โกฏฺฐาสาติ จตฺตารีสวสฺสายุกาติอาทโย อสีติวสฺสสหสฺสายุกปริโยสานา เอกาทส โกฏฺฐาสาฯ อทินฺนาทานาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน กุเล เชฏฺฐาปจายิกาปริโยสานานํ ทสนฺนํ ปาปโกฏฺฐาสานํ คหณํฯ

สงฺขราชอุปฺปตฺติวณฺณนา

[106] เอวํ อุปฺปชฺชนกตณฺหาติ เอวํ วจีเภทํ ปาปนวเสน ปวตฺตา ภุญฺชิตุกามตาฯ อนสนนฺติ กายิกกิริยาอสมตฺถตาเหตุภูโต สรีรสงฺโกโจฯ เตนาห ‘‘อวิปฺผาริกภาโว’’ติอาทิฯ ฆนนิวาสตนฺติ คามนิคมราชธานีนํ ฆนนิวิฏฺฐตํ อญฺญมญฺญสฺส นาติทูรวตฺติตํฯ นิรนฺตรปูริโตติ นิรนฺตรํ วิย ปุณฺโณ ตตฺรุปคานํ สตฺตานํ พหุภาวโตฯ

เมตฺเตยฺยพุทฺธุปฺปาทวณฺณนา

[107] กิญฺจาปิ ปุพฺเพ วฑฺฒมานกวเสน เทสนา อาคตํ, อิทํ ปน น วฑฺฒมานกวเสน วุตฺตํฯ กสฺมาติ เจ อาห ‘‘น หี’’ติอาทิฯ สตฺตานํ วฑฺฒมานายุกกาเล พุทฺธา น นิพฺพตฺตนฺติ สํสาเร สํเวคสฺส ทุพฺพิภาวนียตฺตา ฯ ตโต วสฺสสตสหสฺสโต โอรเมว พุทฺธุปฺปาทกาโลฯ

[108] สมุสฺสิตฏฺเฐน ยูโป วิยาติ ยูโป, ยูปนฺติ เอตฺถ สตฺตา อเนกภูมิกูฏาคาโรวรกาทิวนฺตตายาติ ยูโป, ปาสาโทฯ รญฺโญ เหตุภูเตนาติ เหตุอตฺเถ กรณวจนนฺติทสฺเสติอุสฺสาหสมฺปตฺติอาทินาฯ มหตา ราชานุภาเวน, มหตา จ กิตฺติสทฺเทน สมนฺนาคตตฺตา จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ มหาชนสฺส รญฺชนโต มหาปนาโท นาม ราชา ชาโตฯ ชาตเกติ มหาปนาทชาตเก (ชา. 1.3.40 มหาปนาทชาตเก)ฯ

ปนาโท นาม โส ราชาติ ‘‘อตีเต ปนาโท นาม โส ราชา อสฺโสสี’’ติ อตฺตภาวนฺตรตาย อตฺตานํ ปรํ วิย นิทฺทิสติฯ อายสฺมา หิ ภทฺทชิตฺเถโร อตฺตนา อชฺฌาวุตฺถปุพฺพํ สุวณฺณปาสาทํ ทสฺเสตฺวา เอวมาหฯ ยสฺส ยูโป สุวณฺณโยติ ยสฺส รญฺโญ อยํ ยูโป ปาสาโท สุวณฺณโย สุวณฺณมโยฯ ติริยํ โสฬสุพฺเพโธติ วิตฺถารโต โสฬสสรปาตปฺปมาโณ, โส ปน อฑฺฒโยชนปฺปมาโณ โหติฯ

อุพฺภมาหุ สหสฺสธาติ อุพฺภํ อุจฺจภาวํ อสฺส ปาสาทสฺส สหสฺสธา สหสฺสกณฺฑปฺปมาณํ อาหุ, โส ปน โยชนโต ปญฺจวีสติโยชนปฺปมาโณ โหติฯ เกจิ ปเนตฺถ คาถาสุขตฺถํ ‘‘อาหู’’ติ ทีฆํ กตํ, อหุ อโหสีติ อตฺถํ วทนฺติฯ

สหสฺสกณฺโฑติ สหสฺสภูมิโก, ‘‘สหสฺสขณฺโฑ’’ ติปิ ปาโฐ, โส เอว อตฺโถฯ สตเคณฺฑูติ อเนกสตนิยูหโกฯ ธชาลูติ ตตฺถ ตตฺถ นิยูหสิขราทีสุ ปติฏฺฐปิเตหิ สตฺติธชวีรงฺคธชาทีหิ ธเชหิ สมฺปนฺโนฯ หริตามโยติ จามีกรสุวณฺณมโยฯ เกจิ ปน หริตามโยติ ‘‘หริตมณิปริกฺขโฏ’’ติ วทนฺติฯ คนฺธพฺพาติ นฏาฯ ฉสหสฺสานิ สตฺตธาติ ฉมตฺตานิ คนฺธพฺพสหสฺสานิ สตฺตธา ตสฺส ปาสาทสฺส สตฺตสุ ฐาเนสุ รญฺโญ อภิรมาปนตฺถํ นจฺจิํสูติ อตฺโถฯ เต เอวํ นจฺจนฺตาปิ กิร ราชานํ หาเสตุํ นาสกฺขิํสุฯ อถ สกฺโก เทวราชา เทวนฏํ เปเสตฺวา สมชฺชํ กาเรสิ, ตทา ราชา หสีติฯ

โกฏิคาโม นาม มาปิโตฯ วตฺถูติ ภทฺทชิตฺเถรสฺส วตฺถุฯ ตํ เถรคาถาวณฺณนายํ (เถรคา. อฏฺฐ. ภทฺทชิตฺเถรคาถาวณฺณนาย) วิตฺถารโต อาคตเมวฯ อิตรสฺสาติ นฬการเทวปุตฺตสฺสฯ อานุภาวาติ ปุญฺญานุภาวนิมิตฺตํฯ

ทานวเสน ทตฺวาติ ตํ ปาสาทํ อตฺตโน ปริคฺคหภาววิโยชเนน ทานมุเข นิโยเชตฺวาฯ วิสฺสชฺเชตฺวาติ จิตฺเตเนว ปริจฺจชนวเสน ทตฺวา ปุน ทกฺขิเณยฺยานํ สนฺตกภาวกรเณน นิรเปกฺขปริจฺจาควเสน วิสฺสชฺเชตฺวาฯ เอตฺตเกนาติ ‘‘ภูตปุพฺพํ ภิกฺขเว’’ติ อาทิํ กตฺวา ยาว ‘‘ปพฺพชิสฺสตี’’ติ ปทํ เอตฺตเกน เทสนามคฺเคนฯ

ภิกฺขุโน อายุวณฺณาทิวฑฺฒนกถาวณฺณนา

[110] อิทํ ภิกฺขุโน อายุสฺมินฺติ อายุสฺมิํ สาเธตพฺเพ อิทํ ภิกฺขุโน อิจฺฉิตพฺพํ จิรชีวิตาย เหตุภาวโตติฯ เตนาห ‘‘อิทํ อายุการณ’’นฺติฯ