เย รญฺโญ หตฺถานีกาทีสุ อวฏฺฐิตา, เต อนีกฏฺฐาติ อาห ‘‘หตฺถิอาจริยาทโย’’ติ ฯ มนฺตํ ปญฺญํ อสิตา หุตฺวา ชีวนฺตีติ มนฺตสฺสาชีวิโน, มติสชีวาติ อตฺโถ, เย ตตฺถ ตตฺถ ราชกิจฺเจ อุปเทสทายิโนฯ เตนาห ‘‘มนฺตา วุจฺจติ ปญฺญา’’ติอาทิฯ

อายุวณฺณาทิปริหานิกถาวณฺณนา

[91] พลวโลภตฺตาติ ‘‘อิมสฺมิํ โลเก อิทานิ ทลิทฺทมนุสฺสา นาม พหู, เตสํ สพฺเพสํ ธเน อนุปฺปทิยมาเน มยฺหํ โกสสฺส ปริกฺขโย โหตี’’ติ เอวํ อุปฺปนฺนพลวโลภตฺตาฯ อุปรูปริภูมีสูติ ฉกามสคฺคสงฺขาตาสุ อุปรูปริกามภูมีสุฯ กมฺมสฺส ผลํ อคฺคํ นาม, ตํ ปเนตฺถ อุทฺธคามีติ อาห ‘‘อุทฺธํ อคฺคํ อสฺสา’’ติฯ สคฺเค นิยุตฺตา, สคฺคปฺปโยชนาติ วา โสวคฺคิกาฯ ทสนฺนํ วิเสสานนฺติ ทิพฺพอายุวณฺณยสสุขอาธิปเตยฺยานญฺเจว ทิพฺพรูปาทีนญฺจ ผลวิเสสานํ ฯ วณฺณคฺคหเณน เจตฺถ สโก อตฺตภาววณฺโณ คหิโต, รูปคฺคหเณน พหิทฺธา รูปารมฺมณํฯ

[92] สุฏฺฐุ นิสิทฺธนฺติ ยถายํ อิมินา อตฺตภาเวน อทินฺนํ อาทาตุํ น สกฺโกติ, เอวํ สมฺมเทว ตโต นิเสธิตํ กตฺวาฯ มูลหตนฺติ ชีวิตา โวโรปเนน มูเล เอว หตํฯ

[96] ราควเสน จรณํ จริตฺตํ, จริตฺตเมว จาริตฺตํ, เมถุนนฺติ อธิปฺปาโย, ตํ ปน ‘‘ปเรสํ ทาเรสู’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘มิจฺฉาจาร’’นฺติ อาหฯ

[100] ปจฺจนีกทิฏฺฐีติ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิกาย (ม. นิ. 1.441; 2.94; วิภ. 793) สมฺมาทิฏฺฐิยา ปฏิปกฺขภูตา ทิฏฺฐิฯ

[101] มาตุจฺฉาทิกา อุปริ สยเมว วกฺขติฯ อติพลวโลโภติ อติวิย พลวา พหลกิเลโส, เยน อกาเล, อเทเส จ ปวตฺตติฯ มิจฺฉาธมฺโมติ มิจฺฉา วิปรีโต อวิสภาควตฺถุโก โลภธมฺโมฯ เตนาห ‘‘ปุริสาน’’นฺติอาทิฯ

ตสฺส ภาโวติ เยน เมตฺตากรุณาปุพฺพงฺคเมน จิตฺเตน ปุคฺคโล ‘‘มตฺเตยฺโย’’ติ วุจฺจติ, โส ตสฺส ยถาวุตฺตจิตฺตุปฺปาโท, ตํสมุฏฺฐานา จ กิริยา มตฺเตยฺยตาฯ

เตนาห ‘‘มาตริ สมฺมา ปฏิปตฺติยา เอตํ นาม’’นฺติ ฯ ยา สมฺมา ปชฺชิตพฺเพ สมฺมา อปฺปฏิปตฺติ, โสปิ โทโส อคารวกิริยาทิภาวโตฯ วิปฺปฏิปตฺติยํ ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ อาห ‘‘ตสฺสา อภาโว เจว ตปฺปฏิปกฺขตา จ อมตฺเตยฺยตา’’ติฯ กุเล เชฏฺฐานนฺติ อตฺตโน กุเล วุทฺธานํ มหาปิตุจูฬปิตุเชฏฺฐกภาติกาทีนํฯ

ทสวสฺสายุกสมยวณฺณนา

[103] ‘‘ย’’นฺติ อิมินา สมโย อามฏฺโฐ, ภุมฺมตฺเถ เจตํ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘ยสฺมิํ สมเย’’ติฯ อลํ ปติโนติ อลํปเตยฺยาฯ ตสฺสา ปริยตฺตตา ภริยาภาเวนาติ อาห ‘‘ทาตุํ ยุตฺตา’’ติฯ อคฺครสานีติ มธุรภาเวน, เภสชฺชภาเวน จ อคฺคภูตรสานิฯ

ทิปฺปิสฺสนฺตีติ ปฏิปกฺขภาเวน สมุชฺชลิสฺสนฺติฯ เตนาห ‘‘กุสลนฺติปิ น ภวิสฺสตี’’ติ ฯ อโห ปุริโสติ มาตาทีสุปิ อีทิโส, อญฺเญสํ เกสํ กิํ วิสฺสชฺเชสฺสติ, อโห เตชวปุริโสติฯ

เคเห มาตุคามํ วิยาติ อตฺตโน เคเห ทาสิภริยาภูตมาตุคามํ วิยฯ มิสฺสีภาวนฺติ มาตาทีสุ ภริยาย วิย จาริตฺตสงฺกรํฯ

พลวโกโปติ หนฺตุกามตาวเสน อุปฺปตฺติยา พลวโกโปฯ อาฆาเตตีติ อาหนติ, อตฺตโน กกฺขฬผรุสภาเวน จิตฺตํ วิพาธตีติ อตฺโถฯ นิสฺสยทหนรโส หิ โทโสฯ พฺยาปาเทตีติ วินาเสติ, มโนปทูสนโต มนสฺส ปโกปนโตฯ ติพฺพนฺติ ติกฺขํ, สา ปนสฺส ติกฺขตา สรีเร อวหนฺเตปิ สิเนหวตฺถุํ ลงฺฆิตฺวาปิ ปวตฺติยา เวทิตพฺพาติ อาห ‘‘ปิยมานสฺสปี’’ติอาทิฯ

[104] กปฺปวินาโส กปฺโป อุตฺตรปทโลเปน, อนฺตราว กปฺโป อนฺตรกปฺโปฯ ตณฺหาทิเภโท กปฺโป เอตสฺส อตฺถีติ กปฺโป, สตฺตโลโกติ อาห ‘‘อนฺตราว โลกวินาโส’’ติฯ สฺวายํ อนฺตรกปฺโป กติวิโธ, กถญฺจสฺส สมฺภโว, กิํ คติโกติ อนฺโตคธํ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘อนฺตรกปฺโป จ นามา’’ติอาทิฯ โลภุสฺสทายาติ โลภาธิกาย ปชาย วตฺตมานายฯ

เอวํ จินฺตยิํสูติ ปุพฺเพ ยถานุสฺสวานุสฺสรเณน, อตฺตโน จ อายุวิเสสสฺส ลภนโตฯ คุมฺพลตาทีหิ คหนํ ฐานนฺติ คุมฺพลตาทีหิ สญฺฉนฺนตาย คหนภูตํ ฐานํฯ