เอกมตฺตานนฺติ เอกํ จิตฺตํ, เอกจฺจํ อตฺตโน จิตฺตนฺติ อตฺโถฯ ราคาทีนญฺหิ ปุพฺพภาคิยํ ทมนาทิปจฺเจกํ อิจฺฉิตพฺพํ, น มคฺคกฺขเณ วิย เอกชฺฌํ ปฏิสงฺขานมุเขน ปชหนโตฯ เอกมตฺตานนฺติ วา วิเวกวเสน เอกํ เอกากินํ อตฺตานํฯ กาเล กาเลติ เตสํ สนฺติกํ อุปสงฺกมิตพฺเพ กาเล กาเลฯ

อิธ ฐตฺวาติ ‘‘อิทํ โข, ตาต, ต’’นฺติ เอวํ นิคมนวเสน วุตฺตฏฺฐาเน ฐตฺวาฯ วตฺตนฺติ อริยจกฺกวตฺติวตฺตํฯ สมาเนตพฺพนฺติ ‘‘ทสวิธํ, ทฺวาทสวิธ’’นฺติ จ เหฏฺฐา วุตฺตคณนาย จ สมานํ กาตพฺพํ อนูนํ อนธิกํ กตฺวา ทสฺเสตพฺพํฯ อธมฺมราคสฺสาติ อยุตฺตฏฺฐาเน ราคสฺสฯ วิสมโลภสฺสาติ ยุตฺตฏฺฐาเนปิ อติวิย พลวภาเวน ปวตฺตโลภสฺสฯ

จกฺกรตนปาตุภาววณฺณนา

[85] วตฺตมานสฺสาติ ปริปุณฺเณ จกฺกวตฺติวตฺเต วตฺตมานสฺส, โน อปริปุณฺเณติ อาห ‘‘ปูเรตฺวา วตฺตมานสฺสา’’ติฯ กิตฺตาวตา ปนสฺส ปาริปูรี โหตีติ? ตตฺถ ‘‘กตาธิการสฺส ตาว เหฏฺฐิมปริจฺเฉเทน ทฺวาทสหิปิ สํวจฺฉเรหิ ปูรติ, ปญฺจวีสติยา, ปญฺญาสาย วา สํวจฺฉเรหิฯ อยญฺจ เภโท ธมฺมจฺฉนฺทสฺสปิ ติกฺขมชฺฌมุทุตาวเสน, อิตรสฺส ตโต ภิยฺโยปี’’ติ วทนฺติฯ

ทุติยาทิจกฺกวตฺติกถาวณฺณนา

[90] อตฺตโน มติยาติ ปรมฺปราคตํ ปุราณํ ตนฺติํ ปเวณิํ ลงฺฆิตฺวา อตฺตโน อิจฺฉิตากาเรนฯ เตนาห ‘‘โปราณก’’นฺติอาทิฯ

น ปพฺพนฺตีติ สมิทฺธิยา น ปูเรนฺติ, ผีตา น โหนฺตีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘น วฑฺฒนฺตี’’ติฯ ตถา จาห ‘‘กตฺถจิ สุญฺญา โหนฺตี’’ติฯ ตตฺถ ตตฺถ ราชกิจฺเจ รญฺญา อมา สห วตฺตนฺตีติ อมจฺจา, เยหิ วินา ราชกิจฺจํ นปฺปวตฺตติฯ ปรมฺปราคตา หุตฺวา รญฺโญ ปริสาย ภวาติ ปาริสชฺชาฯ เตนาห ‘‘ปริสาวจรา’’ติฯ ตสฺมิํ ฐานนฺตเร ฐปิตา หุตฺวา รญฺโญ อายํ, วยญฺจ ยาถาวโต คเณนฺตีติ คณกาฯ ชาติกุลสุตาจาราทิวเสน ปุถุตฺตํ คตตฺตา มหตี มตฺตา เอเตสนฺติ มหามตฺตา, เต ปน มหานุภาวา อมจฺจา เอวาติ อาห ‘‘มหาอมจฺจา’’ติฯ

เย รญฺโญ หตฺถานีกาทีสุ อวฏฺฐิตา, เต อนีกฏฺฐาติ อาห ‘‘หตฺถิอาจริยาทโย’’ติ ฯ มนฺตํ ปญฺญํ อสิตา หุตฺวา ชีวนฺตีติ มนฺตสฺสาชีวิโน, มติสชีวาติ อตฺโถ, เย ตตฺถ ตตฺถ ราชกิจฺเจ อุปเทสทายิโนฯ เตนาห ‘‘มนฺตา วุจฺจติ ปญฺญา’’ติอาทิฯ

อายุวณฺณาทิปริหานิกถาวณฺณนา

[91] พลวโลภตฺตาติ ‘‘อิมสฺมิํ โลเก อิทานิ ทลิทฺทมนุสฺสา นาม พหู, เตสํ สพฺเพสํ ธเน อนุปฺปทิยมาเน มยฺหํ โกสสฺส ปริกฺขโย โหตี’’ติ เอวํ อุปฺปนฺนพลวโลภตฺตาฯ อุปรูปริภูมีสูติ ฉกามสคฺคสงฺขาตาสุ อุปรูปริกามภูมีสุฯ กมฺมสฺส ผลํ อคฺคํ นาม, ตํ ปเนตฺถ อุทฺธคามีติ อาห ‘‘อุทฺธํ อคฺคํ อสฺสา’’ติฯ สคฺเค นิยุตฺตา, สคฺคปฺปโยชนาติ วา โสวคฺคิกาฯ ทสนฺนํ วิเสสานนฺติ ทิพฺพอายุวณฺณยสสุขอาธิปเตยฺยานญฺเจว ทิพฺพรูปาทีนญฺจ ผลวิเสสานํ ฯ วณฺณคฺคหเณน เจตฺถ สโก อตฺตภาววณฺโณ คหิโต, รูปคฺคหเณน พหิทฺธา รูปารมฺมณํฯ

[92] สุฏฺฐุ นิสิทฺธนฺติ ยถายํ อิมินา อตฺตภาเวน อทินฺนํ อาทาตุํ น สกฺโกติ, เอวํ สมฺมเทว ตโต นิเสธิตํ กตฺวาฯ มูลหตนฺติ ชีวิตา โวโรปเนน มูเล เอว หตํฯ

[96] ราควเสน จรณํ จริตฺตํ, จริตฺตเมว จาริตฺตํ, เมถุนนฺติ อธิปฺปาโย, ตํ ปน ‘‘ปเรสํ ทาเรสู’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘มิจฺฉาจาร’’นฺติ อาหฯ

[100] ปจฺจนีกทิฏฺฐีติ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิกาย (ม. นิ. 1.441; 2.94; วิภ. 793) สมฺมาทิฏฺฐิยา ปฏิปกฺขภูตา ทิฏฺฐิฯ

[101] มาตุจฺฉาทิกา อุปริ สยเมว วกฺขติฯ อติพลวโลโภติ อติวิย พลวา พหลกิเลโส, เยน อกาเล, อเทเส จ ปวตฺตติฯ มิจฺฉาธมฺโมติ มิจฺฉา วิปรีโต อวิสภาควตฺถุโก โลภธมฺโมฯ เตนาห ‘‘ปุริสาน’’นฺติอาทิฯ

ตสฺส ภาโวติ เยน เมตฺตากรุณาปุพฺพงฺคเมน จิตฺเตน ปุคฺคโล ‘‘มตฺเตยฺโย’’ติ วุจฺจติ, โส ตสฺส ยถาวุตฺตจิตฺตุปฺปาโท, ตํสมุฏฺฐานา จ กิริยา มตฺเตยฺยตาฯ