อิตฺถิปุริสลิงฺคาทิปาตุภาววณฺณนา

[126] ‘‘มนุสฺสกาเล’’ติ อิทํ ปุพฺเพ มนุสฺสภูตานํเยว ตตฺถ อิทานิ นิกนฺติวเสน อุปฺปตฺติ โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ, เทวตานมฺปิ ปุริมชาติยํ อิตฺถิภาเว ฐิตานํ ตตฺถ วิราคาทิปุริสตฺตปฺปจฺจเย อสติ ตทา อิตฺถิลิงฺคเมว ปาตุภวติฯ ปุริสตฺตปจฺจเยติ ‘‘อตฺตโนปิ อนิสฺสรตา, สพฺพกาลํ ปรายตฺตวุตฺติตา, รชสฺสลตา วญฺจตา, คพฺภธารณํ, ปฐมาย ปกติยา นิหีนปกติตา, สูรวีรตาภาโว, ‘อปฺปกา ชนา’ติ ‘หีเฬตพฺพตา’ติ เอวมาทิ อาทีนวปจฺจเวกฺขณปุพฺพกมฺปิ อิตฺถิภาเว ‘อลํ อิตฺถิภาเวน, น หิ อิตฺถิภาเว ฐตฺวา จกฺกวตฺติสิริํ, น สกฺกมารพฺรหฺมสิริโย ปจฺจนุภวิตุํ, น ปจฺเจกโพธิํ, น สมฺมาสมฺโพธิํ อธิคนฺตุํ สกฺกา’ติ เอวํ อิตฺถิภาววิรชฺชนํ, ‘ยถาวุตฺตอาทีนววิรหโต อุตฺตมปกติภาวโต สมฺปทมิทํ ปุริสตฺตํ นาม เสฏฺฐํ อุตฺตมํ, เอตฺถ ฐตฺวา สกฺกา เอตา สมฺปตฺติโย สมฺปาปุณิตุ’นฺติ เอวํ ปุริสตฺตภาเว สมฺภาวนาปุพฺพกํ ปตฺถนาฐปนํ, ‘ตตฺถ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตา’ติ’’ เอวมาทิเก ปุริสภาวสฺส ปจฺจยภูเต ธมฺเมฯ ปูเรตฺวา วฑฺเฒตฺวาฯ ปจฺจกฺขํ ภูตํ, สทิสญฺจ ทิฏฺฐธมฺมิกํ, สมฺปรายิกญฺจ สุวิปุลํ อนตฺถํ อจินฺเตตฺวา ปุริสสฺส กาเมสุ มิจฺฉาจรณํ เกวลํ อิตฺถิยํ อาสาปตฺติ ผเลเนวาติ อาสาอาปตฺติ อิตฺถิภาวาวหาปิ โหติเยวฯ ตนฺนินฺนโปณปพฺภารภาเวน ตนฺนิกนฺติยา นิมิตฺตภาวาปตฺติโตติ วุตฺตํ ‘‘ปุริโส อิตฺถตฺตภาวํ ลภนฺโต กาเมสุมิจฺฉาจารํ นิสฺสาย ลภตี’’ติฯ ตทาติ ยถาวุตฺเต ปฐมกปฺปิกกาเลฯ ปกติยาติ สภาเวนฯ มาตุคามสฺสาติ ปุริมตฺตภาเว มาตุคามภูตสฺสฯ ปุริสสฺสาติ เอตฺถาปิ ‘‘ปกติยา’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ อุปนิชฺฌายตนฺติ อุเปจฺจ นิชฺฌายนฺตานํฯ ยถา อญฺญมญฺญสฺมิํ สาราโค อุปฺปชฺชติ, เอวํ สาเปกฺขภาเวน โอโลเกนฺตานํฯ ราคปริฬาโหติ ราคโช ปริฬาโหฯ

นิพฺพุยฺหมานายาติ ปริณตา หุตฺวา นิยฺยมานายฯ

เมถุนธมฺมสมาจารวณฺณนา

[127] โคมยปิณฺฑมตฺตมฺปิ นาลตฺถาติ สมฺมเทว วิวาหกมฺมํ นาลตฺถาติ อธิปฺปาเยน วทนฺติฯ ปาตพฺยตนฺติ ตสฺมิํ อสทฺธมฺเม กิเลสกาเมน ปิวิตพฺพตํ กิญฺจิ ปิวิตพฺพวตฺถุํ ปิวนฺตา วิย อติวิย โตเสตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพตํ อาปชฺชิํสุ, ปาตพฺยตนฺติ วา ปริภุญฺชนกตํ อาปชฺชิํสุ อุปคจฺฉิํสุฯ ปริโภคตฺโถ หิ อยํ ปา-สทฺโท, กตฺตุสาธโน จ ตพฺย-สทฺโท, ยถารุจิ ปริภุญฺชิํสูติ อตฺโถฯ

สนฺนิธิการกนฺติ สนฺนิธิการํ, ก-กาโร ปทวฑฺฒนมตฺตนฺติ อาห ‘‘สนฺนิธิํ กตฺวา’’ติฯ อปทานนฺติ อวขณฺฑนํฯ เอเกกสฺมิํ ฐาเนติ ยตฺถ ยตฺถ วหิตํ, ตสฺมิํ ตสฺมิํ เอเกกสฺมิํ ฐาเนฯ คุมฺพคุมฺพาติ ปุญฺชปุญฺชาฯ

สาลิวิภาควณฺณนา

[128] สีมํ ฐเปยฺยามาติ ‘‘อยํ ภูมิภาโค อสุกสฺส, อยํ ภูมิภาโค อสุกสฺสา’’ติ เอวํ ปริจฺเฉทํ กเรยฺยามฯ ตํ อคฺคํ กตฺวาติ ตํ อาทิํ กตฺวาฯ

มหาสมฺมตราชวณฺณนา

[130] ปกาเสตพฺพนฺติ โทสวเสน ปกาเสตพฺพํฯ ขิปิตพฺพนฺติ เขปํ กาตพฺพํฯ เตนาห ‘‘หาเรตพฺพ’’นฺติ, สตฺตนิกายโต นีหริตพฺพํฯ

เนสนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํฯ

[131] อกฺขรนฺติ นิรุตฺติํฯ สา หิ มหาชเนน สมฺมโตติ นิทฺธาเรตฺวา วตฺตพฺพโต นิรุตฺติ , ตสฺมิํเยว นิรูฬฺหภาวโต , อญฺญตฺถ อสญฺจรณโต อกฺขรนฺติ จ วุจฺจติ, ตถา สงฺขาตพฺพโต สงฺขา, สมญฺญายตีติ สมญฺญา, ปญฺญาปนโต ปญฺญตฺติ, โวหรณโต โวหาโรฯ อุปฺปนฺโนติ ปวตฺโตฯ น เกวลํ อกฺขรเมวาติ น เกวลํ สมญฺญากรณเมวฯ เขตฺตสามิโนติ ตํ ตํ ภูมิภาคํ ปริคฺคเหตฺวา ฐิตสตฺตาฯ ตีหิ สงฺเขหีติ ติวิธกิริยาภิสงฺขเตหิ ตีหิ สงฺเขหิ ขตฺติยาทีหิ ตีหิ วณฺเณหิ ปริคฺคหิเตหิฯ ‘‘ขตฺติยานุยนฺตพฺราหฺมณคหปติกเนคมชานปเทหิ ตีหิ คหปตีหิ ปริคฺคหิเตหี’’ติ จ วทนฺติฯ อคฺคนฺติ ญาเตนาติ อคฺคํ กุลนฺติ ญาเตนฯ ขตฺติยกุลญฺหิ โลเก สพฺพเสฏฺฐํฯ ยถาห ‘‘ขตฺติโย เสฏฺโฐ ชเนตสฺมิํ, เย โคตฺตปฏิสาริโน’’ติ, (ที. นิ. 1.277; 3.140; ม. นิ. 2.30; สํ. นิ. 1.182, 245) อเภโทปจาเรน ปน อกฺขรสฺส ขตฺติยสทฺทสฺสปิ เสฏฺฐตาติ ปาฬิยํ ‘‘อคฺคญฺเญน อกฺขเรนา’’ติ วุตฺตํฯ อิทานิ อเภโทปจาเรน วินา เอว อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อคฺเค วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

พฺราหฺมณมณฺฑลาทิวณฺณนา

[132] เยน อนารมฺภภาเวน พาหิตากุสลา ‘‘พฺราหฺมณา’’ติ วุตฺตา, ตเมว ตาว ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘วีตงฺคารา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ตทตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปจิตฺวา’’ติอาทิมาหฯ ตเมนนฺติ วจนวิปลฺลาเสน นิทฺเทโสติ อาห ‘‘เต เอเต’’ติฯ อภิสงฺขโรนฺตาติ จิตฺตมนฺตภาเวน อญฺญมญฺญํ อภิวิสิฏฺเฐ กโรนฺตา, พฺราหฺมณากปฺปภาเวน สงฺขโรนฺตา จฯ วาเจนฺตาติ ปเรสํ กเถนฺตา, เย ตถา คนฺเถ กาตุํ น ชานนฺติฯ อจฺฉนฺตีติ อาสนฺติ, อุปวิสนฺตีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘วสนฺตี’’ติฯ อจฺเฉนฺตีติ กาลํ เขเปนฺติฯ หีนสมฺมตํ ฌานภาวนานุโยคํ ฉฑฺเฑตฺวา คนฺเถ ปสุตตาทีปนโตฯ เสฏฺฐสมฺมตํ ชาตํ ‘‘เวทธรา โสตฺติยา สุพฺราหฺมณาติ เอวํ เสฏฺฐสมฺมตํ ชาตํฯ

[133] เมถุนธมฺมํ สมาทิยิตฺวาติ ชายาปติกภาเวน ทฺวยํ ทฺวยํ นิวาสํ อชฺฌุปคนฺตฺวาฯ วาณิชกมฺมาทิเกติ อาทิ-สทฺเทน กสิกมฺมาทิํ สงฺคณฺหาติฯ