สิเนรุสฺส, จกฺกวาฬสฺส จ ยํ ฐานํ เวมชฺฌํ, ตสฺส, สิเนรุสฺส จ ยํ ฐานํ เวมชฺฌํ, เตน คจฺฉนฺตา ‘‘สิเนรุสมีเปน วิจรนฺตี’’ติ วุตฺตา, น สิเนรุสฺส อคฺคาฬินฺทอลฺลีนาฯ จกฺกวาฬสมีเปน จริตฺวาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ มชฺเฌนาติ สิเนรุสฺส, จกฺกวาฬสฺส จ อุชุกํ เวมชฺเฌน มคฺเคนฯ จิตฺรมาเส มชฺเฌนาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ

เอกปฺปหาเรนาติ เอกเวลาย, เอเกเนว วา อตฺตโน เอกปฺปหาเรนฯ มชฺฌนฺหิโกติ ฐิตมชฺฌนฺหิโก กาโล โหติฯ ตทา หิ สูริยมณฺฑลํ อุคฺคจฺฉนฺตํ หุตฺวาปิ อิมสฺมิํ ทีเป ฐิตสฺส อุปฑฺฒเมว ทิสฺสติ, อุตฺตรกุรูสุ ฐิตสฺส โอคจฺฉนฺตํ หุตฺวาฯ เอวญฺหิ เอกเวลายเมว ตีสุ ทีเปสุ อาโลกกรณํฯ

เยสุ กตฺติกาทินกฺขตฺตสมญฺญา, ตานิปิ ตารกรูปานิ เยวาติ วุตฺตํ ‘‘เสสตารกรูปานิ จา’’ติ, นกฺขตฺตสญฺญิตตารกรูปโต อวสิฏฺฐตารกรูปานีติ อตฺโถฯ อุภยานิปิ ตานิ เทวตานํ วสนกวิมานานีติ เวทิตพฺพานิฯ รา-สทฺโท ติยติ ฉิชฺชติ เอตฺถาติ รตฺติ, สตฺตานํ สทฺทสฺส วูปสมนกาโลติ อตฺโถฯ ทิพฺพนฺติ สตฺตา กีฬนฺติ โชตนฺติ เอตฺถาติ ทิวาฯ สตฺตานํ อายุํ มินนฺโต วิย สิยติ อนฺตํ กโรตีติ มาโสฯ ตํ ตํ กิริยํ อรติ วตฺเตตีติ อุตุฯ ตํ ตํ สตฺตํ, ธมฺมปฺปวตฺติญฺจ สงฺคมฺม วทนฺโต วิย สรติ วตฺเตตีติ สํวจฺฉโรฯ

[122] วิวชฺชนํ วิวชฺโช, โส เอว เววชฺชํ, วณฺณสฺส เววชฺชํ วณฺณเววชฺชํ, วณฺณสมฺปตฺติยา วิคโม, ตสฺส ปน อตฺถิตา ‘‘วณฺณเววชฺชตา’’ติ วุตฺตาฯ เตนาห ‘‘วิวชฺชภาโว’’ติฯ เตสนฺติ วณฺณวนฺตานํ สตฺตานํฯ อติมานปฺปจฺจยาติ ทุพฺพณฺณวมฺภนวเสน อติกฺกมฺม อตฺตโน วณฺณํ ปฏิจฺจ มานปจฺจยา, มานสมฺปคฺคณฺหนนิมิตฺตนฺติ อตฺโถฯ สาติสโย รโส เอติสฺสา อตฺถีติ รสาติ ลทฺธมานาย, อนุภาสิํสูติ อนุโรธวเสน ภาสิํสุฯ โลกุปฺปตฺติวํสกถนฺติ โลกุปฺปตฺติวํสชํ ปเวณีกถํ, อาทิกาเล อุปฺปนฺนํ ปเวณีอาคตกถนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อนุปตนฺตี’’ติปิ ปาโฐ, โส เอวตฺโถฯ

ภูมิปปฺปฏกปาตุภาวาทิวณฺณนา

[123] เอทิโส หุตฺวาติ อหิจฺฉตฺตกสทิโส หุตฺวาฯ

[124] ปทาลตาติ ‘‘ปทา’’ติ เอวํนามา เอกา ลตา, สา ปน ยสฺมา สมฺปนฺนวณฺณคนฺธรสา, ตสฺมา ‘‘ภทฺทลตา’’ติ วุตฺตาฯ นาฬิกาติ นาฬิวลฺลิฯ อหายีติ นสฺสิฯ

[125] อกฏฺฐปาโกติ อกฏฺเฐเยว ฐาเน อุปฺปชฺชิตฺวา ปจฺจนโก, นีวาโร วิย สญฺชาโต หุตฺวา นิปฺปชฺชนโกติ อตฺโถฯ กโณ ‘‘กุณฺฑก’’นฺติ จ วุจฺจติฯ ถุสนฺติ ตณฺฑุลํ ปริโยนนฺธิตฺวา ฐิตตฺตโจ, ตทภาวโต ‘‘อกโณ, อถุโส’’ติ สาลิ วุตฺโตฯ ‘‘ปฏิวิรูฬฺห’’นฺติ อิทํ ปกฺกภาวสฺส การณวจนํฯ ปฏิวิรูฬฺหโต หิ ตํ ปกฺกนฺติฯ ยสฺมิํ ฐาเน สายํ ปกฺโก สาลิ คหิโต, ตเทว ฐานํ ทุติยทิวเส ปาโต ปกฺเกน สาลินา ปริปุณฺณํ หุตฺวา ติฏฺฐตีติ อาห ‘‘สายํ คหิตฏฺฐานํ ปาโต ปกฺกํ โหตี’’ติอาทิฯ อลายิตนฺติ ลายิตฏฺฐานมฺปิ เตสํ กมฺมปฺปจฺจยา อลายิตเมว หุตฺวา อนูนํ ปริปุณฺณเมว ปญฺญายติ, น เกวลํ ปญฺญายนเมว, อถ โข ตถาภูตเมว หุตฺวา ติฏฺฐติฯ

อิตฺถิปุริสลิงฺคาทิปาตุภาววณฺณนา

[126] ‘‘มนุสฺสกาเล’’ติ อิทํ ปุพฺเพ มนุสฺสภูตานํเยว ตตฺถ อิทานิ นิกนฺติวเสน อุปฺปตฺติ โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ, เทวตานมฺปิ ปุริมชาติยํ อิตฺถิภาเว ฐิตานํ ตตฺถ วิราคาทิปุริสตฺตปฺปจฺจเย อสติ ตทา อิตฺถิลิงฺคเมว ปาตุภวติฯ ปุริสตฺตปจฺจเยติ ‘‘อตฺตโนปิ อนิสฺสรตา, สพฺพกาลํ ปรายตฺตวุตฺติตา, รชสฺสลตา วญฺจตา, คพฺภธารณํ, ปฐมาย ปกติยา นิหีนปกติตา, สูรวีรตาภาโว, ‘อปฺปกา ชนา’ติ ‘หีเฬตพฺพตา’ติ เอวมาทิ อาทีนวปจฺจเวกฺขณปุพฺพกมฺปิ อิตฺถิภาเว ‘อลํ อิตฺถิภาเวน, น หิ อิตฺถิภาเว ฐตฺวา จกฺกวตฺติสิริํ, น สกฺกมารพฺรหฺมสิริโย ปจฺจนุภวิตุํ, น ปจฺเจกโพธิํ, น สมฺมาสมฺโพธิํ อธิคนฺตุํ สกฺกา’ติ เอวํ อิตฺถิภาววิรชฺชนํ, ‘ยถาวุตฺตอาทีนววิรหโต อุตฺตมปกติภาวโต สมฺปทมิทํ ปุริสตฺตํ นาม เสฏฺฐํ อุตฺตมํ, เอตฺถ ฐตฺวา สกฺกา เอตา สมฺปตฺติโย สมฺปาปุณิตุ’นฺติ เอวํ ปุริสตฺตภาเว สมฺภาวนาปุพฺพกํ ปตฺถนาฐปนํ, ‘ตตฺถ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตา’ติ’’ เอวมาทิเก ปุริสภาวสฺส ปจฺจยภูเต ธมฺเมฯ ปูเรตฺวา วฑฺเฒตฺวาฯ ปจฺจกฺขํ ภูตํ, สทิสญฺจ ทิฏฺฐธมฺมิกํ, สมฺปรายิกญฺจ สุวิปุลํ อนตฺถํ อจินฺเตตฺวา ปุริสสฺส กาเมสุ มิจฺฉาจรณํ เกวลํ อิตฺถิยํ อาสาปตฺติ ผเลเนวาติ อาสาอาปตฺติ อิตฺถิภาวาวหาปิ โหติเยวฯ ตนฺนินฺนโปณปพฺภารภาเวน ตนฺนิกนฺติยา นิมิตฺตภาวาปตฺติโตติ วุตฺตํ ‘‘ปุริโส อิตฺถตฺตภาวํ ลภนฺโต กาเมสุมิจฺฉาจารํ นิสฺสาย ลภตี’’ติฯ ตทาติ ยถาวุตฺเต ปฐมกปฺปิกกาเลฯ ปกติยาติ สภาเวนฯ มาตุคามสฺสาติ ปุริมตฺตภาเว มาตุคามภูตสฺสฯ ปุริสสฺสาติ เอตฺถาปิ ‘‘ปกติยา’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ อุปนิชฺฌายตนฺติ อุเปจฺจ นิชฺฌายนฺตานํฯ ยถา อญฺญมญฺญสฺมิํ สาราโค อุปฺปชฺชติ, เอวํ สาเปกฺขภาเวน โอโลเกนฺตานํฯ ราคปริฬาโหติ ราคโช ปริฬาโหฯ

นิพฺพุยฺหมานายาติ ปริณตา หุตฺวา นิยฺยมานายฯ

เมถุนธมฺมสมาจารวณฺณนา

[127] โคมยปิณฺฑมตฺตมฺปิ นาลตฺถาติ สมฺมเทว วิวาหกมฺมํ นาลตฺถาติ อธิปฺปาเยน วทนฺติฯ ปาตพฺยตนฺติ ตสฺมิํ อสทฺธมฺเม กิเลสกาเมน ปิวิตพฺพตํ กิญฺจิ ปิวิตพฺพวตฺถุํ ปิวนฺตา วิย อติวิย โตเสตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพตํ อาปชฺชิํสุ, ปาตพฺยตนฺติ วา ปริภุญฺชนกตํ อาปชฺชิํสุ อุปคจฺฉิํสุฯ ปริโภคตฺโถ หิ อยํ ปา-สทฺโท, กตฺตุสาธโน จ ตพฺย-สทฺโท, ยถารุจิ ปริภุญฺชิํสูติ อตฺโถฯ

สนฺนิธิการกนฺติ สนฺนิธิการํ, ก-กาโร ปทวฑฺฒนมตฺตนฺติ อาห ‘‘สนฺนิธิํ กตฺวา’’ติฯ อปทานนฺติ อวขณฺฑนํฯ เอเกกสฺมิํ ฐาเนติ ยตฺถ ยตฺถ วหิตํ, ตสฺมิํ ตสฺมิํ เอเกกสฺมิํ ฐาเนฯ คุมฺพคุมฺพาติ ปุญฺชปุญฺชาฯ

สาลิวิภาควณฺณนา

[128] สีมํ ฐเปยฺยามาติ ‘‘อยํ ภูมิภาโค อสุกสฺส, อยํ ภูมิภาโค อสุกสฺสา’’ติ เอวํ ปริจฺเฉทํ กเรยฺยามฯ ตํ อคฺคํ กตฺวาติ ตํ อาทิํ กตฺวาฯ

มหาสมฺมตราชวณฺณนา

[130] ปกาเสตพฺพนฺติ โทสวเสน ปกาเสตพฺพํฯ ขิปิตพฺพนฺติ เขปํ กาตพฺพํฯ เตนาห ‘‘หาเรตพฺพ’’นฺติ, สตฺตนิกายโต นีหริตพฺพํฯ