ตตฺถ อสุภชฺฌานาทโย จตฺตาโร วิสํโยคา นาม กามโยคาทิปฏิปกฺขภาวโต ฯ ‘‘เอวํ ปเภทา’’ติ อิมินา ‘‘อวิชฺชาภาคิโน ธมฺมา, วิชฺชาภาคิโน ธมฺมา, กณฺหา ธมฺมา, สุกฺกา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. 101, 104) เอวมาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ

(ฌ) ปจฺจเยหิ สเมจฺจ สมฺภุยฺย กตตฺตา ปญฺจกฺขนฺธา สงฺขตา ธาตุฯ เกนจิ อนภิสงฺขตตฺตา นิพฺพานํ อสงฺขตา ธาตุฯ

(ญ) ติสฺโส วิชฺชา วิชฺชนฏฺเฐน, วิทิตกรณฏฺเฐน จ วิชฺชาฯ วิมุตฺตีติ อรหตฺตผลํ ปฏิปกฺขโต สพฺพโส วิมุตฺตตฺตาฯ

อภิญฺญาทีนีติ อภิญฺญาปญฺญาทีนิฯ เอกกสทิสาเนว ปุริมวาเร วิย วิภชฺช กเถตพฺพโตฯ มคฺโค กถิโตติ เอตฺถ ‘‘มคฺโคว กถิโต’’ติ เอวมตฺถํ อคฺคเหตฺวา ‘‘มคฺโค กถิโตวา’’ติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ ‘‘อนุปฺปาเท ญาณ’’นฺติ อิมินา ผลสฺส คหิตตฺตาฯ สจฺฉิกาตพฺพปเท ผลํ กถิตนฺติ เอตฺถาปิ ‘‘ผลเมว กถิต’’นฺติ อคฺคเหตฺวา ‘‘ผลํ กถิตเมวา’’ติ อตฺโถ คเหตพฺโพ วิชฺชาคฺคหเณน ตทญฺญสฺส สงฺคหิตตฺตาฯ เอส นโย อิโต ปเรสุปิ เอวรูเปสุ ฐาเนสุฯ

ทฺเวธมฺมวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ตโยธมฺมวณฺณนา

[353] (ฉ) โสติ อนาคามิมคฺโคฯ สพฺพโส กามานํ นิสฺสรณํ สมุจฺเฉทวเสน ปชหนโตฯ อารุปฺเป อรหตฺตมคฺโค นาม อรูปชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา อุปฺปนฺโน อคฺคมคฺโคฯ ปุน อุปฺปตฺตินิวารณโตติ รูปานํ อุปฺปตฺติยา สพฺพโส นิวารณโตฯ นิรุชฺฌนฺติ สงฺขารา เอเตนาติ นิโรโธ, อคฺคมคฺโคฯ เตน หิ กิเลสวฏฺเฏ นิโรธิเต อิตรมฺปิ วฏฺฏทฺวยํ นิโรธิตเมว โหติฯ ตสฺส ปน นิโรธสฺส ปริโยสานตฺตา อคฺคผลํ ‘‘นิโรโธ’’ติ วตฺตพฺพตํ ลพฺภตีติ อาห ‘‘อรหตฺตผลํ นิโรโธติ อธิปฺเปต’’นฺติฯ ‘‘อรหตฺตผเลน หิ นิพฺพาเน ทิฏฺเฐ’’ ติ อิทํ อรหตฺตมคฺเคน นิพฺพานทสฺสนสฺสายํ นิพฺพตฺตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘อรหตฺตสงฺขาตนิโรธสฺส ปจฺจยตฺตา’’ ติ อิทมฺปิ วจนํ สมตฺถิตํ โหติฯ

(ช) อตีตํ สารมฺมณนฺติ อตีตโกฏฺฐาสารมฺมณํ ญาณํ, อตีตา ขนฺธายตนธาตุโย อารพฺภ ปวตฺตนกญาณนฺติ อตฺโถฯ ‘‘มคฺโค กถิโตวา’’ติ อวธารณํ ทฏฺฐพฺพํ, ตถา ‘‘สจฺฉิกาตพฺเพ ผลํ กถิตเมวา’’ติฯ

(ญ) อาสวานํ ขเย ญาณนฺติ จ อาสวานํ ขยนฺเต ญาณนฺติ อธิปฺปาโย, อญฺญถา มคฺโค กถิโต สิยาฯ

ตโยธมฺมวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จตุธมฺมวณฺณนา

[354] (ก) ทารุมยํ จกฺกํ ทารุจกฺกํ, ตถา รตนจกฺกํฯ อาณฏฺเฐน ธมฺโม เอว ธมฺมจกฺกํฯ อิริยาปถานํ อปราปรปฺปวตฺติโต อิริยาปถจกฺกํ, ตถา สมฺปตฺติจกฺกํ เวทิตพฺพํฯ

อนุจฺฉวิเก เทเสติ ปุญฺญกิริยาย, สมฺมาปฏิปตฺติยา อนุรูปเทเสฯ เสวนํ กาเลน กาลํ อุปสงฺกมนํฯ ภชนํ ภตฺติวเสน ปยิรุปาสนํฯ อตฺตโน สมฺมา ฐปนนฺติ อตฺตโน จิตฺตสนฺตานสฺส โยนิโส ฐปนํ สทฺธาทีสุ นิเวสนนฺติ อาห ‘‘สเจ’’ติอาทิฯ อิทเมเวตฺถ ปมาณนฺติ อิทเมว ปุพฺเพกตปุญฺญตาสงฺขาตํ สมฺปตฺติจกฺกเมตฺถ เอเตสุ สมฺปตฺติจกฺเกสุ ปมาณภูตํ อิตเรสํ การณภาวโตฯ เตนาห ‘‘เยน หี’’ติอาทิฯ โส เอว จ กตปุญฺโญ ปุคฺคโล อตฺตานํ สมฺมา ฐเปติ อกตปุญฺญสฺส ตทภาวโตฯ ปฐโม โลกิโยว, ตตฺถาปิ กามาวจโรวฯ อิธาติ อิมสฺมิํ ทสุตฺตรสุตฺเตฯ ปุพฺพภาเค โลกิยาวาติ มคฺคสฺส ปุพฺพภาเค ปวตฺตนกา โลกิยา เอวฯ ตตฺถ การณํ วุตฺตเมวฯ

(จ) กามโยควิสํโยโค อนาคามิมคฺโค, ทิฏฺฐิโยควิสํโยโค โสตาปตฺติมคฺโค, อิตเร ทฺเว อรหตฺตมคฺโคติ เอวํ อนาคามิมคฺคาทิวเสน เวทิตพฺพาฯ

(ฉ) ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภินฺติ ยฺวายํ อปฺปคุณสฺส ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภี, ตํฯ