กุสลธมฺมเทสนาวณฺณนา

[145] อนุตฺตรภาโวติ เสฏฺฐภาโวฯ อนุตฺตโร ภควา เยน คุเณน, โส อนุตฺตรภาโว, ตํ อนุตฺตริยํฯ ยสฺมา ตสฺสาปิ คุณสฺส กิญฺจิ อุตฺตริตรํ นตฺถิ เอว, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สา ตุมฺหากํ เทสนา อนุตฺตราติ วทตี’’ติฯ กุสเลสุ ธมฺเมสูติ กุสลธมฺมนิมิตฺตํฯ นิมิตฺตตฺเถ หิ เอตํ ภุมฺมํ, ตสฺมา กุสลธมฺมเทสนาเหตุปิ ภควาว อนุตฺตโรติ อตฺโถฯ ภูมิํ ทสฺเสนฺโตติ วิสยํ ทสฺเสนฺโตฯ กุสลธมฺมเทสนาย หิ กุสลา ธมฺมา วิสโยฯ วุตฺตปเทติ ‘‘กุสเลสุ ธมฺเมสู’’ติ เอวํ วุตฺตวากฺเย, เอวํ วา วุตฺตธมฺมโกฏฺฐาเสฯ ‘‘ปญฺจธา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ เฉกฏฺเฐนปิ กุสลํ อิจฺฉิตพฺพํ ‘‘กุสโล ตฺวํ รถสฺส องฺคปจฺจงฺคาน’’นฺติอาทีสูติ (ม. นิ. 2.87)? สจฺจเมตํ, โส ปน เฉกฏฺโฐ โกสลฺลสมฺภูตฏฺเฐเนว สงฺคหิโตติ วิสุํ น คหิโตฯ ‘‘กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามย’’นฺติ (ชา. 1.15.146; 2.22.2008) ชาตเก อาคตตฺตา ‘‘ชาตกปริยายํ ปตฺวา อาโรคฺยฏฺเฐน กุสลํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ตํ กิํ มญฺญถ, คหปตโย, อิเม ธมฺมา กุสลา วา อกุสลา วา สาวชฺชา วา อนวชฺชา วา’’ติอาทีสุ สุตฺตปเทเสสุ ‘‘กุสลา’’ติ วุตฺตธมฺมา เอว ‘‘อนวชฺชา’’ติ วุตฺตาติ อาห ‘‘สุตฺตนฺตปริยายํ ปตฺวา อนวชฺชฏฺเฐน กุสลํ วฏฺฏตี’’ติฯ อภิธมฺเม ‘‘โกสลฺล’’นฺติ ปญฺญา อาคตาติ โยนิโสมนสิการเหตุกสฺส กุสลสฺส โกสลฺลสมฺมูตฏฺโฐ, ทรถาภาวทีปนโต นิทฺทรถฏฺโฐ, ‘‘กุสลสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา’’ติ วตฺวา อิฏฺฐวิปากนิทฺทิสนโต สุขวิปากฏฺโฐ จ อภิธมฺมนยสิทฺโธติ อาห ‘‘อภิธมฺม…เป.… วิปากฏฺเฐนา’’ติฯ พาหิติกสุตฺเต (ม. นิ. 2.358) ภควโต กายสมาจาราทิเก วณฺเณนฺเตน ธมฺมภณฺฑาคาริเกน ‘‘โย โข มหาราช กายสมาจาโร อนวชฺโช’’ติ กุสโล กายสมาจาโร รญฺโญ ปเสนทิสฺส วุตฺโตฯ น หิ ภควโต สุขวิปากกมฺมํ อตฺถีติ สพฺพสาวชฺชรหิตา กายสมาจาราทโย ‘‘กุสลา’’ติ วุตฺตา, อิธ ปน ‘‘กุสเลสุ ธมฺเมสู’’ติ โพธิปกฺขิยธมฺมา ‘‘กุสลา’’ติ วุตฺตา, เต จ สมถวิปสฺสนา มคฺคสมฺปยุตฺตา เอกนฺเตน สุขวิปากา เอวาติ อวชฺชรหิตตามตฺตํ อุปาทาย อนวชฺชตฺโถ กุสล-สทฺโทติ อาห ‘‘อิมสฺมิํ ปน…เป.… ทฏฺฐพฺพ’’นฺติฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘ผลสติปฏฺฐานํ ปน อิธ อนธิปฺเปต’’นฺติ อิทญฺจ วจนํ สมตฺถิตํ โหติ สวิปากสฺเสว คหณนฺติ กตฺวาฯ

‘‘จุทฺทสวิเธนา’’ติอาทิ สติปฏฺฐาเน (ที. นิ. 2.376; ม. นิ. 1.109) วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ ปคฺคหฏฺเฐนาติ กุสลปกฺขสฺส ปคฺคณฺหนสภาเวนฯ กิจฺจวเสนาติ อนุปฺปนฺนากุสลานุปฺปาทนาทิกิจฺจวเสนฯ ตโต เอว จสฺส จตุพฺพิธตาฯ อิชฺฌนฏฺเฐนาติ นิปฺปชฺชนสภาเวนฯ ฉนฺทาทโย เอว อิทฺธิปาเทสุ วิสิฏฺฐสภาวา, อิตเร อวิสิฏฺฐา, เตสมฺปิ วิเสโส ฉนฺทาทิกโตติ อาห ‘‘ฉนฺทาทิวเสน นานาสภาวา’’ติฯ

อธิโมกฺขาทิสภาววเสนาติ ปสาทาธิโมกฺขาทิสลกฺขณวเสนฯ อุปตฺถมฺภนฏฺเฐนาติ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนกภาเวนฯ อกมฺปิยฏฺเฐนาติ ปฏิปกฺเขหิ อกมฺปิยสภาเวนฯ สลกฺขเณนาติ อธิโมกฺขาทิสภาเวนฯ นิยฺยานฏฺเฐนาติ สํกิเลสปกฺขโต, วฏฺฏจารกโต จ นิคฺคมนฏฺเฐนฯ อุปฏฺฐานาทินาติ อุปฏฺฐานธมฺมวิจยปคฺคหสมฺปิยายนปสฺสมฺภนสมาธานอชฺฌุเปกฺขนสงฺขาเตน อตฺตโน สภาเวนฯ เหตุฏฺเฐนาติ นิพฺพานสฺส สมฺปาปกเหตุภาเวนฯ ทสฺสนาทินาติ ทสฺสนาภินิโรปนปริคฺคหสมุฏฺฐาปนโวทาปนปคฺคหุปฏฺฐานสมาธานสงฺขาเตน อตฺตโน สภาเวนฯ