จนฺทิมสูริยาทิปาตุภาววณฺณนา

[121] อาลุปฺปการกนฺติ เอตฺถ อาโลปปริยาโย อาลุปฺป-สทฺโทติ อาห ‘‘อาโลปํ กตฺวา’’ติฯ ปจฺจกฺขภูตานมฺปิ จนฺทิมสูริยานํ ปวตฺติยํ โลกิยานํ สมฺโมโห โหติ, ตํ วิธมิตุํ ‘‘โก ปน เตส’’นฺติอาทินา อฏฺฐ ปญฺหาวิสฺสชฺชนานิ คหิตานิฯ ตตฺถ เตสนฺติ จนฺทิมสูริยานํฯ กสฺมินฺติ กสฺมิํ ฐาเนฯ ‘‘โก อุปรี’’ติ เอเตเนว โก เหฏฺฐาติ อยมตฺโถ วุตฺโตเยวฯ ตถา ‘‘โก สีฆํ คจฺฉตี’’ติ อิมินา โก สณิกํ คจฺฉตีติ อยมฺปิ อตฺโถ วุตฺโตเยวฯ วีถิโยติ คมนวีถิโยฯ เอกโตติ เอกสฺมิํ ขเณ ปาตุภวนฺติฯ สูริยมณฺฑเล ปน อตฺถงฺคเต จนฺทมณฺฑลํ ปญฺญายิตฺถฯ ฉนฺทํ ญตฺวา วาติ รุจิํ ญตฺวา วิยฯ

อุภยนฺติ อนฺโต, พหิ จฯ

อุชุกนฺติ อายามโต, วิตฺถารโต, อุพฺเพธโต จฯ ปริมณฺฑลโตติ ปริกฺเขปโตฯ

อุชุกํ สณิกํ คจฺฉติ อมาวาสิยํ สูริเยน สทฺธิํ คจฺฉนฺโต ทิวเส ทิวเส โถกํ โถกํ โอหียนฺโต ปุณฺณมาสิยํ อุปฑฺฒมคฺคเมว โอหียนโตฯ ติริยํ สีฆํ คจฺฉติ เอกสฺมิมฺปิ มาเส กทาจิ ทกฺขิณโต, กทาจิ อุตฺตรโต ทสฺสนโตฯ ‘‘ทฺวีสุ ปสฺเสสู’’ติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํฯ จนฺทสฺส ปุรโต, ปจฺฉโต, สมญฺจ ตารกา คจฺฉนฺติเยวฯ อตฺตโน ฐานนฺติ อตฺตโน คมนฏฺฐานํฯ น วิชหนฺติ อตฺตโน วีถิยาว คจฺฉนโตฯ สูริยสฺส อุชุกํ คมนสฺส สีฆตา จนฺทสฺส คมนํ อุปาทาย เวทิตพฺพาฯ ติริยํ คมนํ ทกฺขิณทิสโต อุตฺตรทิสาย, อุตฺตรทิสโต จ ทกฺขิณทิสาย คมนํ ทนฺธํ ฉหิ ฉหิ มาเสหิ อิชฺฌนโตฯ โสติ สูริโยฯ กาฬปกฺขอุโปสถโตติ กาฬปกฺเข อุโปสเถ จนฺเทน สเหว คนฺตฺวา ตโต ปรํฯ ปาฏิปททิวเสติ สุกฺกปกฺขปาฏิปททิวเสฯ โอหาย คจฺฉติ อตฺตโน สีฆคามิตาย, ตสฺส จ ทนฺธคามิตายฯ เลขา วิย ปญฺญายติ ปจฺฉิมทิสายํฯ ยาว อุโปสถทิวสาติ ยาว สุกฺกปกฺขอุโปสถทิวสาฯ ‘‘จนฺโท อนุกฺกเมน วฑฺฒิตฺวา’’ติ อิทํ อุปริภาคโต ปติตสูริยาโลกตาย เหฏฺฐโต ปวตฺตาย สูริยสฺส ทูรภาเวน ทิวเส ทิวเส อนุกฺกเมน ปริหายมานาย อตฺตโน ฉายาย วเสน อนุกฺกเมน จนฺทมณฺฑลปฺปเทสสฺส วฑฺฒมานสฺส วิย ทิสฺสมานตาย วุตฺตํ, ตสฺมา อนุกฺกเมน วฑฺฒิตฺวา วิยฯ อุโปสถทิวเส ปุณฺณมายํ ปริปุณฺโณ โหติ, ปริปุณฺณมณฺฑโล หุตฺวา ทิสฺสตีติ อตฺโถฯ ธาวิตฺวา คณฺหาติ จนฺทสฺส ทนฺธคติตาย, อตฺตโน จ สีฆคติตายฯ

อนุกฺกเมน หายิตฺวาติ เอตฺถ ‘‘อนุกฺกเมน วฑฺฒิตฺวา’’ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ ปน ฉายาย หายมานตาย มณฺฑลํ วฑฺฒมานํ วิย ทิสฺสติ, อิธ ฉายาย วฑฺฒมานตาย มณฺฑลํ หายมานํ วิย ทิสฺสติฯ

ยาย วีถิยา สูริเย คจฺฉนฺเต วสฺสวลาหกา เทวปุตฺตา สูริยาภิตาปสนฺตตฺตา อตฺตโน วิมานโต น นิกฺขมนฺติ, กีฬาปสุตา หุตฺวา น วิจรนฺติ, ตทา กิร สูริยสฺส วิมานํ ปกติมคฺคโต อโธ โอตริตฺวา วิจรติ, ตสฺส โอรุยฺห จรเณเนว จนฺทวิมานมฺปิ อโธ โอรุยฺห จรติ ตคฺคติกตฺตา, ตสฺมา สา วีถิ อุทกาภาเวน อชานุรูปตาย ‘‘อชวีถี’’ติ สมญฺญํ คตาฯ ยาย ปน วีถิยา สูริเย คจฺฉนฺเต วสฺสวลาหกา เทวปุตฺตา สูริยาภิตาปาภาวโต อภิณฺหํ อตฺตโน วิมานโต พหิ นิกฺขมิตฺวา กีฬาปสุตา อิโต จิโต จ วิจรนฺติ, ตทา กิร สูริยวิมานํ ปกติมคฺคโต อุทฺธํ อารุหิตฺวา วิจรติ, ตสฺส อุทฺธํ อารุยฺห จรเณเนว จนฺทวิมานมฺปิ อุทฺธํ อารุยฺห จรติ ตคฺคติกตฺตา, ตคฺคติกตา จ สมานคตินา วาตมณฺฑเลน วิมานสฺส เผลฺลิตพฺพตฺตา, ตสฺมา สา วีถิ อุทกพหุภาเวน นาคานุรูปตาย ‘‘นาควีถี’’ติ สมญฺญํ คตาฯ ยทา สูริโย อุทฺธมนารุหนฺโต, อโธ จ อโนตรนฺโต ปกติมคฺเคเนว คจฺฉติ, ตทา วสฺสวลาหกา ยถากาลํ, ยถารุจิ จ วิมานโต นิกฺขมิตฺวา สุเขน วิจรนฺติ, เตน กาเลน กาลํ วสฺสนโต โลเก อุตุสมตา โหติ, ตาย อุตุสมตาย เหตุภูตาย สา จนฺทิมสูริยานํ คติ ควานุรูปตาย ‘‘โควีถี’’ติ สมญฺญํ คตาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อชวีถี’’ติอาทิฯ

เอวํ ‘‘กติ เนสํ วีถิโย’’ติ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชตฺวา ‘‘กถํ วิจรนฺตี’’ติ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชตุํ ‘‘จนฺทิมสูริยา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สิเนรุโต พหิ นิกฺขมนฺตีติ สิเนรุสมีเปน ตํ ปทกฺขิณํ กตฺวา คจฺฉนฺตา ตโต คมนวีถิโต พหิ อตฺตโน ติริยคมเนน จกฺกวาฬาภิมุขา นิกฺขมนฺติฯ อนฺโต วิจรนฺตีติ เอวํ ฉ มาเส ขเณ ขเณ สิเนรุโต อปสกฺกนวเสน ตโต นิกฺขมิตฺวา จกฺกวาฬสมีปํ ปตฺตา, ตโตปิ ฉ มาเส ขเณ ขเณ อปสกฺกนวเสน นิกฺขมิตฺวา สิเนรุสมีปํ ปาปุณนฺตา อนฺโต วิจรนฺติฯ อิทานิ ตเมวตฺถํ สงฺเขเปน วุตฺตํ วิวริตุํ ‘‘เตหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

สิเนรุสฺส, จกฺกวาฬสฺส จ ยํ ฐานํ เวมชฺฌํ, ตสฺส, สิเนรุสฺส จ ยํ ฐานํ เวมชฺฌํ, เตน คจฺฉนฺตา ‘‘สิเนรุสมีเปน วิจรนฺตี’’ติ วุตฺตา, น สิเนรุสฺส อคฺคาฬินฺทอลฺลีนาฯ จกฺกวาฬสมีเปน จริตฺวาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ มชฺเฌนาติ สิเนรุสฺส, จกฺกวาฬสฺส จ อุชุกํ เวมชฺเฌน มคฺเคนฯ จิตฺรมาเส มชฺเฌนาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ

เอกปฺปหาเรนาติ เอกเวลาย, เอเกเนว วา อตฺตโน เอกปฺปหาเรนฯ มชฺฌนฺหิโกติ ฐิตมชฺฌนฺหิโก กาโล โหติฯ ตทา หิ สูริยมณฺฑลํ อุคฺคจฺฉนฺตํ หุตฺวาปิ อิมสฺมิํ ทีเป ฐิตสฺส อุปฑฺฒเมว ทิสฺสติ, อุตฺตรกุรูสุ ฐิตสฺส โอคจฺฉนฺตํ หุตฺวาฯ เอวญฺหิ เอกเวลายเมว ตีสุ ทีเปสุ อาโลกกรณํฯ

เยสุ กตฺติกาทินกฺขตฺตสมญฺญา, ตานิปิ ตารกรูปานิ เยวาติ วุตฺตํ ‘‘เสสตารกรูปานิ จา’’ติ, นกฺขตฺตสญฺญิตตารกรูปโต อวสิฏฺฐตารกรูปานีติ อตฺโถฯ อุภยานิปิ ตานิ เทวตานํ วสนกวิมานานีติ เวทิตพฺพานิฯ รา-สทฺโท ติยติ ฉิชฺชติ เอตฺถาติ รตฺติ, สตฺตานํ สทฺทสฺส วูปสมนกาโลติ อตฺโถฯ ทิพฺพนฺติ สตฺตา กีฬนฺติ โชตนฺติ เอตฺถาติ ทิวาฯ สตฺตานํ อายุํ มินนฺโต วิย สิยติ อนฺตํ กโรตีติ มาโสฯ ตํ ตํ กิริยํ อรติ วตฺเตตีติ อุตุฯ ตํ ตํ สตฺตํ, ธมฺมปฺปวตฺติญฺจ สงฺคมฺม วทนฺโต วิย สรติ วตฺเตตีติ สํวจฺฉโรฯ

[122] วิวชฺชนํ วิวชฺโช, โส เอว เววชฺชํ, วณฺณสฺส เววชฺชํ วณฺณเววชฺชํ, วณฺณสมฺปตฺติยา วิคโม, ตสฺส ปน อตฺถิตา ‘‘วณฺณเววชฺชตา’’ติ วุตฺตาฯ เตนาห ‘‘วิวชฺชภาโว’’ติฯ เตสนฺติ วณฺณวนฺตานํ สตฺตานํฯ อติมานปฺปจฺจยาติ ทุพฺพณฺณวมฺภนวเสน อติกฺกมฺม อตฺตโน วณฺณํ ปฏิจฺจ มานปจฺจยา, มานสมฺปคฺคณฺหนนิมิตฺตนฺติ อตฺโถฯ สาติสโย รโส เอติสฺสา อตฺถีติ รสาติ ลทฺธมานาย, อนุภาสิํสูติ อนุโรธวเสน ภาสิํสุฯ โลกุปฺปตฺติวํสกถนฺติ โลกุปฺปตฺติวํสชํ ปเวณีกถํ, อาทิกาเล อุปฺปนฺนํ ปเวณีอาคตกถนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อนุปตนฺตี’’ติปิ ปาโฐ, โส เอวตฺโถฯ

ภูมิปปฺปฏกปาตุภาวาทิวณฺณนา

[123] เอทิโส หุตฺวาติ อหิจฺฉตฺตกสทิโส หุตฺวาฯ