(ช) อตีตํ สารมฺมณนฺติ อตีตโกฏฺฐาสารมฺมณํ ญาณํ, อตีตา ขนฺธายตนธาตุโย อารพฺภ ปวตฺตนกญาณนฺติ อตฺโถฯ ‘‘มคฺโค กถิโตวา’’ติ อวธารณํ ทฏฺฐพฺพํ, ตถา ‘‘สจฺฉิกาตพฺเพ ผลํ กถิตเมวา’’ติฯ

(ญ) อาสวานํ ขเย ญาณนฺติ จ อาสวานํ ขยนฺเต ญาณนฺติ อธิปฺปาโย, อญฺญถา มคฺโค กถิโต สิยาฯ

ตโยธมฺมวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จตุธมฺมวณฺณนา

[354] (ก) ทารุมยํ จกฺกํ ทารุจกฺกํ, ตถา รตนจกฺกํฯ อาณฏฺเฐน ธมฺโม เอว ธมฺมจกฺกํฯ อิริยาปถานํ อปราปรปฺปวตฺติโต อิริยาปถจกฺกํ, ตถา สมฺปตฺติจกฺกํ เวทิตพฺพํฯ

อนุจฺฉวิเก เทเสติ ปุญฺญกิริยาย, สมฺมาปฏิปตฺติยา อนุรูปเทเสฯ เสวนํ กาเลน กาลํ อุปสงฺกมนํฯ ภชนํ ภตฺติวเสน ปยิรุปาสนํฯ อตฺตโน สมฺมา ฐปนนฺติ อตฺตโน จิตฺตสนฺตานสฺส โยนิโส ฐปนํ สทฺธาทีสุ นิเวสนนฺติ อาห ‘‘สเจ’’ติอาทิฯ อิทเมเวตฺถ ปมาณนฺติ อิทเมว ปุพฺเพกตปุญฺญตาสงฺขาตํ สมฺปตฺติจกฺกเมตฺถ เอเตสุ สมฺปตฺติจกฺเกสุ ปมาณภูตํ อิตเรสํ การณภาวโตฯ เตนาห ‘‘เยน หี’’ติอาทิฯ โส เอว จ กตปุญฺโญ ปุคฺคโล อตฺตานํ สมฺมา ฐเปติ อกตปุญฺญสฺส ตทภาวโตฯ ปฐโม โลกิโยว, ตตฺถาปิ กามาวจโรวฯ อิธาติ อิมสฺมิํ ทสุตฺตรสุตฺเตฯ ปุพฺพภาเค โลกิยาวาติ มคฺคสฺส ปุพฺพภาเค ปวตฺตนกา โลกิยา เอวฯ ตตฺถ การณํ วุตฺตเมวฯ

(จ) กามโยควิสํโยโค อนาคามิมคฺโค, ทิฏฺฐิโยควิสํโยโค โสตาปตฺติมคฺโค, อิตเร ทฺเว อรหตฺตมคฺโคติ เอวํ อนาคามิมคฺคาทิวเสน เวทิตพฺพาฯ

(ฉ) ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภินฺติ ยฺวายํ อปฺปคุณสฺส ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภี, ตํฯ

กามสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺตีติ ตโต วุฏฺฐิตํ อารมฺมณวเสน กามสหคตา หุตฺวา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ โจเทนฺติ ตุเทนฺติฯ ตสฺส กามานุปกฺขนฺทานํ สญฺญามนสิการานํ วเสน โส ปฐมชฺฌานสมาธิ หายติ ปริหายติ, ตสฺมา ‘‘หานภาคิโย สมาธี’’ติ วุตฺโตฯ ตทนุธมฺมตาติ ตทนุรูปสภาโวฯ ‘‘สติ สนฺติฏฺฐตี’’ติ อิทํ มิจฺฉาสติํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยสฺส หิ ปฐมชฺฌานานุรูปสภาวา ปฐมชฺฌานํ สนฺตโต ปณีตโต ทิสฺวา อสฺสาทยมานา อเปกฺขมานา อภินนฺทมานา นิกนฺติ โหติ, ตสฺส นิกนฺติวเสน โส ปฐมชฺฌานสมาธิ เนว หายติ, น วฑฺฒติ, ฐิติโกฏฺฐาสิโก โหติ, เตน วุตฺตํ ‘‘ฐิติภาคิโย สมาธี’’ติฯ

อวิตกฺกสหคตาติ อวิตกฺกํ ทุติยชฺฌานํ สนฺตโต ปณีตโต มนสิ กโรโต อารมฺมณวเสน อวิตกฺกสหคตา สญฺญามนสิการาฯ สมุทาจรนฺตีติ ปคุณปฐมชฺฌานโต วุฏฺฐิตํ ทุติยชฺฌานาธิคมตฺถาย โจเทนฺติ ตุเทนฺติ, ตสฺส อุปริ ทุติยชฺฌานุปกฺขนฺทานํ สญฺญามนสิการานํ วเสน โส ปฐมชฺฌานสมาธิ วิเสสภูตสฺส ทุติยชฺฌานสฺส อุปฺปตฺติปทฏฺฐานตาย ‘‘วิเสสภาคิโย สมาธี’’ติ วุตฺโตฯ นิพฺพิทาสหคตาติ ตเมว ปฐมชฺฌานลาภิํ ฌานโต วุฏฺฐิตํ นิพฺพิทาสงฺขาเตน วิปสฺสนาญาเณน สหคตาฯ วิปสฺสนาญาณญฺหิ ฌานงฺเคสุ ปเภเทน อุปฏฺฐหนฺเตสุ นิพฺพินฺทติ อุกฺกณฺฐติ, ตสฺมา ‘‘นิพฺพิทา’’ติ วุจฺจติฯ สมุทาจรนฺตีติ นิพฺพานสจฺฉิกรณตฺถาย โจเทนฺติ ตุเทนฺติฯ วิราคูปสญฺหิโตติ วิราคสงฺขาเตน นิพฺพาเนน อุปสญฺหิโตฯ วิปสฺสนาญาณญฺหิ ‘‘สกฺกา อิมินา มคฺเคน วิราคํ นิพฺพานํ สจฺฉิกาตุ’’นฺติ ปวตฺติโต ‘‘วิราคูปสญฺหิต’’นฺติ วุจฺจติ, ตํสมฺปยุตฺตา สญฺญามนสิการาปิ วิราคูปสญฺหิตา เอว นามฯ ตสฺส เตสํ สญฺญามนสิการานํ วเสน โส ปฐมชฺฌานสมาธิ อริยมคฺคปฏิเวธสฺส ปทฏฺฐานตาย ‘‘นิพฺเพธภาคิโย สมาธี’’ติ วุตฺโตฯ สพฺพสมาปตฺติโยติ ทุติยชฺฌานาทิกา สพฺพา สมาปตฺติโยฯ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ หานภาคิยาทิอตฺโถ ตาว วิตฺถาเรตฺวา เวทิตพฺโพฯ

มคฺโค กถิโต จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อุทฺธฏตฺตาฯ ผลํ กถิตํ สรูเปเนวฯ

จตุธมฺมวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปญฺจธมฺมวณฺณนา

[355] (ข) ‘‘ปญฺจงฺคิโก สมฺมาสมาธี’’ติ สมาธิองฺคภาเวน ปญฺญา อุทฺทิฏฺฐาติ ปีติผรณตาทิวจเนน หิ ตเมว วิภชติฯ เตนาห ‘‘ปีติํ ผรมานา อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิฯ‘‘โส อิมเมว กายํ วิเวกเชน ปีติสุเขน อภิสนฺเทตี’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.427) นเยน ปีติยา, สุขสฺส จ ผรณํ เวทิตพฺพํฯ สราควิราคตาทิวิภาคทสฺสนวเสน ปเรสํ เจโต ผรมานาฯ อาโลกผรเณติ กสิณาโลกสฺส ผรเณ สติ เตเนว อาโลเกน ผริตปฺปเทเสฯ ตสฺส สมาธิสฺส รูปทสฺสนปจฺจยตฺตา ปจฺจเวกฺขณญาณํ ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตํฯ

ปีติผรณตา สุขผรณตาติ อารมฺมเณ ฐตฺวา จตุตฺถชฺฌานสฺส อุปฺปาทนโต ตา ‘‘ปาทา วิยา’’ติ วุตฺตาฯ เจโตผรณตา อาโลกผรณตาติ ตํตํกิจฺจสาธนโต ตา ‘‘หตฺถา วิยา’’ติ วุตฺตาฯ อภิญฺญาปาทกชฺฌานํ สมาธานสฺส สรีรภาวโต ‘‘มชฺฌิมกาโย วิยา’’ติ วุตฺตํฯ ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตํ อุตฺตมงฺคภาวโต ‘‘สีสํ วิยา’’ติ วุตฺตํฯ

(ช) สพฺพโส กิเลสทุกฺขทรถปริฬาหานํ วิคตตฺตา โลกิยสมาธิสฺส สาติสยเมตฺถ สุขนฺติ วุตฺตํ ‘‘อปฺปิตปฺปิตกฺขเณ สุขตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนสุโข’’ติฯ ปุริมสฺส ปุริมสฺส วเสน ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ ลทฺธาเสวนตาย สนฺตตรปณีตตรภาวปฺปตฺติ โหตีติ อาห ‘‘ปุริโม ปุริโม…เป.… สุขวิปาโก’’ติฯ

กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิยาติ กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสมฺภเนน ลทฺธตฺตาฯ กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิภาวนฺติ กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสมฺภนภาวํฯ ลทฺธตฺตา ปตฺตตฺตา ตพฺภาวํ อุปคตตฺตาฯ โลกิยสมาธิสฺส ปจฺจนีกานิ นีวรณปฐมชฺฌานนิกนฺติอาทีนิ นิคฺคเหตพฺพานิ, อญฺเญ กิเลสา วาเรตพฺพา, อิมสฺส ปน อรหตฺตสมาธิสฺส ปฏิปฺปสฺสทฺธสพฺพกิเลสตฺตา น นิคฺคเหตพฺพํ, วาเรตพฺพญฺจ อตฺถีติ มคฺคานนฺตรํ สมาปตฺติกฺขเณ จ อปฺปโยเคน อธิคตตฺตา, ฐปิตตฺตา จ อปริหานวเสน วา ฐปิตตฺตา นสงฺขารนิคฺคยฺหวาริวาวโฏฯ