน ธมฺมภณฺฑาคาริเกน ‘‘โย โข มหาราช กายสมาจาโร อนวชฺโช’’ติ กุสโล กายสมาจาโร รญฺโญ ปเสนทิสฺส วุตฺโตฯ น หิ ภควโต สุขวิปากกมฺมํ อตฺถีติ สพฺพสาวชฺชรหิตา กายสมาจาราทโย ‘‘กุสลา’’ติ วุตฺตา, อิธ ปน ‘‘กุสเลสุ ธมฺเมสู’’ติ โพธิปกฺขิยธมฺมา ‘‘กุสลา’’ติ วุตฺตา, เต จ สมถวิปสฺสนา มคฺคสมฺปยุตฺตา เอกนฺเตน สุขวิปากา เอวาติ อวชฺชรหิตตามตฺตํ อุปาทาย อนวชฺชตฺโถ กุสล-สทฺโทติ อาห ‘‘อิมสฺมิํ ปน…เป.… ทฏฺฐพฺพ’’นฺติฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘ผลสติปฏฺฐานํ ปน อิธ อนธิปฺเปต’’นฺติ อิทญฺจ วจนํ สมตฺถิตํ โหติ สวิปากสฺเสว คหณนฺติ กตฺวาฯ

‘‘จุทฺทสวิเธนา’’ติอาทิ สติปฏฺฐาเน (ที. นิ. 2.376; ม. นิ. 1.109) วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ ปคฺคหฏฺเฐนาติ กุสลปกฺขสฺส ปคฺคณฺหนสภาเวนฯ กิจฺจวเสนาติ อนุปฺปนฺนากุสลานุปฺปาทนาทิกิจฺจวเสนฯ ตโต เอว จสฺส จตุพฺพิธตาฯ อิชฺฌนฏฺเฐนาติ นิปฺปชฺชนสภาเวนฯ ฉนฺทาทโย เอว อิทฺธิปาเทสุ วิสิฏฺฐสภาวา, อิตเร อวิสิฏฺฐา, เตสมฺปิ วิเสโส ฉนฺทาทิกโตติ อาห ‘‘ฉนฺทาทิวเสน นานาสภาวา’’ติฯ

อธิโมกฺขาทิสภาววเสนาติ ปสาทาธิโมกฺขาทิสลกฺขณวเสนฯ อุปตฺถมฺภนฏฺเฐนาติ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนกภาเวนฯ อกมฺปิยฏฺเฐนาติ ปฏิปกฺเขหิ อกมฺปิยสภาเวนฯ สลกฺขเณนาติ อธิโมกฺขาทิสภาเวนฯ นิยฺยานฏฺเฐนาติ สํกิเลสปกฺขโต, วฏฺฏจารกโต จ นิคฺคมนฏฺเฐนฯ อุปฏฺฐานาทินาติ อุปฏฺฐานธมฺมวิจยปคฺคหสมฺปิยายนปสฺสมฺภนสมาธานอชฺฌุเปกฺขนสงฺขาเตน อตฺตโน สภาเวนฯ เหตุฏฺเฐนาติ นิพฺพานสฺส สมฺปาปกเหตุภาเวนฯ ทสฺสนาทินาติ ทสฺสนาภินิโรปนปริคฺคหสมุฏฺฐาปนโวทาปนปคฺคหุปฏฺฐานสมาธานสงฺขาเตน อตฺตโน สภาเวนฯ

สาสนสฺส ปริโยสานทสฺสนตฺถนฺติ สาสนํ นาม นิปฺปริยายโต สตฺตติํส โพธิปกฺขิยธมฺมาฯ ตตฺถ เย สมถวิปสฺสนาสหคตา, เต สาสนสฺส อาทิ, มคฺคปริยาปนฺนา มชฺเฌ, ผลภูตา ปริโยสานํ, ตํทสฺสนตฺถํฯ เตนาห ‘‘สาสนสฺส หี’’ติอาทิฯ

ปุน เอตทานุตฺตริยํ ภนฺเตติ ยถารทฺธาย เทสนาย นิคมนํฯ วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส ปุน วจนญฺหิ นิคมนํ วุตฺตํฯ ตํ เทสนนฺติ ตํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ เทสนาปฺปการํ, เทสนาวิธิํ, เทเสตพฺพญฺจ, สกลํ วา สมฺปุณฺณํ อนวเสสํ อภิชานาติ อภิวิสิฏฺเฐน ญาเณน ชานาติ, อเสสํ อภิชานนโต เอว อุตฺตริ อุปริ อภิญฺเญยฺยํ นตฺถิฯ อิโตติ ภควตา อภิญฺญาตโตฯ อญฺโญ ปรมตฺถวเสน ธมฺโม วา ปญฺญตฺติวเสน ปุคฺคโล วา อยํ นาม ยํ ภควา น ชานาตีติ อิทํ นตฺถิ น อุปลพฺภติ สพฺพสฺเสว สมฺมเทว ตุมฺเหหิ อภิญฺญาตตฺตาฯ กุสเลสุ ธมฺเมสุ อภิชานเน, เทสนายญฺจ ภควโต อุตฺตริตโร นตฺถิฯ

อายตนปณฺณตฺติเทสนาวณฺณนา

[146] อายตนปญฺญาปนาสูติ จกฺขาทีนํ, รูปาทีนญฺจ อายตนานํ สมฺโพธเนสุ, เตสํ อชฺฌตฺติกพาหิรวิภาคโต, สภาควิภาคโต, สมุทยโต, อตฺถงฺคมโต, อาหารโต, อาทีนวโต, นิสฺสรณโต จ เทสนายนฺติ อตฺโถฯ

คพฺภาวกฺกนฺติเทสนาวณฺณนา

[147] คพฺโภกฺกมเนสูติ คพฺภภาเวน มาตุกุจฺฉิยํ อวกฺกมเนสุ อนุปฺปเวเสสุ, คพฺเภ วา มาตุกุจฺฉิสฺมิํ อวกฺกมเนสุฯ ปวิสตีติ ปจฺจยวเสน ตตฺถ นิพฺพตฺเตนฺโต ปวิสนฺโต วิย โหตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ ฐาตีติ สนฺตานฏฺฐิติยา ปวตฺตติ, ตถาภูโต จ ตตฺถ วสนฺโต วิย โหตีติ อาห ‘‘วสตี’’ติฯ ปกติโลกิยมนุสฺสานํ ปฐมา คพฺภาวกฺกนฺตีติ ปจุรมนุสฺสานํ คพฺภาวกฺกนฺติ เทสนาวเสน อิธ ปฐมาฯ ‘‘ทุติยา คพฺภาวกฺกนฺตี’’ติอาทีสุปิ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพาฯ

อลเมวาติ ยุตฺตเมวฯ