เนสนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํฯ

[131] อกฺขรนฺติ นิรุตฺติํฯ สา หิ มหาชเนน สมฺมโตติ นิทฺธาเรตฺวา วตฺตพฺพโต นิรุตฺติ , ตสฺมิํเยว นิรูฬฺหภาวโต , อญฺญตฺถ อสญฺจรณโต อกฺขรนฺติ จ วุจฺจติ, ตถา สงฺขาตพฺพโต สงฺขา, สมญฺญายตีติ สมญฺญา, ปญฺญาปนโต ปญฺญตฺติ, โวหรณโต โวหาโรฯ อุปฺปนฺโนติ ปวตฺโตฯ น เกวลํ อกฺขรเมวาติ น เกวลํ สมญฺญากรณเมวฯ เขตฺตสามิโนติ ตํ ตํ ภูมิภาคํ ปริคฺคเหตฺวา ฐิตสตฺตาฯ ตีหิ สงฺเขหีติ ติวิธกิริยาภิสงฺขเตหิ ตีหิ สงฺเขหิ ขตฺติยาทีหิ ตีหิ วณฺเณหิ ปริคฺคหิเตหิฯ ‘‘ขตฺติยานุยนฺตพฺราหฺมณคหปติกเนคมชานปเทหิ ตีหิ คหปตีหิ ปริคฺคหิเตหี’’ติ จ วทนฺติฯ อคฺคนฺติ ญาเตนาติ อคฺคํ กุลนฺติ ญาเตนฯ ขตฺติยกุลญฺหิ โลเก สพฺพเสฏฺฐํฯ ยถาห ‘‘ขตฺติโย เสฏฺโฐ ชเนตสฺมิํ, เย โคตฺตปฏิสาริโน’’ติ, (ที. นิ. 1.277; 3.140; ม. นิ. 2.30; สํ. นิ. 1.182, 245) อเภโทปจาเรน ปน อกฺขรสฺส ขตฺติยสทฺทสฺสปิ เสฏฺฐตาติ ปาฬิยํ ‘‘อคฺคญฺเญน อกฺขเรนา’’ติ วุตฺตํฯ อิทานิ อเภโทปจาเรน วินา เอว อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อคฺเค วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

พฺราหฺมณมณฺฑลาทิวณฺณนา

[132] เยน อนารมฺภภาเวน พาหิตากุสลา ‘‘พฺราหฺมณา’’ติ วุตฺตา, ตเมว ตาว ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘วีตงฺคารา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ตทตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปจิตฺวา’’ติอาทิมาหฯ ตเมนนฺติ วจนวิปลฺลาเสน นิทฺเทโสติ อาห ‘‘เต เอเต’’ติฯ อภิสงฺขโรนฺตาติ จิตฺตมนฺตภาเวน อญฺญมญฺญํ อภิวิสิฏฺเฐ กโรนฺตา, พฺราหฺมณากปฺปภาเวน สงฺขโรนฺตา จฯ วาเจนฺตาติ ปเรสํ กเถนฺตา, เย ตถา คนฺเถ กาตุํ น ชานนฺติฯ อจฺฉนฺตีติ อาสนฺติ, อุปวิสนฺตีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘วสนฺตี’’ติฯ อจฺเฉนฺตีติ กาลํ เขเปนฺติฯ หีนสมฺมตํ ฌานภาวนานุโยคํ ฉฑฺเฑตฺวา คนฺเถ ปสุตตาทีปนโตฯ เสฏฺฐสมฺมตํ ชาตํ ‘‘เวทธรา โสตฺติยา สุพฺราหฺมณาติ เอวํ เสฏฺฐสมฺมตํ ชาตํฯ

[133] เมถุนธมฺมํ สมาทิยิตฺวาติ ชายาปติกภาเวน ทฺวยํ ทฺวยํ นิวาสํ อชฺฌุปคนฺตฺวาฯ วาณิชกมฺมาทิเกติ อาทิ-สทฺเทน กสิกมฺมาทิํ สงฺคณฺหาติฯ

[134] ลุทฺทาจารกมฺมขุทฺทาจารกมฺมุนาติ ปรวิเหฐนาทิลุทฺทาจารกมฺมุนา, นฬการทารุกมฺมาทิขุทฺทาจารกมฺมุนา จฯ สุทฺทนฺติ เอตฺถ สุ-อิติ สีฆตฺเถ นิปาโตฯ ทา-อิติ ครหณตฺเถติ อาห ‘‘สุทฺทํ สุทฺทํ ลหุํ ลหุํ กุจฺฉิตํ คจฺฉนฺตี’’ติฯ

[135] อหูติ กาลวิปลฺลาสวเสน วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โหติ โข’’ติ อาหฯ อิมินาติ ‘‘อิเมหิ โข, วาเสฏฺฐ, จตูหิ มณฺฑเลหิ สมณมณฺฑลสฺส อภินิพฺพตฺติ โหตี’’ติ อิมินา วจเนนฯ อิมํ ทสฺเสตีติ สมณมณฺฑลํ นาม…เป.… สุทฺธิํ ปาปุณนฺตีติ อิมํ อตฺถชาตํ ทสฺเสติฯ ยทิ อิเมหิ…เป.… อภินิพฺพตฺติ โหติ, เอวํ สนฺเต อิมาเนว จตฺตาริ มณฺฑลานิ ปธานานิ, สมณมณฺฑลํ อปฺปธานํ ตโต อภินิพฺพตฺตตฺตาติ? นยิทเมวนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สมณมณฺฑลํ อนุวตฺตนฺติ คุเณหิ วิสิฏฺฐภาวโตฯ คุโณ หิ วิญฺญูนํ อนุวตฺตนเหตุ, น โกลปุตฺติยํ, วณฺณโปกฺขรตา, วากฺกรณมตฺตํ วาฯ เตนาห ‘‘ธมฺเมเนว อนุวตฺตนฺติ, โน อธมฺเมนา’’ติฯ โส ธมฺโม จ โลกุตฺตโรว อธิปฺเปโต, เยน สํสารโต วิสุชฺฌติ, ตสฺมา สมณมณฺฑลนฺติ จ สาสนิกเมว สมณคณํ วทตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตนาห ‘‘สมณมณฺฑลญฺหี’’ติอาทิฯ

ทุจฺจริตาทิกถาวณฺณนา

[136] มิจฺฉาทิฏฺฐิวเสน สมาทินฺนกมฺมํ นาม ‘‘โก อนุพนฺธิตพฺโพฯ อโชตคฺคิโสฏฺฐิมิโส’’ติอาทินา ยญฺญวิธานาทิวเสน ปวตฺติตํ หิํสาทิปาปกมฺมํฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิกมฺมสฺสาติ ‘‘เอส สทฺธาธิคโต เทวยาโน, เยน ยนฺติ ปุตฺติโน วิโสกา’’ติอาทินา ปวตฺติตสฺส มิจฺฉาทิฏฺฐิสหคตกมฺมสฺสฯ สมาทานํ ตสฺส ตถา ปวตฺตนํ, ตสฺสา วา ทิฏฺฐิยา อุปคมนํฯ

[137] ทฺวยการีติ กุสลากุสลทฺวยสฺส กตฺตาฯ ตยิทํ ทฺวยํ ยสฺมา เอกชฺฌํ นปฺปวตฺตติ, ตสฺมา อาห ‘‘กาเลนา’’ติอาทิฯ เอกกฺขเณ อุภยวิปากทานฏฺฐานํ นาม นตฺถิ เอกสฺมิํ ขเณ จิตฺตทฺวยูปสญฺหิตาย สตฺตสนฺตติยา อภาวโตฯ ยถา ปน ทฺวยการิโน สุขทุกฺขปฏิสํเวทิตา สมฺภวติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เยน ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอวํภูโตติ วิกลาวยโวฯ