ปุตฺตปฺปฏิลาภตฺถายาติ ‘‘เอวํ มยํ เปตฺติกํ อิณํ โสเธสฺสามา’’ติ ลทฺธิยํ ฐตฺวา ปุตฺตปฺปฏิลาภายฯ อยญฺเหตฺถ ธมฺมิกานํ พฺราหฺมณานํ อชฺฌาสโยฯ สญฺชาตปุปฺผาติ รชสฺสลาฯ อิตฺถีนญฺหิ กุมาริภาวปฺปตฺติโต ปฏฺฐาย ปจฺฉิมวยโต โอรํ อสติ วิพนฺเธ อฏฺฐเม อฏฺฐเม สตฺตาเห คพฺภาสยสญฺญิเต ตติเย อาวตฺเต กติปยา โลหิตปีฬกา สณฺฐหิตฺวา อคฺคหิตปุปฺผา เอว ภิชฺชนฺติ, ตโต โลหิตํ ปคฺฆรติ, ตตฺถ อุตุสมญฺญา, ปุปฺผสมญฺญา จฯ เนสนฺติ พฺราหฺมณานํฯ สจฺจวจนํ สิยาติ ‘‘พฺรหฺมุโน ปุตฺตา’’ติอาทิวจนํ สจฺจํ ยทิ สิยา, พฺราหฺมณีนํ…เป.… มุขํ ภเวยฺย, น เจตํ อตฺถิฯ

จตุวณฺณสุทฺธิวณฺณนา

[115] มุขจฺเฉทกวาทนฺติ ‘‘พฺราหฺมณา มหาพฺรหฺมุโน มุขโต ชาตา’’ติ วาทสฺส เฉทกวาทํฯ อริยภาเว อสมตฺถาติ อนริยภาวาวหาฯ ปกติกาฬกาติ สภาเวเนว น สุทฺธาฯ กณฺโหติ กิลิฏฺโฐ อุปตาปโกฯ เตนาห ‘‘ทุกฺโขติ อตฺโถ’’ติฯ

สุกฺกภาโว นาม ปริสุทฺธตาติ อาห ‘‘นิกฺกิเลสภาเวน ปณฺฑรา’’ติฯ สุกฺโกติ น กิลิฏฺโฐ อนุปตาปโกติ วุตฺตํ ‘‘สุโขติ อตฺโถ’’ติฯ

[116] อุภยโวกิณฺเณติ วจนวิปลฺลาเสน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อุภเยสุ โวกิณฺเณสู’’ติฯ มิสฺสีภูเตสูติ ‘‘กทาจิ กณฺหา ธมฺมา, กทาจิ สุกฺกา ธมฺมา’’ติ เอวํ เอกสฺมิํ สนฺตาเน, เอกสฺมิํเยว จ อตฺตภาเว ปวตฺติยา มิสฺสีภูเตสุ, น ปน เอกชฺฌํ ปวตฺติยาฯ เอตฺถาติ อนนฺตรวุตฺตธมฺมาว อนฺวาธิฏฺฐาติ อาห ‘‘กณฺหสุกฺกธมฺเมสู’’ติฯ ยสฺมา จ เต พฺราหฺมณา น เจว เต ธมฺเม อติกฺกนฺตา, ยาย จ ปฏิปทาย อติกฺกเมยฺยุํ, สาปิ เตสํ ปฏิปทา นตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘วตฺตมานาปี’’ติฯ นานุชานนฺติ อยถาภุจฺจวาทภาวโตฯ อนุชานนญฺจ นาม อพฺภนุโมทนนฺติ ตทภาวํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘นานุโมทนฺติ, น ปสํสนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ จตุนฺนํ วณฺณานนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํฯ เตสนฺติ ปน สมฺพนฺเธปิ วา สามิวจนํฯ

เต จ พฺราหฺมณา น เอวรูปา น เอทิสา, ยาทิโส อรหา เอกเทเสนาปิ เตน เตสํ สทิสตาภาวโต, ตสฺมา เตน การเณน เนสํ พฺราหฺมณานํ ‘‘พฺราหฺมโณว เสฏฺโฐ วณฺโณ’’ติ วาทํ วิญฺญู ยถาภูตวาทิโน พุทฺธาทโย อริยา นานุชานนฺติฯ

อารกตฺตาทีหีติ เอตฺถ กิเลสานํ อารกตฺตา ปหีนภาวโต ทูรตฺตา อรหํ, กิเลสารีนํ หตตฺตา อรหํ, สํสารจกฺกสฺส อรานํ หตตฺตา อรหํ, ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตา อรหํ, ปาปกรเณ รหาภาเวน อรหนฺติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.125 อาทโย), ตํ สํวณฺณนาสุ (วิสุทฺธิ. ฏี. 1.124) จ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ ฯ อาสวานํ ขีณตฺตาติ จตุนฺนมฺปิ อาสวานํ อนวเสสโต ปหีนตฺตาฯ พฺรหฺมจริยวาสนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยวาสํฯ ตสฺส วาสสฺส ปริโยสิตตฺตา วุตฺถวาโส, ทสนฺนมฺปิ วา อริยวาสานํ วุตฺถตฺตา วุตฺถวาโสฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ทสยิเม, ภิกฺขเว, อริยาวาสา, ยทริยา อาวสิํสุ วา อาวสนฺติ วา อาวสิสฺสนฺติ วาฯ กตเม ทส? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปญฺจงฺควิปฺปหีโน โหติ ฉฬงฺคสมนฺนาคโต เอการกฺโข จตุราปสฺเสโน ปนุณฺณปจฺเจกสจฺโจ สมวยสเฐสโน อนาวิลสงฺกปฺโป ปสฺสทฺธกายสงฺขาโร สุวิมุตฺตจิตฺโต สุวิมุตฺตปญฺโญฯ อิเม โข, ภิกฺขเว, ทส อริยาวาสา’’ติ (อ. นิ. 10.19)ฯ

วุสฺสตีติ วา วุสิตํ, อริยมคฺโค, อริยผลญฺจ, ตํ เอตสฺส อตฺถีติ อติสยวจนิจฺฉาวเสน อรหา ‘‘วุสิตวา’’ติ วุตฺโตฯ กรณียํ นาม ปริญฺญาปหานสจฺฉิกิริยาภาวนา ทุกฺขสฺสนฺตํ กาตุกาเมหิ เอกนฺตโต กตฺตพฺพตฺตา, ตํ ปน ยสฺมา จตูหิ มคฺเคหิ ปจฺเจกํ จตูสุ สจฺเจสุ กาตพฺพํ กตํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘จตูหิ…เป.… กตกรณีโย’’ติฯ โอสีทาปนฏฺเฐน ภารา วิยาติ ภารา, กิเลสา, ขนฺธา จฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘ภารา หเว ปญฺจกฺขนฺธา’’ติ (สํ. นิ. 3.22) โอหาริโตติ อปนีโตฯ สโก อตฺโถ สทตฺโถติ เอตฺถ ท-กาโร ปทสนฺธิกโรฯ กามํ ทิฏฺฐิอาทโยปิ สํโยชนานิ เอว, ตถาปิ ตณฺหาย ภวสํโยชนฏฺโฐ สาติสโยฯ ยถาห ‘‘อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนาน’’นฺติฯ (สํ. นิ. 2.125, 126, 127, 132, 134, 136, 142; 3.5.520; กถา. 75) ตโต สา เอว สุตฺเต (ที. นิ. 2.400; ม. นิ. 1.93, 133; 3.373; สํ. นิ. 3.1081; ปฏิ. ม. 1.34 อาทโย) สมุทยสจฺจภาเวน วุตฺตา, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ภวสํโยชนํ วุจฺจติ ตณฺหา’’ติฯ

สมฺมทญฺญา วิมุตฺโตติ สมฺมา อญฺญาย ชานนภูตาย อคฺคมคฺคปญฺญาย สมฺมา ยถาภูตํ ยํ ยถา ชานิตพฺพํ, ตํ ตถา ชานิตฺวา วิมุตฺโตฯ อิมสฺมิํ โลเกติ อิมสฺมิํ สตฺตโลเกฯ อิธตฺตภาเวติ อิมสฺมิํ อตฺตภาเว, ปรตฺตภาเวติ ปรสฺมิํ อตฺตภาเว, อิธโลเก, ปรโลเก จาติ อตฺโถฯ

[117] อนฺตรวิรหิตาติ วิภาควิรหิตาฯ เตนาห ‘‘อตฺตโน กุเลน สทิสา’’ติฯ อนุยนฺตีติ อนุยนฺตา, อนุยนฺตา เอว อานุยนฺตา, อนุวตฺตกาฯ เตนาห ‘‘วสวตฺติโน’’ติฯ

[118] นิวิฏฺฐาติ สทฺเธยฺยวตฺถุสฺมิํ อนุปวิสนวเสน นิวิฏฺฐาฯ ตโต เอว ตสฺมิํ อธิกํ นิวิสนโต อภินิวิฏฺฐาฯ อจลฏฺฐิตาติ อจลภาเว ฐิตาฯ

ยนฺติ ยํ กเถตพฺพธมฺมํ อนุปธาเรตฺวา, ตทตฺถญฺจ อปฺปจฺจกฺขํ กตฺวา กถนํ, เอตํ อฏฺฐานํ อการณํ ตสฺส โพธิมูเลเยว สมุจฺฉินฺนตฺตาฯ วิจฺฉินฺทชนนตฺถนฺติ รตนตฺตยสทฺธาย วิจฺฉินฺทสฺส อุปฺปาทนตฺถํ, อญฺญถตฺตายาติ อตฺโถฯ โสติ มาโรฯ มุสาวาทํ กาตุํ นาสกฺขีติ อาคตผลสฺส อริยสาวกสฺส ปุรโต มุสา วตฺตุํ น วิสหิ, ตสฺมา อาม มาโรสฺมีติ ปฏิชานิฯ สิลาปถวิยนฺติ รตนมยสิลาปถวิยํฯ สิเนรุํ กิร ปริวาเรตฺวา ฐิโต ภูมิปฺปเทโส สตฺตรตนมโย, ‘‘สุวณฺณมโย’’ติ เกจิ, สา วิตฺถารโต, อุพฺเพธโต อเนกโยชนสหสฺสปริมาณา อติวิย นิจฺจลาฯ กิํ ตฺวํ เอตฺถาติ กิํ การณา ตฺวํ เอตฺถฯ ‘‘ฐิโต’’ติ อจฺฉรํ ปหริฯ ฐาตุํ อสกฺโกนฺโตติ อริยสาวกสฺส ปุรโต ฐาตุํ อสกฺโกนฺโตฯ อยญฺหิ อริยธมฺมาธิคมสฺส อานุภาโว, ยํ มาโรปิ นาม มหานุภาโว อุชุกํ ปฏิปฺปริตุํ น สกฺโกติฯ

มคฺโค เอว มูลํ มคฺคมูลํ, ตสฺสฯ สญฺชาตตฺตา อุปฺปนฺนตฺตาฯ เตน มคฺคมูเลน ปติฏฺฐิตสนฺตาเน ลทฺธปติฏฺฐาฯ ภควโต เทสนาธมฺมํ นิสฺสาย อริยาย ชาติยา ชาโต ‘‘ภควนฺตํ นิสฺสาย อริยภูมิยํ ชาโต’’ติ วุตฺโตฯ ‘‘อุเร วสิตฺวา’’ติ อิทํ ธมฺมโฆสสฺส อุรโต สมุฏฺฐานตาย วุตฺตํฯ อุเร วายามชนิตาภิชาติตาย วา โอรโสฯ มุขโต ชาเตน ชาโต ‘‘มุขโต ชาโต’’ติ วุตฺโตฯ การณการเณปิ หิ การเณ วิย โวหาโร โหติ ‘‘ติเณหิ ภตฺตํ สิทฺธ’’นฺติฯ

เกจิ ปน ‘‘วิโมกฺขมุขสฺส วเสน ชาตตฺตา มุขโต ชาโต’’ติ วทนฺติ, ตตฺถาปิ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปุริเมนตฺเถน โยนิโช, เสทโช, มุขโชติ ตีสุ สมฺพนฺเธสุ มุขเชน สมฺพนฺเธน ภควโต ปุตฺตภาโว วิภาวิโตฯ อตฺถทฺวเยนาปิ ธมฺมชภาโวเยว ทีปิโตฯ อริยธมฺมปฺปตฺติโต ลทฺธวิเสโส หุตฺวา ปวตฺโต ตทุตฺตรกาลิโก ขนฺธสนฺตาโน ‘‘อริยธมฺมโต ชาโต’’ติ เวทิตพฺโพ, อริยธมฺมํ วา มคฺคผลํ นิสฺสาย, อุปนิสฺสาย จ ชาโต สพฺโพปิ ธมฺมปฺปพนฺโธ ‘‘อริยธมฺมโต ชาโต’’ติ คเหตพฺโพฯ เตสํ ปน อริยธมฺมานํ อปริโยสิตกิจฺจตาย อริยภาเวน อภินิพฺพตฺติมตฺตํ อุปาทาย ‘‘อริยธมฺมโต ชาตตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ ปริโยสิตกิจฺจตาย ตถา นิพฺพตฺติปาริปูริํ อุปาทาย ‘‘นิมฺมิตตฺตา’’ติ วุตฺตํ, ยโต ‘‘ธมฺมโช ธมฺมนิมฺมิโต’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘นวโลกุตฺตรธมฺมทายํ อาทิยตีติ ธมฺมทายาโท’’ ติปิ ปาโฐฯ อสฺสาติ ‘‘ภควโตมฺหิปุตฺโต’’ติอาทินา วุตฺตสฺส วากฺยสฺสฯ อตฺถํ ทสฺเสนฺโตติ ภาวตฺถํ ปกาเสนฺโตฯ ตถาคตสฺส อนญฺญสาธารณสีลาทิธมฺมกฺขนฺธสฺส สมูหนิเวสวเสน ธมฺมกายตาย น กิญฺจิ วตฺตพฺพํ อตฺถิ, สตฺถุฏฺฐานิยสฺส ปน ธมฺมกายตํ ทสฺเสตุํ ‘‘กสฺมา ตถาคโต ธมฺมกาโยติ วุตฺโต’’ติ สยเมว ปุจฺฉํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ‘‘ตถาคโต หี’’ติอาทินา ตมตฺถํ วิสฺสชฺเชติฯ หทเยน จินฺเตตฺวาติ ‘‘อิมํ ธมฺมํ อิมสฺส เทเสสฺสามี’’ติ ตสฺส อุปคตสฺส เวเนยฺยชนสฺส โพธนตฺถํ จิตฺเตน จินฺเตตฺวาฯ วาจาย อภินีหรีติ สทฺธมฺมเทสนาวาจาย กรวีกรุตมญฺชุนา พฺรหฺมสฺสเรน เวเนยฺยสนฺตานาภิมุขํ ตทชฺฌาสยานุรูปํ หิตมตฺถํ นีหริ อุปเนสิฯ เตนาติ เตน การเณน เอวํสทฺธมฺมาธิมุตฺติภาเวนฯ อสฺสาติ ตถาคตสฺสฯ ธมฺมมยตฺตาติ ธมฺมภูตตฺตาฯ อิธาธิปฺเปตธมฺโม เสฏฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมภูโตติ อาห ‘‘ธมฺมกายตฺตา เอว พฺรหฺมกาโย’’ติฯ สพฺพโส อธมฺมํ ปชหิตฺวา อนวเสสโต ธมฺโม เอว ภูโตติ ธมฺมภูโตฯ ตถารูโป จ ยสฺมา สภาวโต ธมฺโม เอวาติ วตฺตพฺพตํ อรหตีติ อาห ‘‘ธมฺมสภาโว’’ติฯ

[119] เสฏฺฐจฺเฉทกวาทนฺติ ‘‘พฺราหฺมโณว เสฏฺโฐ วณฺโณ’’ติ (ที. นิ. 3.116) เอวํ วุตฺตเสฏฺฐภาวจฺเฉทกวาทํฯ อปเรนปิ นเยนาติ ยถาวุตฺตเสฏฺฐจฺเฉทกวาทโต อปเรนปิ โปราณกโลกุปฺปตฺติทสฺสนนเยนฯ

เสฏฺฐจฺเฉท…เป.… ทสฺเสตุนฺติ โสปิ หิ ‘‘พฺราหฺมโณว เสฏฺโฐ วณฺโณ, หีนา อญฺเญ วณฺณา’’ติ, ‘‘พฺราหฺมณา พฺรหฺมุโน ปุตฺตา โอรสา มุขโต ชาตา พฺรหฺมชา’’ติ (ที. นิ. 3.114) จ เอวํ ปวตฺตาย มิจฺฉาทิฏฺฐิยา วินิเวฐโน ชาติพฺราหฺมณานํ เสฏฺฐภาวสฺส เฉทนโต เสฏฺฐจฺเฉทนวาโท นาม โหตีติ ทสฺเสตุนฺติ อตฺโถฯ

อิตฺถภาวนฺติ อิมํ ปการตํ มนุสฺสภาวํฯ สามญฺญโชตนา หิ วิเสเส อวติฏฺฐติ, ปกรณวเสน วา อยมตฺโถ อวจฺฉินฺโน ทฏฺฐพฺโพฯ มเนเนว นิพฺพตฺตาติ พาหิรปจฺจเยน วินา เกวลํ อุปจารฌานมนสาว นิพฺพตฺตาฯ ยาย อุปจารชฺฌานเจตนาย เต ตตฺถ นิพฺพตฺตา, นีวรณวิกฺขมฺภนาทินา อุฬาโร ตสฺสา ปวตฺติวิเสโส, ตสฺมา ฌานผลกปฺโป ตสฺสา ผลวิเสโสติ อาห ‘‘พฺรหฺมโลเก วิยา’’ติอาทิฯ ‘‘สยํปภา’’ติ ปทานํ ตตฺถ สูริยาโลกาทีหิ วินา อนฺธการํ วิธมนฺตา สยเมว ปภาสนฺตีติ สยํปภา, อนฺตลิกฺเข อากาเส จรนฺตีติ อนฺตลิกฺขจรา, ตทญฺญกามาวจรสตฺตานํ วิย สรีรสฺส วิจรณฏฺฐานสฺส อสุภตาภาวโต สุภํ, สุเภว ติฏฺฐนฺตีติ สุภฏฺฐายิโนติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

รสปถวิปาตุภาววณฺณนา

[120] สพฺพํ จกฺกวาฬนฺติ อนวเสสํ โกฏิสตสหสฺสํ จกฺกวาฬํฯ สมตนีติ สญฺฉาเทนฺตี วิปฺผริ, สา ปน ตสฺมิํ อุทเก ปติฏฺฐิตา อโหสีติ อาห ‘‘ปติฏฺฐหี’’ติฯ วณฺเณน สมฺปนฺนาติ สมฺปนฺนวณฺณาฯ มกฺขิกณฺฑกรหิตนฺติ มกฺขิกาหิ จ ตาสํ อณฺฑเกหิ จ รหิตํฯ

อตีตานนฺตเรปิ กปฺเป โลโลเยวฯ กสฺมา? เอวํ จิรปริจิตโลลตาวเสน สพฺพปฐมํ ตถา อกาสีติ ทสฺเสติฯ กิเมวิทนฺติ ‘‘วณฺณโต, คนฺธโต จ ตาว ญาตํ, รสโต ปน กิเมวิทํ ภวิสฺสตี’’ติ สํสยชาโต วทติฯ ติฏฺฐตีติ อฏฺฐาสิฯ