5. สมฺปสาทนียสุตฺตวณฺณนา

สาริปุตฺตสีหนาทวณฺณนา

[141] ปาวาเรนฺติ สญฺฉาเทนฺติ สรีรํ เอเตนาติ ปาวาโร, วตฺถํฯ ปาวรณํ วา ปาวาโร, ‘‘วตฺถํ ทุสฺส’’นฺติ ปริยายสทฺทา เอเตติ ทุสฺสเมว ปาวาโร, โส เอตสฺส พหุวิโธ อเนกโกฏิปฺปเภโท ภณฺฑภูโต อตฺถีติ ทุสฺสปาวาริโกฯ โส กิร ปุพฺเพ ทหรกาเล ทุสฺสปาวารภณฺฑเมว พหุํ ปริคฺคเหตฺวา วาณิชฺชํ อกาสิ, เตน นํ เสฏฺฐิฏฺฐาเน ฐิตมฺปิ ‘‘ปาวาริโก’’ ตฺเวว สญฺชานนฺติฯ ภควตีติ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถ วา, เตน ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา เถเรน วุตฺตวจนํ สพฺพํ สงฺคณฺหาติฯ ‘‘กสฺมา เอวํ อโวจา’’ติ ตถาวจเน การณํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘โสมนสฺสปเวทนตฺถ’’นฺติ กสฺมา ปโยชนํ วิสฺสชฺชิตํ, ตยิทํ อมฺพํ ปุฏฺฐสฺส ลพุชํ พฺยากรณสทิสนฺติ? นยิทเมวํ จินฺเตตพฺพํฯ ยา หิสฺส เถรสฺส ตทา ภควติ โสมนสฺสุปฺปตฺติ, สา นิทฺธาริตรูปา การณภาเวน โจทิตา, ตสฺมา เอวํ อโวจาติ, สา เอว จ ยสฺมา นิทฺธาริตรูปา ปเวทนวเสน ภควโต สมฺมุขา ตถาวจนํ ปโยเชติ, ตสฺมา ‘‘อตฺตโน อุปฺปนฺนโสมนสฺสปเวทนตฺถ’’นฺติ ปโยชนภาเวน วิสฺสชฺชิตํฯ

ตตฺราติ ตสฺมิํ โสมนสฺสปเวทเนฯ วิหาเร นิวาสปริวตฺตนวเสน สุนิวตฺถนิวาสโนฯ อาภุชิตฺวาติ อาพนฺธิตฺวาฯ

สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย ‘‘อโห สนฺโต วตายํ อริยวิหาโร’’ติ สมาปตฺติสุขปจฺจเวกฺขณมุเขน อตฺตโน คุเณ อนุสฺสริตุํ อารทฺโธ, อารภิตฺวา จ เนสํ ตํ ตํ สามญฺญวิเสสวิภาควเสน อนุสฺสริฯ ตถา หิ ‘‘สมาธี’’ติ สามญฺญโต คหิตสฺเสว ‘‘ปฐมํ ฌาน’’นฺติอาทินา วิเสสวิภาโค, ‘‘ปญฺญา’’ติ สามญฺญโต จ คหิตสฺเสว ‘‘วิปสฺสนาญาณ’’นฺติอาทินา วิเสสวิภาโค อุทฺธโฏฯ ‘‘โลกิยาภิญฺญาสุ ทิพฺพจกฺขุญาณสฺเสว คหณํ เถรสฺส อิตเรหิ สาติสยนฺติ ทสฺเสตุ’’นฺติ วทนฺติ, ปุพฺเพนิวาสญาณมฺปิ ปน ‘‘กปฺปสตสหสฺสาธิกสฺสา’’ติอาทินา กิจฺจวเสน ทสฺสิตเมว, ลกฺขณหารวเสน วา อิตเรสํ เปตฺถ คหิตตา เวทิตพฺพาฯ

อตฺถปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ อตฺเถ ปเภทคตํ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทาฯ ตถา ธมฺมปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ ธมฺเม ปเภทคตํ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทาฯ นิรุตฺติปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ นิรุตฺติยํ ปเภทคตํ ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาฯ ปฏิภานปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถาน กรณสมตฺถํ ปฏิภาเน ปเภทคตํ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค, (วิสุทฺธิ. 2.428) ตํ สํวณฺณนาสุ (วิสุทฺธิ. ฏี. 2.428) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ สาวกวิสเย ปรมุกฺกํสคตํ ญาณํ สาวกปารมิญาณํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ วิย สพฺพเญยฺยธมฺเมสุฯ ตสฺสาปิ หิ วิสุํ ปริกมฺมํ นาม นตฺถิ, สาวกปารมิยา ปน สมฺมเทว ปริปูริตตฺตา อคฺคมคฺคสมธิคเมเนวสฺส สมธิคโม โหติฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺเสว สมฺมาสมฺพุทฺธานํ ยาว นิสินฺนปลฺลงฺกา อนุสฺสรโตติ โยชนาฯ

ภควโต สีลํ นิสฺสาย คุเณ อนุสฺสริตุมารทฺโธติ โยชนาฯ ยสฺมา คุณานํ พหุภาวโต เนสํ เอกชฺฌํ อาปาถาคมนํ นตฺถิ, สติ จ ตสฺมิํ อนิรูปิตรูเปเนว อนุสฺสรเณน ภวิตพฺพํ, ตสฺมา เถโร สวิสเย ฐตฺวา เต อนุปทํ สรูปโต อนุสฺสริ, อนุสฺสรนฺโต จ สพฺพปฐมํ สีลํ อนุสฺสริ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภควโต สีลํ นิสฺสายา’’ติ อาห, สีลํ อารพฺภาติ อตฺโถฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ ยสฺมา เจตฺถ เถโร เอเกกวเสน ภควโต คุเณ อนุสฺสริตฺวา ตโต ปรํ จตุกฺกปญฺจกาทิวเสน อนุสฺสริ, ตสฺมา ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาเท’’ติ วตฺวา ตโต ปรํ โพชฺฌงฺคภาวนาสามญฺเญน อินฺทฺริเยสุ วตฺตพฺเพสุ ตานิ อคฺคเหตฺวา ‘‘จตฺตาโร มคฺเค’’ติอาทิ วุตฺตํฯ จตุโยนิปริจฺเฉทกญาณํ มหาสีหนาทสุตฺเต (ม. นิ. 1.152) อาคตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ จตฺตาโร อริยวํสา อริยวํสสุตฺเต (อ. นิ. 4.28) อาคตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ

ปธานิยงฺคาทโย สงฺคีติ (ที. นิ. 3.317) ทสุตฺตรสุตฺเตสุ (ที. นิ. 3.355) อาคมิสฺสนฺติฯ ฉ สารณีย ธมฺมา ปรินิพฺพานสุตฺเต (ที. นิ. 2.141) อาคตา เอวฯ

สุขํ สุปนาทโย (อ. นิ. 11.15; ปฏิ. ม. 2.22) เอกาทส เมตฺตานิสํสา ฯ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจ’’นฺติอาทินา สํ. นิ. 5.1081, มหาว. 15, ปฏิ. ม. 2.30) จตูสุ อริยสจฺเจสุ ติปริวตฺตวเสน อาคตา ทฺวาทส ธมฺมจกฺกาการาฯ มคฺคผเลสุ ปวตฺตานิ อฏฺฐ ญาณานิ, ฉ อสาธารณญาณานิ จาติ จุทฺทส พุทฺธญาณานิฯ ปญฺจทส วิมุตฺติปริปาจนิยา ธมฺมา เมฆิยสุตฺตวณฺณนายํ (อุทา. อฏฺฐ. 31) คเหตพฺพา, โสฬสวิธา อานาปานสฺสติ อานาปานสฺสติสุตฺเต (ม. นิ. 3.148), อฏฺฐารส พุทฺธธมฺมา (มหานิ. 69, 156; จูฬนิ. 85; ปฏิ. ม. 3.5; ที. นิ. อฏฺฐ. 3.305) เอวํ เวทิตพฺพา –

อตีตํเส พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ ญาณํ, อนาคตํเส, ปจฺจุปฺปนฺนํเส พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ ญาณํฯ อิเมหิ ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส พุทฺธสฺส ภควโต สพฺพํ กายกมฺมํ ญาณปุพฺพงฺคมํ ญาณานุปริวตฺติ, สพฺพํ วจีกมฺมํ, สพฺพํ มโนกมฺมํ ญาณปุพฺพงฺคมํ ญาณานุปริวตฺติฯ อิเมหิ ฉหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส พุทฺธสฺส ภควโต นตฺถิ ฉนฺทสฺส หานิ, นตฺถิ ธมฺมเทสนาย หานิ, นตฺถิ วีริยสฺส หานิ, นตฺถิ สมาธิสฺส หานิ, นตฺถิ ปญฺญาย หานิ, นตฺถิ วิมุตฺติยา หานิฯ อิเมหิ ทฺวาทสหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส พุทฺธสฺส ภควโต นตฺถิ ทวา, นตฺถิ รวา, นตฺถิ อปฺผุฏฺฐํ, นตฺถิ เวคายิตตฺตํ, นตฺถิ อพฺยาวฏมโน, นตฺถิ อปฺปฏิสงฺขานุเปกฺขาติฯ

ตตฺถ ‘‘นตฺถิ ทวาติ ขิฑฺฑาธิปฺปาเยน กิริยา นตฺถิฯ นตฺถิ รวาติ สหสา กิริยา นตฺถี’’ติ วทนฺติฯ สหสา ปน กิริยา ทวา, ‘‘อญฺญํ กริสฺสามี’’ติ อญฺญสฺส กรณํ รวาฯ นตฺถิ อปฺผุฏนฺติ ญาเณน อผุสิตํ นตฺถิฯ นตฺถิ เวคายิตตฺตนฺติ ตุริตกิริยา นตฺถิฯ นตฺถิ อพฺยาวฏมโนติ นิรตฺถกจิตฺตสมุทาจาโร นตฺถิฯ นตฺถิ อปฺปฏิสงฺขานุเปกฺขาติ อญฺญาณุเปกฺขา นตฺถิฯ เกจิ ปน ‘‘นตฺถิ ธมฺมเทสนาย หานี’’ติ อปฐิตฺวา ‘‘นตฺถิ ฉนฺทสฺส หานิ, นตฺถิ วีริยสฺส หานิ, นตฺถิ สติยา [สตฺติยา (วิภ. มูลฏี. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา)] หานี’’ติ ปฐนฺติฯ

ชรามรณาทีสุ เอกาทสสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคสุ ปจฺเจกํ จตุสจฺจโยชนาวเสน ปวตฺตานิ จตุจตฺตาลีส ญาณานิเยว (สํ. นิ. 2.33) สุขวิเสสานํ อธิฏฺฐานภาวโต ญาณวตฺถูนิฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ยโต โข ภิกฺขเว อริยสาวโก เอวํ ชรามรณํ ปชานาติ, เอวํ ชรามรณสมุทยํ ปชานาติ, เอวํ ชรามรณนิโรธํ ปชานาติ, เอวํ ชรามรณนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปชานาตี’’ติอาทิ (สํ. นิ. 2.33)ฯ

ชรามรณสมุทโยติ เจตฺถ ชาติ อธิปฺเปตาฯ เสสปเทสุ ภวาทโย เวทิตพฺพาฯ

กุสลจิตฺตุปฺปาเทสุ ผสฺสาทโย ปโรปณฺณาส กุสลธมฺมาฯ

‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ ญาณํ, ‘‘อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณ’’นฺติ ญาณํ, อตีตมฺปิ อทฺธานํ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ ญาณํ, ‘‘อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณ’’นฺติ ญาณํ, อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ ญาณํ, ‘‘อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณ’’นฺติ ญาณํฯ ‘‘ยมฺปิ อิทํ ธมฺมฏฺฐิติญาณํ, ตมฺปิ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ญาณนฺติ เอวํ ชรามรณาทีสุ เอกาทสสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคสุ ปจฺเจกํ สตฺต สตฺต กตฺวา สตฺตสตฺตติ ญาณวตฺถูนิ (สํ. นิ. 2.34) เวทิตพฺพานิฯ ตตฺถ ยมฺปีติ ฉพฺพิธมฺปิ ปจฺจเวกฺขณญาณํ วิปสฺสนารมฺมณภาเวน เอกชฺฌํ คเหตฺวา วุตฺตํฯ ธมฺมฏฺฐิติญาณนฺติ ฉปิ ญาณานิ สงฺขิปิตฺวา วุตฺตํ ญาณํฯ ‘‘ขยธมฺม’’นฺติอาทินา ปน ปกาเรน ปวตฺตญาณสฺส ทสฺสนํ, วิปสฺสนาทสฺสนโต วิปสฺสนา ปฏิวิปสฺสนาทสฺสนมตฺตเมวาติ น ตํ ‘‘องฺค’’นฺติ วทนฺติ, ปาฬิยํ (สํ. นิ. 2.34) ปน สพฺพตฺถ ญาณวเสน องฺคานํ วุตฺตตฺตา ‘‘นิโรธธมฺมนฺติ ญาณ’’นฺติ อิติ-สทฺเทน ปกาเสตฺวา วุตฺตํ วิปสฺสนาญาณํ สตฺตมํ ญาณนฺติ อยมตฺโถ ทิสฺสติฯ น หิ ยมฺปิ อิทํ ธมฺมฏฺฐิติญาณํ, ตมฺปิ ญาณนฺติ สมฺพนฺโธ โหติ ญาณคฺคหเณน เอตสฺมิํ ญาณภาวทสฺสนสฺส อนธิปฺเปตตฺตา, ‘‘ขยธมฺมํ…เป.… นิโรธธมฺม’’นฺติ เอเตสํ สมฺพนฺธภาวปฺปสงฺโค จาติฯ จตุวีสติ…เป.… วชิรญาณนฺติ เอตฺถ เกจิ ตาว อาหุ ‘‘ภควา เทวสิกํ ทฺวาทสโกฏิสตสหสฺสกฺขตฺตุํ มหากรุณาสมาปตฺติํ สมาปชฺชติ, ทฺวาทสโกฏิสตสหสฺสกฺขตฺตุเมว จ อรหตฺตผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชติ, ตาสํ ปุเรจรํ, สหวจรญฺจ ญาณํ ปฏิปกฺเขหิ อเภชฺชตํ, มหตฺตญฺจ อุปาทาย มหาวชิรญาณํ นามฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘ตถาคตํ , ภิกฺขเว, อรหนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ทฺเว วิตกฺกา พหุลํ สมุทาจรนฺติ – เขโม จ วิตกฺโก, ปวิเวโก จ วิตกฺโก’ติ (อิติวุ. 38)ฯ

เขมวิตกฺโก หิ ภควโต มหากรุณาสมาปตฺติํ ปูเรตฺวา ฐิโต, ปวิเวกวิตกฺโก อรหตฺตผลสมาปตฺติํฯ พุทฺธานญฺหิ ภวงฺคปริวาโส ลหุโก, มตฺถกปฺปตฺโต สมาปตฺตีสุ วสีภาโว, ตสฺมา สมาปชฺชนวุฏฺฐานานิ กติปยจิตฺตกฺขเณเหว อิชฺฌนฺติฯ ปญฺจ รูปาวจรสมาปตฺติโย จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย อปฺปมญฺญาสมาปตฺติยา สทฺธิํ ทส, นิโรธสมาปตฺติ, อรหตฺตผลสมาปตฺติ จาติ ทฺวาทเสตา สมาปตฺติโย ภควา ปจฺเจกํ ทิวเส ทิวเส โกฏิสตสหสฺสกฺขตฺตุํ ปุเรภตฺตํ สมาปชฺชติ, ตถา ปจฺฉาภตฺต’’นฺติฯ ‘‘เอวํ สมาปชฺชิตพฺพสมาปตฺติสญฺจาริตญาณํ มหาวชิรญาณํ นามา’’ติ เกจิฯ

อปเร ปน ‘‘ยํ ตํ ภควตา อภิสมฺโพธิทิวเส ปจฺฉิมยาเม ปฏิจฺจสมุปฺปาทมุเขน ปฏิโลมนเยน ชรามรณโต ปฏฺฐาย ญาณํ โอตาเรตฺวา อนุปทธมฺมวิปสฺสนํ อารภนฺเตน ยถา นาม ปุริโส สุวิทุคฺคํ มหาคหนํ มหาวนํ ฉินฺทนฺโต อนฺตรนฺตรา นิสานสิลายํ ผรสุํ สุนิสิตํ กโรติ, เอวเมว นิสานสิลาสทิสิโย สมาปตฺติโย อนฺตรนฺตรา สมาปชฺชิตฺวา ญาณสฺส ติกฺขวิสทสูรภาวํ สมฺปาเทตุํ อนุโลมปฏิโลมโต ปจฺเจกํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺควเสน สมฺมสนฺโต ทิวเส ทิวเส ลกฺขโกฏิลกฺขโกฏิผลสมาปตฺติโย สมาปชฺชติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘จตุวีสติ…เป.… มหาวชิรญาณํ นิสฺสายา’ติ’’ฯ นนุ ภควโต สมาปตฺติสมาปชฺชเน ปริกมฺเม ปโยชนํ นตฺถีติ? นยิทํ เอกนฺติกํฯ ตถา หิ เวทนาปฏิปฺปณามนาทีสุ สวิเสสํ ปริกมฺมปุพฺพงฺคเมน สมาปตฺติโย สมาปชฺชิฯ อปเร ปน ‘‘โลกิยสมาปตฺติสมาปชฺชเน ปริกมฺเมน ปโยชนํ นตฺถิฯ โลกุตฺตรสมาปตฺติสมาปชฺชเน ตชฺชํ ปริกมฺมํ อิจฺฉิตพฺพเมวา’’ติ วทนฺติฯ

‘‘อปรมฺปรา’’ติ ปทํ เยสํ เทสนาย อตฺถิ, เต อปรมฺปริยาวฯ กุสลปญฺญตฺติยนฺติ กุสลธมฺมานํ ปญฺญาปเนฯ อนุตฺตโรติ อุตฺตโมฯ

อุปนิสฺสเย ฐตฺวาติ ญาณูปนิสฺสเย ฐตฺวา ยาทิโส ปุพฺพูปนิสฺสโย ปุพฺพโยโค, ตตฺถ ปติฏฺฐายฯ มหนฺตโต สทฺทหติ ปฏิปกฺขวิคเมน ญาณสฺส วิย สทฺธายปิ ติกฺขวิสทภาวาปตฺติโตฯ อวเสสอรหนฺเตหีติ ปกติสาวเกหิฯ อสีติ มหาเถรา ปรมตฺถทีปนิยํ เถรคาถาวณฺณนายํ นามโต อุทฺธฏาฯ จตฺตาโร มหาเถราติ มหากสฺสปอนุรุทฺธมหากจฺจานมหาโกฏฺฐิกตฺเถราฯ เตสุปิ อคฺคสาวเกสุ สาริปุตฺตตฺเถโร ปญฺญาย วิสิฏฺฐภาวโตฯ สาริปุตฺตตฺเถรโตปิ เอโก ปจฺเจกพุทฺโธ ติกฺขวิสทญาโณ อภินีหารมหนฺตตาย สมฺภตญาณสมฺภารตฺตาฯ สติปิ ปจฺเจกโพธิยา อวิเสเสสุ พหูสุ เอกชฺฌํ สนฺนิปติเตสุ ปุพฺพโยควเสน โลกิเย วิสเย สิยา กสฺสจิ ญาณสฺส วิสิฏฺฐตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘สพฺพญฺญุพุทฺโธว พุทฺธคุเณ มหนฺตโต สทฺทหตี’’ติ อิทํ เหฏฺฐา อาคตเทสนาโสตวเสน วุตฺตํฯ พุทฺธา หิ พุทฺธคุเณ มหตฺตํ ปจฺจกฺขโตว ปสฺสนฺติ, น สทฺทหนวเสนฯ

อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘เสยฺยถาปิ นามา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ คมฺภีโร อุตฺตาโนติ คมฺภีโร วา อุตฺตาโน วาติ ชานนตฺถํฯ ‘‘เอวเมวา’’ติอาทิ ยถาทสฺสิตาย อุปมาย อุปเมยฺเยน สํสนฺทนํฯ พุทฺธคุเณสุ อปฺปมตฺตวิสยมฺปิ โลกิยมหาชนสฺส ญาณํ อปวตฺติตรูเปเนว ปวตฺตติ อนวตฺติตสภาวตฺตาติ วุตฺตํ ‘‘เอกพฺยาม…เป.… เวทิตพฺพา’’ติฯ ตตฺถ ญาตอุทกํ วิยาติ ปมาณโต ญาตอุทกํ วิยฯ อริยานํ ปน ตตฺถ อตฺตโน วิสเย ปวตฺตนกญาณํ ปวตฺติตรูเปเนว ปวตฺตติ อตฺตโน ปฏิเวธานุรูปํ, อภินีหารานุรูปญฺจ อวตฺติตสภาวตฺตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทสพฺยามโยตฺเตนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปฏิวิทฺธสจฺจานมฺปิ ปฏิปกฺขวิธมนปุพฺพโยควิเสสวเสน ญาณํ สาติสยํ, มหานุภาวญฺจ โหตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ โสตาปนฺนญาณสฺส ทสพฺยามอุทกํ โอปมฺมภาเวน ทสฺเสตฺวา ตโต ปเรสํ ทสุตฺตรทิคุณทสคุณอสีติคุณวิสิฏฺฐํ อุทกํ โอปมฺมํ กตฺวา ทสฺสิตํฯ นนุ เอวํ สนฺเต พุทฺธคุณา ปริมิตปริจฺฉินฺนา, เถเรน จ เต ปริจฺฉิชฺช ญาตาติ อาปชฺชตีติ? นาปชฺชตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ ยถา โส ปุริโส’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ โส ปุริโสติ โส จตุราสีติพฺยามสหสฺสปฺปมาเณน โยตฺเตน จตุราสีติพฺยามสหสฺสฏฺฐาเน มหาสมุทฺเท อุทกํ มินิตฺวา ฐิโต ปุริโสฯ โส หิ เถรสฺส อุปมาภาเวน คหิโตฯ

ธมฺมนฺวเยนาติ อนุมานญาเณนฯ ตญฺหิ สิทฺธํ ธมฺมํ อนุคนฺตฺวา ปวตฺตนโต ‘‘ธมฺมนฺวโย’’ติ วุจฺจติ, ตถา อนฺวยวเสน อตฺถสฺส พุชฺฌนโต อนฺวยพุทฺธิ, อนุเมยฺยํ อนุมิโนตีติ อนุมานํ, นิทสฺสเน ทิฏฺฐนเยน อนุเมยฺยํ คณฺหาตีติ ‘‘นยคฺคาโห’’ติ จ วุจฺจติฯ เตนาห ‘‘ธมฺมนฺวเยนา’’ติอาทิฯ สฺวายํ ธมฺมนฺวโย น ยสฺส กสฺสจิ โหติ, อถ โข ตถารูปสฺส อคฺคสาวกสฺเสวาติ อาห ‘‘สาวกปารมิญาเณ ฐตฺวา’’ติฯ ยทิ เถโร พุทฺธคุเณ เอกเทสโต ปจฺจกฺเข กตฺวา ตทญฺเญ นยคฺคาเหน คณฺหิ, นนุ เอวํ สนฺเต พุทฺธคุณา ปริมิตปริจฺฉินฺนา อาปนฺนาติ? นยิทํ เอวนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนนฺตา อปริมาณา’’ติฯ

‘‘สทฺทหตี’’ติ วตฺวา ปุน ตเมวตฺถํ วิภาเวนฺโต ‘‘เถเรน หิ…เป.… พหุตรา’’ติ อาหฯ กถํ ปนายมตฺโถ เอวํ ทฏฺฐพฺโพติ เอวํ อธิปฺปายเภทกํ อุปมาย สญฺญาเปตุํ ‘‘ยถา กถํ วิยา’’ติอาทิ วุตฺตํ ‘‘อุปมายมิเธกจฺเจ วิญฺญู ปุริสา ภาสิตสฺส อตฺถํ อาชานนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 2.67) อิโต นว อิโต นวาติ อิโต มชฺฌฏฺฐานโต ยาว ทกฺขิณตีรา นว อิโต มชฺฌฏฺฐานโต ยาว อุตฺตรตีรา นวฯ อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ สุตฺเตน สมตฺเถตุํ ‘‘พุทฺโธปี’’ติ คาถมาหฯ

ยมกยุคฬมหานทีมโหโฆ วิยาติ ทฺวินฺนํ เอกโต สมาคตตฺตา ยุคฬภูตานํ มหานทีนํ มโหโฆ วิยฯ

อนุจฺฉวิกํ กตฺวาติ โยยํ มม ปสาโท พุทฺธคุเณ อารพฺภ โอคาฬฺโห หุตฺวา อุปฺปนฺโน, ตํ อนุจฺฉวิกํ อนุรูปํ กตฺวาฯ ปฏิคฺคเหตุํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ อญฺโญ โกจิ น สกฺขิสฺสติ ยาถาวโต อนวพุชฺฌนโตฯ ปฏิคฺคเหตุํ สกฺโกติ ตสฺส เหตุโต, ปจฺจยโต, สภาวโต, กิจฺจโต, ผลโต สมฺมเทว ปฏิวิชฺฌนโตฯ ปูรตฺตนฺติ ปุณฺณภาโวฯ ปคฺฆรณกาเลติ วิกิรณกาเล, ปตนกาเลติ อตฺโถฯ ‘‘ปสนฺโน’’ติ อิมินา ปสาทสฺส วตฺตมานตา ทีปิตาติ ‘‘อุปฺปนฺนสทฺโธ’’ติ อิมินาปิ สทฺธาย ปจฺจุปฺปนฺนตา ปกาสิตาติ อาห ‘‘เอวํ สทฺทหามีติ อตฺโถ’’ติฯ อภิญฺญายตีติ อภิญฺโญ, อธิโก อภิญฺโญ ภิยฺโยภิญฺโญ, โส เอว อติสยวจนิจฺฉาวเสน ‘‘ภิยฺโยภิญฺญตโร’’ติ วุตฺโตติ อาห ‘‘ภิยฺยตโร อภิญฺญาโต’’ติฯ

ทุติยวิกปฺเป ปน อภิชานาตีติ อภิญฺญา, อภิวิสิฏฺฐา ปญฺญา, ภิยฺโย อภิญฺญา เอตสฺสาติ ภิยฺโยภิญฺโญ, โส เอว อติสยวจนิจฺฉาวเสน ภิยฺโยภิญฺญตโร, สฺวายมสฺส อติสโย อภิญฺญาย ภิยฺโยภาวกโตติ อาห ‘‘ภิยฺยตราภิญฺโญ วา’’ติฯ สมฺพุชฺฌติ เอตายาติ สมฺโพธิ, สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, อคฺคมคฺคญาณญฺจฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณปทฏฺฐานญฺหิ อคฺคมคฺคญาณํ, อคฺคมคฺคญาณปทฏฺฐานญฺจ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ สมฺโพธิ นามฯ ตตฺถ ปธานวเสน ตทตฺถทสฺสเน ปฐมวิกปฺโป, ปทฏฺฐานวเสน ทุติยวิกปฺโปฯ กสฺมา ปเนตฺถ อรหตฺตมคฺคญาณสฺเสว คหณํ, นนุ เหฏฺฐิมานิปิ ภควโต มคฺคญาณานิ สวาสนเมว ยถาสกํ ปฏิปกฺขวิธมนวเสน ปวตฺตานิฯ สวาสนปฺปหานญฺหิ เญยฺยาวรณปฺปหานนฺติ? สจฺจเมตํ, ตํ ปน อปริปุณฺณํ ปฏิปกฺขวิธมนสฺส วิปฺปกตภาวโตติ อาห ‘‘อรหตฺตมคฺคญาเณ วา’’ติฯ อคฺคมคฺควเสน เจตฺถ อริยานํ โพธิตฺตยปาริปูรีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อรหตฺตมคฺเคเนว หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ นิปฺปเทสาติ อนวเสสาฯ คหิตา โหนฺตีติ อรหตฺตมคฺเคน คหิเตน อธิคเตน คหิตา อธิคตา โหนฺติฯ สพฺพนฺติ เตหิ อธิคนฺตพฺพํฯ เตนาติ สมฺโพธินา สพฺพญฺญุตญฺญาณปทฏฺฐาเนน อรหตฺตมคฺคญาเณนฯ

[142] ขาทนียานํ อุฬารตา สาตรสานุภาเวนาติ อาห ‘‘มธุเร อาคจฺฉตี’’ติฯ ปสํสาย อุฬารตา วิสิฏฺฐภาเวนาติ อาห ‘‘เสฏฺเฐ’’ติ, โอภาสสฺส อุฬารตา มหนฺตภาเวนาติ วุตฺตํ ‘‘วิปุเล’’ติฯ อุสภสฺส อยนฺติ อาสภี, อิธ ปน อาสภี วิยาติ อาสภีฯ เตนาห ‘‘อุสภสฺส วาจาสทิสี’’ติฯ เยน ปน คุเณนสฺสา ตํสทิสตา, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อจลา อสมฺปเวธี’’ติ วุตฺตํฯ ยโต กุโตจิ อนุสฺสวนํ อนุสฺสโวฯ วิชฺชาฏฺฐาเนสุ กตปริจยานํ อาจริยานํ ตํ ตมตฺถํ วิญฺญาเปนฺตี ปเวณี อาจริยปรมฺปราฯ เกวลํ อตฺตโน มติยา ‘‘อิติกิร เอวํกิรา’’ติ ปริกปฺปนา อิติกิรฯ ปิฏกสฺส คนฺถสฺส สมฺปทานโต สยํ สมฺปทานภาเวน คหณํ ปิฏกสมฺปทานํฯ ยถาสุตานํ อตฺถานํ อาการสฺส ปริวิตกฺกนํ อาการปริวิตกฺโกฯ ตเถว ‘‘เอวเมต’’นฺติ ทิฏฺฐิยา นิชฺฌานกฺขมนํ ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติฯ อาคมาธิคเมหิ วินา ตกฺกมคฺคํ นิสฺสาย ตกฺกนํ ตกฺโกฯ อนุมานวิธิํ นิสฺสาย นยคฺคาโหฯ ยสฺมา พุทฺธวิสเย ฐตฺวา ภควโต อยํ เถรสฺส โจทนา, เถรสฺส จ โส อวิสโย, ตสฺมา ‘‘ปจฺจกฺขโต ญาเณน ปฏิวิชฺฌิตฺวา วิยา’’ติ วุตฺตํฯ

สีหนาโท วิยาติ สีหนาโท, ตํสทิสตา จสฺส เสฏฺฐภาเวน, โส เจตฺถ เอวํ เวทิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สีหนาโท’’ติอาทิมาหฯ เนว ทนฺธายนฺเตนาติ น มนฺทายนฺเตนฯ น ภคฺครายนฺเตนาติ อปริสงฺกนฺเตนฯ

อนุโยคทาปนตฺถนฺติ อนุโยคํ โสธาเปตุํฯ วิมทฺทกฺขมญฺหิ สีหนาทํ นทนฺโต อตฺถโต ตตฺถ อนุโยคํ โสเธติ นามฯ อนุยุญฺชนฺโต จ นํ โสธาเปติ นามฯ ทาตุนฺติ โสเธตุํฯ เกจิ ‘‘ทานตฺถ’’นฺติ อตฺถํ วทนฺติ, ตทยุตฺตํฯ น หิ โย สีหนาทํ นทติ, โส เอว ตตฺถ อนุโยคํ เทตีติ ยุชฺชติฯ นิฆํสนนฺติ วิมทฺทนํฯ ธมมานนฺติ ตาปยมานํ, ตาปนญฺเจตฺถ คคฺคริยา ธมาปนสีเสน วทติฯ สพฺเพ เตติ สพฺเพ เต อตีเต นิรุทฺเธ สมฺมาสมฺพุทฺเธ, เตเนตํ ทสฺเสติ – เย เต อเหสุํ อตีตํ อทฺธานํ ตว อภินีหารโต โอรํ สมฺมาสมฺพุทฺธา, เตสํ ตาว สาวกญาณโคจเร ธมฺเม ปริจฺฉินฺทนฺโต มาราทโย วิย พุทฺธานํ โลกิยจิตฺตจารํ ตฺวํ ชาเนยฺยาสิฯ เย ปน เต อพฺภตีตา ตโต ปรโต ฉินฺนวฏุมา ฉินฺนปปญฺจา ปริยาทิณฺณวฏฺฏา สพฺพทุกฺขวีติวตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺธา, เตสํ สพฺเพสมฺปิ สาวกญาณสฺส อวิสยภูเต ธมฺเม กถํ ชานิสฺสสีติฯ

อนาคตพุทฺธานํ ปนาติ ปน-สทฺโท วิเสสตฺถโชตโน, เตน อตีเตสุ ตาว ขนฺธานํ ภูตปุพฺพตฺตา ตตฺถ สิยา ญาณสฺส สวิสเย คติ, อนาคเตสุ ปน สพฺพโส อสญฺชาเตสุ กถนฺติ อิมมตฺถํ โชเตติฯ เตนาห ‘‘อนาคตาปี’’ติอาทิ ฯ ‘‘จิตฺเตน ปริจฺฉินฺทิตฺวา วิทิตา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ อตีตานาคเต สตฺตาเห เอว ปวตฺตํ จิตฺตํ เจโตปริยญาณสฺส วิสโย, น ตโต ปรนฺติ? นยิทํ เจโตปริยญาณกิจฺจวเสน วุตฺตํ, อถ โข ปุพฺเพนิวาสอนาคตํสญาณวเสน วุตฺตํ, ตสฺมา นายํ โทโสฯ

วิทิตฏฺฐาเน น กโรติ สิกฺขาปเทเนว ตาทิสสฺส ปฏิกฺเขปสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา, เสตุฆาตโต จฯ กถํ ปน เถโร ทฺวยสมฺภเว ปฏิกฺเขปเมว อกาสิ, น วิภชฺช พฺยากาสีติ อาห ‘‘เถโร กิรา’’ติอาทิฯ ปารํ ปริยนฺตํ มิโนตีติ ปารมี, สา เอว ญาณนฺติ ปารมิญาณํ, สาวกานํ ปารมิญาณํ สาวกปารมิญาณํ, ตสฺมิํฯ สาวกานํ อุกฺกํสปริยนฺตคเต ชานเน นายํ อนุโยโค, อถ โข สพฺพญฺญุตญฺญาเณ สพฺพญฺญุตาย ชานเนฯ เกจิ ปน ‘‘สาวกปารมิญาเณติ สาวกปารมิญาณวิสเย’’ติ อตฺถํ วทนฺติฯ ตถา เสสปเทสุปิฯ

สีล ..เป.… สมตฺถนฺติ สีลสมาธิปญฺญาวิมุตฺติสงฺขาตการณานํ ชานนสมตฺถํฯ พุทฺธสีลาทโย หิ พุทฺธานํ พุทฺธกิจฺจสฺส, ปเรหิ ‘‘พุทฺธา’’ติ ชานนสฺส จ การณํฯ

[143] อนุมานญาณํ วิย สํสยปิฏฺฐิกํ อหุตฺวา ‘‘อิทมิท’’นฺติ ยถาสภาวโต เญยฺยํ ธาเรติ นิจฺฉิโนตีติ ธมฺโม, ปจฺจกฺขญาณนฺติ อาห ‘‘ธมฺมสฺส ปจฺจกฺขโต ญาณสฺสา’’ติฯ อนุเอตีติ อนฺวโยติ อาห ‘‘อนุโยคํ อนุคนฺตฺวา’’ติฯ ปจฺจกฺขสิทฺธญฺหิ อตฺถํ อนุคนฺตฺวา อนุมานญาณสฺส ปวตฺติ ทิฏฺเฐน อทิฏฺฐสฺส อนุมานนฺติ เวทิตพฺโพฯ วิทิเต เวทกมฺปิ ญาณํ อตฺถโต วิทิตเมว โหตีติ ‘‘อนุมานญาณํ นยคฺคาโห วิทิโต’’ติ วุตฺตํฯ วิทิโตติ วิทฺโธ ปฏิลทฺโธ, อธิคโตติ อตฺโถฯ อปฺปมาโณติ อปริมาโณ มหาวิสยตฺตาฯ เตนาห ‘‘อปริยนฺโต’’ติฯ เตนาติ อปริยนฺตตฺตา, เตน วา อปริยนฺเตน ญาเณน, เอเตเนว เถโร ยํ ยํ อนุเมยฺยมตฺถํ ญาตุกาโม โหติ, ตตฺถ ตตฺถสฺส อสงฺคมปฺปฏิหฏอนุมานญาณํ ปวตฺตตีติ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘โส อิมินา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อิมินาติ อิมินา การเณนฯ ปาการสฺส ถิรภาวํ อุทฺธมุทฺธํ อาเปตีติ อุทฺธาปํ, ปาการมูลํฯ อาทิ-สทฺเทน ปาการทฺวารพนฺธปริขาทีนํ สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ ปจฺจนฺเต ภวํ ปจฺจนฺติมํฯ ปณฺฑิตโทวาริกฏฺฐานิยํ กตฺวา เถโร อตฺตานํ ทสฺเสตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอกทฺวารนฺติ กสฺมา อาหา’’ติ โจทนํ สมุฏฺฐาเปสิฯ ยสฺสา ปญฺญาย วเสน ปุริโส ‘‘ปณฺฑิโต’’ติ วุจฺจติ, ตํ ปณฺฑิจฺจนฺติ อาห ‘‘ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต’’ติฯ ตํตํอิติกตฺตพฺพตาสุ เฉกภาโว พฺยตฺตภาโว เวยฺยตฺติยํฯ เมธติ สมฺโมสํ หิํสติ วิธมตีติ เมธา, สา เอตสฺส อตฺถีติ เมธาวีฯ ฐาเน ฐาเน อุปฺปตฺติ เอติสฺสา อตฺถีติ ฐานุปฺปตฺติกา, ฐานโส อุปฺปชฺชนกปญฺญาฯ อนุปริยายนฺติ เอเตนาติ อนุปริยาโย, โส เอว ปโถติ อนุปริยายปโถ, ปริโต ปาการสฺส อนุสํยายนมคฺโคฯ ปาการภาคา สนฺธาตพฺพา เอตฺถาติ ปาการสนฺธิ, ปาการสฺส ผุลฺลิตปฺปเทโสฯ โส ปน เหฏฺฐิมนฺเตน ทฺวินฺนมฺปิ อิฏฺฐกานํ วิคเมน เอวํ วุจฺจตีติ อาห ‘‘ทฺวินฺนํ อิฏฺฐกานํ อปคตฏฺฐาน’’นฺติฯ ฉินฺนฏฺฐานนฺติ ฉินฺนภินฺนปฺปเทโส, ฉินฺนฏฺฐานํ วาฯ ตญฺหิ ‘‘วิวร’’นฺติ วุจฺจติฯ

กิลิฏฺฐนฺติ มลีนํฯ อุปตาเปนฺตีติ กิเลสปริฬาเหน สนฺตาเปนฺติฯ วิพาเธนฺตีติ ปีเฬนฺติฯ อุปฺปนฺนาย ปญฺญาย นีวรเณหิ น กิญฺจิ กาตุํ สกฺกาติ อาห ‘‘อนุปฺปนฺนาย ปญฺญาย อุปฺปชฺชิตุํ น เทนฺตี’’ติฯ

ตสฺมาติ ปจฺจยูปฆาเตน อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทานโตฯ จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ สุฏฺฐุ ฐปิตจิตฺตาติ จตุพฺพิธายปิ สติปฏฺฐานภาวนาย สมฺมเทว ฐปิตจิตฺตาฯ ยถาสภาเวน ภาเวตฺวาติ อวิปรีตสภาเวน ยถา ปฏิปกฺขา สมุจฺฉิชฺชนฺติ, เอวํ ภาเวตฺวาฯ

ปุริมนเย สติปฏฺฐานานิ, โพชฺฌงฺคา จ มิสฺสกา อธิปฺเปตาติ ตโต อญฺญถา วตฺตุํ ‘‘อปิเจตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ มิสฺสกาติ สมถวิปสฺสนามคฺควเสน มิสฺสกาฯ ‘‘จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ สุปฺปติฏฺฐิตจิตฺตา’’ติอาทิโต วุตฺตตฺตา สติปฏฺฐาเน วิปสฺสนาติ คเหตฺวา ‘‘สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ภาเวตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา, มคฺคปริยาปนฺนานํเยว จ เนสํ นิปฺปริยายโพชฺฌงฺคภาวโต, เตสุ จ สพฺพโส อธิคเตสุ โลกนาเถน สพฺพญฺญุตญฺญาณมฺปิ อธิคตเมว โหตีติ ‘‘โพชฺฌงฺเค มคฺโค, สพฺพญฺญุตญฺญาณญฺจาติ คหิเต สุนฺทโร ปญฺโห ภเวยฺยา’’ติ มหาสิวตฺเถโร อาห, น ปเนวํ คหิตํ โปราเณหีติ อธิปฺปาโยฯ อิตีติ วุตฺตปฺปการปรามสนํฯ เถโรติ สาริปุตฺตตฺเถโรฯ

ตตฺถาติ เตสุ ปจฺจนฺตนคราทีสุฯ นครํ วิย นิพฺพานํ ตทตฺถิเกหิ อุปคนฺตพฺพโต, อุปคตานญฺจ ปริสฺสยรหิตสุขาธิคมนฏฺฐานโตฯ ปากาโร วิย สีลํ ตทุปคตานํ ปริโต อารกฺขภาวโตฯ ปริยายปโถ วิย หิรี สีลปาการสฺส อธิฏฺฐานภาวโตฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ปริยายปโถติ โข ภิกฺขุ หิริยา เอตํ อธิวจน’’นฺติฯ ทฺวารํ วิย อริยมคฺโค นิพฺพานนครปฺปเวสนอญฺชสภาวโตฯ ปณฺฑิตโทวาริโก วิย ธมฺมเสนาปติ นิพฺพานนครปวิฏฺฐปวิสนกานํ สตฺตานํ สลฺลกฺขณโตฯ ทินฺโนติ ทาปิโต, โสธิโตติ อตฺโถฯ

[144] นิปฺผตฺติทสฺสนตฺถนฺติ สิทฺธิทสฺสนตฺถํ, อธิคมทสฺสนตฺถนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ปญฺจนวุติปาสณฺเฑ’’ติ อิทํ ยสฺมา เถโร ปริพฺพาชโก หุตฺวา ตโต ปุพฺเพว นิพฺพานปริเยสนํ จรมาโน เต เต ปาสณฺฑิโน อุปสงฺกมิตฺวา นิพฺพานํ ปุจฺฉิ, เต นาสฺส จิตฺตํ อาราเธสุํ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เต ปน ปาสณฺฑา เหฏฺฐา วุตฺตา เอวฯ ตตฺเถวาติ ตสฺสเยว ภาคิเนยฺยสฺส เทสิยมานาย เทสนายฯ ปรสฺส วฑฺฒิตํ ภตฺตํ ภุญฺชนฺโต วิย สาวกปารมิญาณํ หตฺถคตํ อกาสิ อธิคจฺฉิฯ

อุตฺตรุตฺตรนฺติ เหฏฺฐิมสฺส เหฏฺฐิมสฺส อุตฺตรณโต อติกฺกมนโต อุตฺตรุตฺตรํ, ตโต เอว ปธานภาวํ ปาปิตตาย ปณีตปณีตํฯ อุตฺตรุตฺตรนฺติ วา อุปรูปริฯ ปณีตปณีตนฺติ ปณีตตรํ, ปณีตตมญฺจาติ อตฺโถฯ กณฺหนฺติ กาฬกํ สํกิเลสธมฺมํฯ สุกฺกนฺติ โอทาตํ โวทานธมฺมํฯ สวิปกฺขํ กตฺวาติ ปหาตพฺพปหายกภาวทสฺสนวเสน ยถากฺกมํ อุภยํ สวิปกฺขํ กตฺวาฯ ‘‘อยํ กณฺหธมฺโม, อิมสฺส อยํ ปหายโก’’ติ เอวํ กณฺหํ ปฏิพาหิตฺวา เทสนาวเสน นีหริตฺวา สุกฺกํ, ‘‘อยํ สุกฺกธมฺโม, อิมินา อยํ ปหาตพฺโพ’’ติ เอวํ สุกฺกํ ปฏิพาหิตฺวา กณฺหํฯ สอุสฺสาหนฺติ ผลุปฺปาทนสมตฺถตาวเสน สพฺยาปารํฯ เตนาห ‘‘สวิปาก’’นฺติฯ วิปากธมฺมนฺติ อตฺโถฯ

ตสฺมิํ เทสิเต ธมฺเมติ ตสฺมิํ วุตฺตนเยน ภควา ตุมฺเหหิ เทสิเต ธมฺเม เอกจฺจํ ธมฺมํ นาม สาวกปารมิญาณํ ชานิตฺวา ปฏิวิชฺฌิตฺวาฯ ตํชานเน หิ วุตฺเต จตุสจฺจธมฺมชานนํ อวุตฺตสิทฺธนฺติฯ ‘‘จตุสจฺจธมฺเมสู’’ติ อิทํ โปราณฏฺฐกถายํ วุตฺตาการทสฺสนํฯ วิปกฺโข ปน ปรโต อาคมิสฺสติฯ เอตฺถาติ ‘‘ธมฺเมสุ นิฏฺฐํ อคม’’นฺติ เอตสฺมิํ ปเทฯ เถรสลฺลาโปติ เถรานํ สลฺลาปสทิโส วินิจฺฉยวาโท ฯ กาฬวลฺลวาสีติ กาฬวลฺลวิหารวาสีฯ อิทานีติ เอตรหิ ‘‘อิทาหํ ภนฺเต’’ติอาทิวจนกาเลฯ อิมสฺมิํ ปน ฐาเนติ ‘‘ธมฺเมสุ นิฏฺฐํ อคม’’นฺติ อิมสฺมิํ ปเทเส, อิมสฺมิํ วา นิฏฺฐานการณภูเต โยนิโส ปริวิตกฺกเนฯ ‘‘อิมสฺมิํ ปน ฐาเน พุทฺธคุเณสุ นิฏฺฐงฺคโต’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ สาวกปารมิญาณสมธิคตกาเล เอว เถโร พุทฺธคุเณสุ นิฏฺฐงฺคโตติ? สจฺจเมตํ, อิทานิ ปน ตํ ปากฏํ ชาตนฺติ เอวํ วุตฺตํฯ สพฺพนฺติ ‘‘จตุสจฺจธมฺเมสู’’ติอาทิ สุมตฺเถเรน วุตฺตํ สพฺพํฯ อรหตฺเต นิฏฺฐงฺคโตติ เอตฺถาปิ วุตฺตนเยเนว อนุโยคปริหารา เวทิตพฺพาฯ ยทิปิ ธมฺมเสนาปติ ‘‘สาวกปารมิญาณํ มยา สมธิคต’’นฺติ อิโต ปุพฺเพปิ ชานาติเยว, อิทานิ ปน อสงฺเขฺยยฺยาปริเมยฺยเภเท พุทฺธคุเณ นยคฺคาหวเสน ปริคฺคเหตฺวา กิจฺจสิทฺธิยา ตสฺมิํ ญาเณ นิฏฺฐงฺคโต อโหสีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มหาสิวตฺเถโร…เป.… ธมฺเมสูติ สาวกปารมิญาเณ นิฏฺฐงฺคโต’’ติ อโวจฯ

พุทฺธคุณา ปน นยโต อาคตา, เต นยคฺคาหโต ยาถาวโต ชานนฺโต สาวกปารมิญาเณ ตถาชานนวเสน นิฏฺฐงฺคตตฺตา สาวกปารมิญาณเมว ตสฺส อปราปรุปฺปตฺติวเสน, เตน เตน ภาเวตพฺพกิจฺจพหุตาวเสน จ ‘‘ธมฺเมสู’’ติ ปุถุวจเนน วุตฺตํฯ

อนนฺตาปริเมยฺยานํ อนญฺญวิสยานํ พุทฺธคุณานํ นยโต ปริคฺคณฺหเนน เถรสฺส สาติสโย ภควติ ปสาโท อุปฺปชฺชตีติ อาห ‘‘ภิยฺโยโสมตฺตายา’’ติอาทิฯ ‘‘สุฏฺฐุ อกฺขาโต’’ติ วตฺวา ตํ เอวสฺส สุฏฺฐุ อกฺขาตตํ ทสฺเสตุํ ‘‘นิยฺยานิโก มคฺโค’’ติ วุตฺตํฯ สฺวากฺขาตตา หิ ธมฺมสฺส ยทตฺถํ เทสิโต, ตทตฺถสาธเนน เวทิตพฺพาฯ ผลตฺถาย นิยฺยาตีติ อนนฺตรวิปากตฺตา, อตฺตโน อุปฺปตฺติสมนนฺตรเมว ผลนิปฺผาทนวเสน ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ วฏฺฏจารกโต นิยฺยาตีติ วา นิยฺยานิโก, นิยฺยานสีโลติ วาฯ ราคโทสโมหนิมฺมทนสมตฺโถติ อิธาปิ ‘‘ปสนฺโนสฺมิ ภควตีติ ทสฺเสตี’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ วงฺกาทีติ อาทิ-สทฺเทน ชิมฺหกุฏิเล, อญฺเญ จ ปฏิปตฺติโทเส สงฺคณฺหาติฯ ภควา ตุมฺหากํ พุทฺธสุพุทฺธตา วิย ธมฺมสุธมฺมตา, สงฺฆสุปฺปฏิปตฺติ จ ธมฺเมสุ นิฏฺฐงฺคมเนน สาวกปารมิญาเณ นิฏฺฐงฺคตตฺตา มยฺหํ สุฏฺฐุ วิภูตา สุปากฏา ชาตาติ ทสฺเสนฺโต เถโร ‘‘สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆติ ปสีทิ’’นฺติ อโวจฯ

กุสลธมฺมเทสนาวณฺณนา

[145] อนุตฺตรภาโวติ เสฏฺฐภาโวฯ อนุตฺตโร ภควา เยน คุเณน, โส อนุตฺตรภาโว, ตํ อนุตฺตริยํฯ ยสฺมา ตสฺสาปิ คุณสฺส กิญฺจิ อุตฺตริตรํ นตฺถิ เอว, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สา ตุมฺหากํ เทสนา อนุตฺตราติ วทตี’’ติฯ กุสเลสุ ธมฺเมสูติ กุสลธมฺมนิมิตฺตํฯ นิมิตฺตตฺเถ หิ เอตํ ภุมฺมํ, ตสฺมา กุสลธมฺมเทสนาเหตุปิ ภควาว อนุตฺตโรติ อตฺโถฯ ภูมิํ ทสฺเสนฺโตติ วิสยํ ทสฺเสนฺโตฯ กุสลธมฺมเทสนาย หิ กุสลา ธมฺมา วิสโยฯ วุตฺตปเทติ ‘‘กุสเลสุ ธมฺเมสู’’ติ เอวํ วุตฺตวากฺเย, เอวํ วา วุตฺตธมฺมโกฏฺฐาเสฯ ‘‘ปญฺจธา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ เฉกฏฺเฐนปิ กุสลํ อิจฺฉิตพฺพํ ‘‘กุสโล ตฺวํ รถสฺส องฺคปจฺจงฺคาน’’นฺติอาทีสูติ (ม. นิ. 2.87)? สจฺจเมตํ, โส ปน เฉกฏฺโฐ โกสลฺลสมฺภูตฏฺเฐเนว สงฺคหิโตติ วิสุํ น คหิโตฯ ‘‘กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามย’’นฺติ (ชา. 1.15.146; 2.22.2008) ชาตเก อาคตตฺตา ‘‘ชาตกปริยายํ ปตฺวา อาโรคฺยฏฺเฐน กุสลํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ตํ กิํ มญฺญถ, คหปตโย, อิเม ธมฺมา กุสลา วา อกุสลา วา สาวชฺชา วา อนวชฺชา วา’’ติอาทีสุ สุตฺตปเทเสสุ ‘‘กุสลา’’ติ วุตฺตธมฺมา เอว ‘‘อนวชฺชา’’ติ วุตฺตาติ อาห ‘‘สุตฺตนฺตปริยายํ ปตฺวา อนวชฺชฏฺเฐน กุสลํ วฏฺฏตี’’ติฯ อภิธมฺเม ‘‘โกสลฺล’’นฺติ ปญฺญา อาคตาติ โยนิโสมนสิการเหตุกสฺส กุสลสฺส โกสลฺลสมฺมูตฏฺโฐ, ทรถาภาวทีปนโต นิทฺทรถฏฺโฐ, ‘‘กุสลสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา’’ติ วตฺวา อิฏฺฐวิปากนิทฺทิสนโต สุขวิปากฏฺโฐ จ อภิธมฺมนยสิทฺโธติ อาห ‘‘อภิธมฺม…เป.… วิปากฏฺเฐนา’’ติฯ พาหิติกสุตฺเต (ม. นิ. 2.358) ภควโต กายสมาจาราทิเก วณฺเณนฺเตน ธมฺมภณฺฑาคาริเกน ‘‘โย โข มหาราช กายสมาจาโร อนวชฺโช’’ติ กุสโล กายสมาจาโร รญฺโญ ปเสนทิสฺส วุตฺโตฯ น หิ ภควโต สุขวิปากกมฺมํ อตฺถีติ สพฺพสาวชฺชรหิตา กายสมาจาราทโย ‘‘กุสลา’’ติ วุตฺตา, อิธ ปน ‘‘กุสเลสุ ธมฺเมสู’’ติ โพธิปกฺขิยธมฺมา ‘‘กุสลา’’ติ วุตฺตา, เต จ สมถวิปสฺสนา มคฺคสมฺปยุตฺตา เอกนฺเตน สุขวิปากา เอวาติ อวชฺชรหิตตามตฺตํ อุปาทาย อนวชฺชตฺโถ กุสล-สทฺโทติ อาห ‘‘อิมสฺมิํ ปน…เป.… ทฏฺฐพฺพ’’นฺติฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘ผลสติปฏฺฐานํ ปน อิธ อนธิปฺเปต’’นฺติ อิทญฺจ วจนํ สมตฺถิตํ โหติ สวิปากสฺเสว คหณนฺติ กตฺวาฯ

‘‘จุทฺทสวิเธนา’’ติอาทิ สติปฏฺฐาเน (ที. นิ. 2.376; ม. นิ. 1.109) วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ ปคฺคหฏฺเฐนาติ กุสลปกฺขสฺส ปคฺคณฺหนสภาเวนฯ กิจฺจวเสนาติ อนุปฺปนฺนากุสลานุปฺปาทนาทิกิจฺจวเสนฯ ตโต เอว จสฺส จตุพฺพิธตาฯ อิชฺฌนฏฺเฐนาติ นิปฺปชฺชนสภาเวนฯ ฉนฺทาทโย เอว อิทฺธิปาเทสุ วิสิฏฺฐสภาวา, อิตเร อวิสิฏฺฐา, เตสมฺปิ วิเสโส ฉนฺทาทิกโตติ อาห ‘‘ฉนฺทาทิวเสน นานาสภาวา’’ติฯ

อธิโมกฺขาทิสภาววเสนาติ ปสาทาธิโมกฺขาทิสลกฺขณวเสนฯ อุปตฺถมฺภนฏฺเฐนาติ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนกภาเวนฯ อกมฺปิยฏฺเฐนาติ ปฏิปกฺเขหิ อกมฺปิยสภาเวนฯ สลกฺขเณนาติ อธิโมกฺขาทิสภาเวนฯ นิยฺยานฏฺเฐนาติ สํกิเลสปกฺขโต, วฏฺฏจารกโต จ นิคฺคมนฏฺเฐนฯ อุปฏฺฐานาทินาติ อุปฏฺฐานธมฺมวิจยปคฺคหสมฺปิยายนปสฺสมฺภนสมาธานอชฺฌุเปกฺขนสงฺขาเตน อตฺตโน สภาเวนฯ เหตุฏฺเฐนาติ นิพฺพานสฺส สมฺปาปกเหตุภาเวนฯ ทสฺสนาทินาติ ทสฺสนาภินิโรปนปริคฺคหสมุฏฺฐาปนโวทาปนปคฺคหุปฏฺฐานสมาธานสงฺขาเตน อตฺตโน สภาเวนฯ