เมนู

[134] ลุทฺทาจารกมฺมขุทฺทาจารกมฺมุนาติ ปรวิเหฐนาทิลุทฺทาจารกมฺมุนา, นฬการทารุกมฺมาทิขุทฺทาจารกมฺมุนา จฯ สุทฺทนฺติ เอตฺถ สุ-อิติ สีฆตฺเถ นิปาโตฯ ทา-อิติ ครหณตฺเถติ อาห ‘‘สุทฺทํ สุทฺทํ ลหุํ ลหุํ กุจฺฉิตํ คจฺฉนฺตี’’ติฯ

[135] อหูติ กาลวิปลฺลาสวเสน วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โหติ โข’’ติ อาหฯ อิมินาติ ‘‘อิเมหิ โข, วาเสฏฺฐ, จตูหิ มณฺฑเลหิ สมณมณฺฑลสฺส อภินิพฺพตฺติ โหตี’’ติ อิมินา วจเนนฯ อิมํ ทสฺเสตีติ สมณมณฺฑลํ นาม…เป.… สุทฺธิํ ปาปุณนฺตีติ อิมํ อตฺถชาตํ ทสฺเสติฯ ยทิ อิเมหิ…เป.… อภินิพฺพตฺติ โหติ, เอวํ สนฺเต อิมาเนว จตฺตาริ มณฺฑลานิ ปธานานิ, สมณมณฺฑลํ อปฺปธานํ ตโต อภินิพฺพตฺตตฺตาติ? นยิทเมวนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สมณมณฺฑลํ อนุวตฺตนฺติ คุเณหิ วิสิฏฺฐภาวโตฯ คุโณ หิ วิญฺญูนํ อนุวตฺตนเหตุ, น โกลปุตฺติยํ, วณฺณโปกฺขรตา, วากฺกรณมตฺตํ วาฯ เตนาห ‘‘ธมฺเมเนว อนุวตฺตนฺติ, โน อธมฺเมนา’’ติฯ โส ธมฺโม จ โลกุตฺตโรว อธิปฺเปโต, เยน สํสารโต วิสุชฺฌติ, ตสฺมา สมณมณฺฑลนฺติ จ สาสนิกเมว สมณคณํ วทตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตนาห ‘‘สมณมณฺฑลญฺหี’’ติอาทิฯ

ทุจฺจริตาทิกถาวณฺณนา

[136] มิจฺฉาทิฏฺฐิวเสน สมาทินฺนกมฺมํ นาม ‘‘โก อนุพนฺธิตพฺโพฯ อโชตคฺคิโสฏฺฐิมิโส’’ติอาทินา ยญฺญวิธานาทิวเสน ปวตฺติตํ หิํสาทิปาปกมฺมํฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิกมฺมสฺสาติ ‘‘เอส สทฺธาธิคโต เทวยาโน, เยน ยนฺติ ปุตฺติโน วิโสกา’’ติอาทินา ปวตฺติตสฺส มิจฺฉาทิฏฺฐิสหคตกมฺมสฺสฯ สมาทานํ ตสฺส ตถา ปวตฺตนํ, ตสฺสา วา ทิฏฺฐิยา อุปคมนํฯ

[137] ทฺวยการีติ กุสลากุสลทฺวยสฺส กตฺตาฯ ตยิทํ ทฺวยํ ยสฺมา เอกชฺฌํ นปฺปวตฺตติ, ตสฺมา อาห ‘‘กาเลนา’’ติอาทิฯ เอกกฺขเณ อุภยวิปากทานฏฺฐานํ นาม นตฺถิ เอกสฺมิํ ขเณ จิตฺตทฺวยูปสญฺหิตาย สตฺตสนฺตติยา อภาวโตฯ ยถา ปน ทฺวยการิโน สุขทุกฺขปฏิสํเวทิตา สมฺภวติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เยน ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอวํภูโตติ วิกลาวยโวฯ

ทฺเวปิหิ กุสลากุสลกมฺมานิ กตูปจิตานิ สภาวโต พลวนฺตาเนว โหนฺติ, ตสฺมา มรณกาเล อุปฏฺฐหนฺติ เตสุ อกุสลํ พลวตรํ โหติ ปจฺจยลาภโตฯ นิกนฺติอาทโย หิ ปจฺจยวิเสสา อกุสลสฺเสว สภาคา, น กุสลสฺส, ตสฺมา กตูปจิตภาเวน สมานพเลสุปิ กุสลากุสเลสุ ปจฺจยลาเภน วิปจฺจิตุํ ลทฺโธกาสตาย กุสลโต อกุสลํ พลวตรํ โหตีติ, ตถาภูตมฺปิ ตํ ยถา วิปากทาเน ลทฺโธกาสสฺส กุสลสฺสาปิ อวสโร โหติ, ตถา ลทฺธปจฺจยํ ปฏิสนฺธิทานาภิมุขํ กุสลํ ปฏิพาหิตฺวา ปฏิสนฺธิํ เทนฺตํ ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺตาเปตีติฯ ‘‘อกุสลํ พลวตรํ โหตี’’ติ เอตฺถ ‘‘อกุสลํ เจ พลวตรํ โหติ, ตํ กุสลํ ปฏิพาหิตฺวา’’ติ วุตฺตนเยเนว อตฺถํ วตฺวา เตสุ กุสลํ เจ พลวตรํ โหติ, ตญฺจ อกุสลํ ปฏิพาหิตฺวา มนุสฺสโยนิยํ นิพฺพตฺตาเปติ, อกุสลํ ปวตฺติเวทนียํ โหติ, อถ นํ ตํ กาณมฺปิ กโรติ ขุชฺชมฺปิ ปีฐสปฺปิมฺปิ กุจฺฉิโรคาทีหิ วา อุปทฺทุตํฯ เอวํ โส ปวตฺติยํ นานปฺปการํ ทุกฺขํ ปจฺจนุภวตีติ อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที โหตี’’ติฯ ตตฺรายํ วินิจฺฉโย – วุตฺตกาเล วา กาเรน สมานพเลสุ กุสลากุสลกมฺเมสุ อุปฏฺฐหนฺเตสุ มรณสฺส อาสนฺนเวลายํ ยทิ พลวตรานิ กุสลชวนานิ ชวนฺติ, ยถาอุปฏฺฐิตํ อกุสลํ ปฏิพาหิตฺวา กุสลํ วุตฺตนเยน ปฏิสนฺธิํ เทติฯ อถ พลวตรานิ อกุสลชวนานิ ชวนฺติ, ยถาอุปฏฺฐิตํ กุสลํ ปฏิพาหิตฺวา อกุสลํ วุตฺตนเยเนว ปฏิสนฺธิํ เทติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? อุภินฺนํ กมฺมานํ สมานพลวภาวโต, ปจฺจยนฺตรสาเปกฺขโต จาติ, สพฺพํ วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํฯ

โพธิปกฺขิยภาวนาวณฺณนา

[138] โพธิ วุจฺจติ มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิ, จตฺตาริ อริยสจฺจานิ พุชฺฌตีติ กตฺวา, สภาวโต, ตํสภาวโต จ ตสฺสา ปกฺเข ภวาติ โพธิปกฺขิยา, สติวีริยาทโย ธมฺมา, เตสํ โพธิปกฺขิยานํฯ ปฏิปาฏิยาติ โพธิปกฺขิยเทสนาปฏิปาฏิยาฯ ภาวนํ อนุคนฺตฺวาติ อนุกฺกเมน ปวตฺตํ ภาวนํ ปตฺวาฯ เตนาห ‘‘ปฏิปชฺชิตฺวา’’ติฯ สอุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา วเสน ขีณาสวสฺส เสฏฺฐภาวํ โลกสฺส ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตุํ สกฺกา, น อิตราย สพฺพโส อปญฺญตฺติภาวูปคมเน ตสฺส อทสฺสนโตติ วุตฺตํ ‘‘ปรินิพฺพาตีติ กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายตี’’ติฯ วินิวตฺเตตฺวาติ ตโต จตุวณฺณโต นีหริตฺวาฯ

[140] ตเมวตฺถนฺติ ‘‘ขีณาสโวว เทวมนุสฺเสสุ เสฏฺโฐ’’ติ วุตฺตเมวตฺถํฯ

เสฏฺฐจฺเฉทกวาทเมวาติ ชาติพฺราหฺมณานํ เสฏฺฐภาวสมุจฺเฉทกเมว กถํฯ ทสฺเสตฺวา ภาสิตฺวาฯ สุตฺตนฺตํ วินิวตฺเตตฺวาติ ปุพฺเพ โลกิยธมฺมสนฺทสฺสนวเสน ปวตฺตํ อคฺคญฺญสุตฺตํ ‘‘สตฺตนฺนํ โพธิปกฺขิยานํ ธมฺมานํ ภาวนมนฺวายา’’ติอาทินา ตโต วินิวตฺเตตฺวา นีหริตฺวา เตน อสํสฏฺฐํ กตฺวาฯ อาวชฺชนฺตาติ สมนฺนาหรนฺตาฯ อนุมชฺชนฺตาติ ปุพฺเพนาปรํ อตฺถโต วิจรนฺตาติฯ

อคฺคญฺญสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนาฯ