เสฏฺฐจฺเฉท…เป.… ทสฺเสตุนฺติ โสปิ หิ ‘‘พฺราหฺมโณว เสฏฺโฐ วณฺโณ, หีนา อญฺเญ วณฺณา’’ติ, ‘‘พฺราหฺมณา พฺรหฺมุโน ปุตฺตา โอรสา มุขโต ชาตา พฺรหฺมชา’’ติ (ที. นิ. 3.114) จ เอวํ ปวตฺตาย มิจฺฉาทิฏฺฐิยา วินิเวฐโน ชาติพฺราหฺมณานํ เสฏฺฐภาวสฺส เฉทนโต เสฏฺฐจฺเฉทนวาโท นาม โหตีติ ทสฺเสตุนฺติ อตฺโถฯ

อิตฺถภาวนฺติ อิมํ ปการตํ มนุสฺสภาวํฯ สามญฺญโชตนา หิ วิเสเส อวติฏฺฐติ, ปกรณวเสน วา อยมตฺโถ อวจฺฉินฺโน ทฏฺฐพฺโพฯ มเนเนว นิพฺพตฺตาติ พาหิรปจฺจเยน วินา เกวลํ อุปจารฌานมนสาว นิพฺพตฺตาฯ ยาย อุปจารชฺฌานเจตนาย เต ตตฺถ นิพฺพตฺตา, นีวรณวิกฺขมฺภนาทินา อุฬาโร ตสฺสา ปวตฺติวิเสโส, ตสฺมา ฌานผลกปฺโป ตสฺสา ผลวิเสโสติ อาห ‘‘พฺรหฺมโลเก วิยา’’ติอาทิฯ ‘‘สยํปภา’’ติ ปทานํ ตตฺถ สูริยาโลกาทีหิ วินา อนฺธการํ วิธมนฺตา สยเมว ปภาสนฺตีติ สยํปภา, อนฺตลิกฺเข อากาเส จรนฺตีติ อนฺตลิกฺขจรา, ตทญฺญกามาวจรสตฺตานํ วิย สรีรสฺส วิจรณฏฺฐานสฺส อสุภตาภาวโต สุภํ, สุเภว ติฏฺฐนฺตีติ สุภฏฺฐายิโนติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

รสปถวิปาตุภาววณฺณนา

[120] สพฺพํ จกฺกวาฬนฺติ อนวเสสํ โกฏิสตสหสฺสํ จกฺกวาฬํฯ สมตนีติ สญฺฉาเทนฺตี วิปฺผริ, สา ปน ตสฺมิํ อุทเก ปติฏฺฐิตา อโหสีติ อาห ‘‘ปติฏฺฐหี’’ติฯ วณฺเณน สมฺปนฺนาติ สมฺปนฺนวณฺณาฯ มกฺขิกณฺฑกรหิตนฺติ มกฺขิกาหิ จ ตาสํ อณฺฑเกหิ จ รหิตํฯ

อตีตานนฺตเรปิ กปฺเป โลโลเยวฯ กสฺมา? เอวํ จิรปริจิตโลลตาวเสน สพฺพปฐมํ ตถา อกาสีติ ทสฺเสติฯ กิเมวิทนฺติ ‘‘วณฺณโต, คนฺธโต จ ตาว ญาตํ, รสโต ปน กิเมวิทํ ภวิสฺสตี’’ติ สํสยชาโต วทติฯ ติฏฺฐตีติ อฏฺฐาสิฯ

จนฺทิมสูริยาทิปาตุภาววณฺณนา

[121] อาลุปฺปการกนฺติ เอตฺถ อาโลปปริยาโย อาลุปฺป-สทฺโทติ อาห ‘‘อาโลปํ กตฺวา’’ติฯ ปจฺจกฺขภูตานมฺปิ จนฺทิมสูริยานํ ปวตฺติยํ โลกิยานํ สมฺโมโห โหติ, ตํ วิธมิตุํ ‘‘โก ปน เตส’’นฺติอาทินา อฏฺฐ ปญฺหาวิสฺสชฺชนานิ คหิตานิฯ ตตฺถ เตสนฺติ จนฺทิมสูริยานํฯ กสฺมินฺติ กสฺมิํ ฐาเนฯ ‘‘โก อุปรี’’ติ เอเตเนว โก เหฏฺฐาติ อยมตฺโถ วุตฺโตเยวฯ ตถา ‘‘โก สีฆํ คจฺฉตี’’ติ อิมินา โก สณิกํ คจฺฉตีติ อยมฺปิ อตฺโถ วุตฺโตเยวฯ วีถิโยติ คมนวีถิโยฯ เอกโตติ เอกสฺมิํ ขเณ ปาตุภวนฺติฯ สูริยมณฺฑเล ปน อตฺถงฺคเต จนฺทมณฺฑลํ ปญฺญายิตฺถฯ ฉนฺทํ ญตฺวา วาติ รุจิํ ญตฺวา วิยฯ

อุภยนฺติ อนฺโต, พหิ จฯ

อุชุกนฺติ อายามโต, วิตฺถารโต, อุพฺเพธโต จฯ ปริมณฺฑลโตติ ปริกฺเขปโตฯ

อุชุกํ สณิกํ คจฺฉติ อมาวาสิยํ สูริเยน สทฺธิํ คจฺฉนฺโต ทิวเส ทิวเส โถกํ โถกํ โอหียนฺโต ปุณฺณมาสิยํ อุปฑฺฒมคฺคเมว โอหียนโตฯ ติริยํ สีฆํ คจฺฉติ เอกสฺมิมฺปิ มาเส กทาจิ ทกฺขิณโต, กทาจิ อุตฺตรโต ทสฺสนโตฯ ‘‘ทฺวีสุ ปสฺเสสู’’ติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํฯ จนฺทสฺส ปุรโต, ปจฺฉโต, สมญฺจ ตารกา คจฺฉนฺติเยวฯ อตฺตโน ฐานนฺติ อตฺตโน คมนฏฺฐานํฯ น วิชหนฺติ อตฺตโน วีถิยาว คจฺฉนโตฯ สูริยสฺส อุชุกํ คมนสฺส สีฆตา จนฺทสฺส คมนํ อุปาทาย เวทิตพฺพาฯ ติริยํ คมนํ ทกฺขิณทิสโต อุตฺตรทิสาย, อุตฺตรทิสโต จ ทกฺขิณทิสาย คมนํ ทนฺธํ ฉหิ ฉหิ มาเสหิ อิชฺฌนโตฯ โสติ สูริโยฯ กาฬปกฺขอุโปสถโตติ กาฬปกฺเข อุโปสเถ จนฺเทน สเหว คนฺตฺวา ตโต ปรํฯ ปาฏิปททิวเสติ สุกฺกปกฺขปาฏิปททิวเสฯ โอหาย คจฺฉติ อตฺตโน สีฆคามิตาย, ตสฺส จ ทนฺธคามิตายฯ เลขา วิย ปญฺญายติ ปจฺฉิมทิสายํฯ ยาว อุโปสถทิวสาติ ยาว สุกฺกปกฺขอุโปสถทิวสาฯ ‘‘จนฺโท อนุกฺกเมน วฑฺฒิตฺวา’’ติ อิทํ อุปริภาคโต ปติตสูริยาโลกตาย เหฏฺฐโต ปวตฺตาย สูริยสฺส ทูรภาเวน ทิวเส ทิวเส อนุกฺกเมน ปริหายมานาย อตฺตโน ฉายาย วเสน อนุกฺกเมน จนฺทมณฺฑลปฺปเทสสฺส วฑฺฒมานสฺส วิย ทิสฺสมานตาย วุตฺตํ, ตสฺมา อนุกฺกเมน วฑฺฒิตฺวา วิยฯ อุโปสถทิวเส ปุณฺณมายํ ปริปุณฺโณ โหติ, ปริปุณฺณมณฺฑโล หุตฺวา ทิสฺสตีติ อตฺโถฯ ธาวิตฺวา คณฺหาติ จนฺทสฺส ทนฺธคติตาย, อตฺตโน จ สีฆคติตายฯ