เมนู

นวธมฺมวณฺณนา

[359] (ข) วิสุทฺธินฺติ ญาณทสฺสนวิสุทฺธิํ, อจฺจนฺตวิสุทฺธิเมว วาฯ จตุปาริสุทฺธิสีลนฺติ ปาติโมกฺขสํวราทินิรุปกฺกิลิฏฺฐตาย จตุพฺพิธปริสุทฺธิวนฺตํ สีลํฯ ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคนฺติ ปุคฺคลสฺส ปริสุทฺธิยา ปธานภูตํ องฺคํฯ เตนาห ‘‘ปริสุทฺธภาวสฺส ปธานงฺค’’นฺติฯ สมถสฺส วิสุทฺธิภาโว โวทานํ ปคุณภาเวน ปริจฺฉินฺนนฺติ อาห ‘‘อฏฺฐ ปคุณสมาปตฺติโย’’ติฯ วิคตุปกฺกิเลสญฺหิ ‘‘ปคุณ’’นฺติ วตฺตพฺพตํ ลพฺภติ, น สอุปกฺกิเลสํ หานภาคิยาทิภาวปฺปตฺติโตฯ สตฺตทิฏฺฐิมลวิสุทฺธิโต นามรูปปริจฺเฉโท ทิฏฺฐิวิสุทฺธิฯ ปจฺจยปริคฺคโห อทฺธตฺตยกงฺขามลวิธมนโต กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิฯ ยสฺมา นามรูปํ นาม สปฺปจฺจยเมว, ตสฺมา ตํ ปริคฺคณฺหนฺเตน อตฺถโต ตสฺส สปฺปจฺจยตาปิ ปริคฺคหิตา เอว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ทิฏฺฐิวิสุทฺธีติ สปฺปจฺจยํ นามรูปทสฺสน’’นฺติฯ ยสฺมา ปน นามรูปสฺส ปจฺจยํ ปริคฺคณฺหนฺเตน ตีสุ อทฺธาสุ กงฺขามลวิตรณปจฺจยาการาวโพธวเสเนว โหติ, ตสฺมา ‘‘ปจฺจยาการญาณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ ยถา กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ ‘‘ธมฺมฏฺฐิติญาณ’’นฺติ วุจฺจติฯ มคฺคามคฺเค ญาณนฺติ มคฺคามคฺเค ววตฺถเปตฺวา ฐิตญาณํฯ ญาณนฺติ อิธ ตรุณวิปสฺสนา กถิตา เตสํ ภิกฺขูนํ อชฺฌาสยวเสน ‘‘ญาณทสฺสนวิสุทฺธี’’ติ วุฏฺฐานคามินิยา วิปสฺสนาย วุจฺจมานตฺตาฯ ยทิ ‘‘ญาณทสฺสนวิสุทฺธี’’ติ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา อธิปฺเปตา, ‘‘ปญฺญา’’ติ จ อรหตฺตผลปญฺญา, มคฺโค ปน กถนฺติ ? มคฺโค พหุการปเท วิราคคฺคหเณน คหิโตฯ วกฺขติ หิ ‘‘อิธ พหุการปเท มคฺโค กถิโต’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.359)ฯ

(ฉ) จกฺขาทิธาตุนานตฺตนฺติ จกฺขาทิรูปาทิจกฺขุวิญฺญาณาทิธาตูนํ เวมตฺตตํ นิสฺสายฯ จกฺขุสมฺผสฺสาทินานตฺตนฺติ จกฺขุสมฺผสฺสโสตสมฺผสฺสฆานสมฺผสฺสาทิสมฺผสฺสวิภาคํฯ สญฺญานานตฺตนฺติ เอตฺถ รูปสญฺญาทิสญฺญานานตฺตมฺปิ ลพฺภเตว, ตํ ปน กามสญฺญาทิคฺคหเณเนว คยฺหติฯ กามสญฺญาทีติ อาทิ-สทฺเทน พฺยาปาทสญฺญาทีนํ คหณํฯ สญฺญานิทานตฺตา ปปญฺจสงฺขานํ ‘‘สญฺญานานตฺตํ ปฏิจฺจ สงฺกปฺปนานตฺต’’นฺติ วุตฺตํ, ‘‘ยํ สงฺกปฺเปติ, ตํ ปปญฺเจตี’’ติ วจนโต ‘‘สงฺกปฺปนานตฺตํ ปฏิจฺจ ฉนฺทนานตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ฉนฺทนานตฺตนฺติ จ ตณฺหาฉนฺทสฺส นานตฺตํฯ รูปปริฬาโหติ รูปวิสโย รูปาภิปตฺถนาวเสน ปวตฺโต กิเลสปริฬาโหฯ สทฺทปริฬาโหติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ กิเลโส หิ อุปฺปชฺชมาโน อปฺปตฺเตปิ อารมฺมเณ ปตฺโต วิย ปริฬาโหว อุปฺปชฺชติฯ ตถาภูตสฺส ปน กิเลสฉนฺทสฺส วเสน รูปาทิปริเยสนา โหตีติ อาห ‘‘ปริฬาหนานตฺตตาย รูปปริเยสนาทินานตฺตํ อุปฺปชฺชตี’’ติฯ ตถา ปริเยสนฺตสฺส สเจ ตํ รูปาทิ ลพฺเภยฺย, ตํ สนฺธายาห ‘‘ปริเยสนาทินานตฺตตาย รูปปฏิลาภาทินานตฺตํ อุปฺปชฺชตี’’ติฯ

(ช) มรณานุปสฺสนาญาเณติ มรณสฺส อนุปสฺสนาวเสน ปวตฺตญาเณ, มรณานุสฺสติสหคตปญฺญายาติ อตฺโถฯ อาหารํ ปริคฺคณฺหนฺตสฺสาติ คมนาทิวเสน อาหารํ ปฏิกฺกูลโต ปริคฺคณฺหนฺตสฺสฯ อุกฺกณฺฐนฺตสฺสาติ นิพฺพินฺทนฺตสฺส กตฺถจิปิ อสชฺชนฺตสฺสฯ

ทสธมฺมวณฺณนา

[360] (ฌ) นิชฺชรการณานีติ ปชหนการณานิฯ อิมสฺมิํ อภิญฺญาปเท มคฺโค กถียตีติ กตฺวา ‘‘อยํ เหฏฺฐา..เป.… ปุน คหิตา’’ติ วุตฺตํฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘อิธ อภิญฺญาปเท มคฺโค กถิโต’’ (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.360) กิญฺจาปิ นิชฺชิณฺณา มิจฺฉาทิฏฺฐีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ยถา มิจฺฉาทิฏฺฐิ วิปสฺสนาย นิชฺชิณฺณาปิ น สมุจฺฉินฺนาติ สมุจฺเฉทปฺปหานทสฺสนตฺถํ ปุน คหิตา, เอวํ มิจฺฉาสงฺกปฺปาทโยปิ วิปสฺสนาย ปหีนาปิ อสมุจฺฉินฺนตาย อิธ ปุน คหิตาติ อยมตฺโถ ‘‘มิจฺฉาสงฺกปฺโป’’ติอาทีสุ สพฺพปเทสุ วตฺตพฺโพติ ทสฺเสติ ‘‘เอวํ สพฺพปเทสุ นโย เนตพฺโพ’’ติ อิมินาฯ

เอตฺถ จาติ ‘‘สมฺมาวิมุตฺติปจฺจยา จ อเนเก กุสลา ธมฺมา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺตี’’ติ เอตสฺมิํ ปาฬิปเทฯ เอตฺถ จ สมุจฺเฉทวเสน, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวเสน จ ปฏิปกฺขธมฺมา สมฺมเทว วิมุจฺจนํ สมฺมาวิมุตฺติ, ตปฺปจฺจยา จ มคฺคผเลสุ อฏฺฐ อินฺทฺริยานิ ภาวนาปาริปูริํ อุปคจฺฉนฺตีติ มคฺคสมฺปยุตฺตานิปิ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ อุทฺธฏานิฯ มคฺควเสน หิ ผเลสุ ภาวนา ปาริปูรี นามาติฯ อภินนฺทนฏฺเฐนาติ อติวิย สิเนหนฏฺเฐนิทญฺหิฯ โสมนสฺสินฺทฺริยํ อุกฺกํสคตสาตสภาวํ สมฺปยุตฺตธมฺเม สิเนหนฺตํ เตเมนฺตํ วิย ปวตฺตติฯ ปวตฺตสนฺตติอาธิปเตยฺยฏฺเฐนาติ วิปากสนฺตานสฺส ชีวเน อธิปติภาเวนฯ ‘‘เอว’’นฺติอาทิ วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส นิคมนํฯ

อทฺเธน สห ฉฏฺฐานิ ปญฺหสตานิ, ปญฺญาสาธิกานิ สห ปญฺหสตานีติ อตฺโถฯ

เอตฺถ จ อายสฺมา ธมฺมเสนาปติ ‘‘ทสสุ นาถกรณธมฺเมสุ ปติฏฺฐาย ทสกสิณายตนานิ ภาเวนฺโต ทสอายตนมุเขน ปริญฺญํ ปฏฺฐเปตฺวา ปริญฺเญยฺยธมฺเม ปริชานนฺโต ทสมิจฺฉตฺเต, ทสอกุสลกมฺมปเถ จ ปหาย ทสกุสลกมฺมปเถสุ จ อวฏฺฐิโต ทสสุ อริยาวาเสสุ อาวสิตุกาโม ทสสญฺญา อุปฺปาเทนฺโต ทสนิชฺชรวตฺถูนิ อภิญฺญาย ทสอเสกฺขธมฺเม อธิคจฺฉตี’’ติ เตสํ ภิกฺขูนํ โอวาทํ มตฺถกํ ปาเปนฺโต เทสนํ นิฏฺฐเปสิฯ ปโมทวเสน ปฏิคฺคณฺหนํ อภินนฺทนนฺติ อาห ‘‘สาธุ สาธูติ อภินนฺทนฺตา สิรสา สมฺปฏิจฺฉิํสู’’ติฯ ตาย อตฺตมนตายาติ ตาย ยถาเทสิตเทสนาคตาย ปหฏฺฐจิตฺตตาย, ตตฺถ ยถาลทฺธอตฺถเวทธมฺมเวเทหีติ อตฺโถฯ อิมเมว สุตฺตํ อาวชฺชมานาติ อิมสฺมิํ สุตฺเต ตตฺถ ตตฺถ อาคเต อภิญฺเญยฺยาทิเภเท ธมฺเม อภิชานนาทิวเสน สมนฺนาหรนฺตาฯ