เมนู

จกฺกวตฺติอริยวตฺตวณฺณนา

[84] อญฺญถา วตฺติตุํ อเทนฺโต โส ธมฺโม อธิฏฺฐานํ เอตสฺสาติ ตทธิฏฺฐานํ, เตน ตทธิฏฺฐาเนน เจตสาฯ สกฺกโรนฺโตติ อาทรกิริยาวเสน กโรนฺโตฯ เตนาห ‘‘ยถา’’ติอาทิฯ ครุํ กโรนฺโตติ ปาสาณจฺฉตฺตํ วิย ครุกรณวเสน ครุํ กโรนฺโตฯ เตเนวาห ‘‘ตสฺมิํ คารวุปฺปตฺติยา’’ติฯ มาเนนฺโตติ สมฺภาวนาวเสน มเนน ปิยายนฺโตฯ เตนาห ‘‘ตเมวา’’ติอาทิฯ เอวํ ปูชยโต อปจายโต เอวญฺจ ยถาวุตฺตสกฺการาทิสมฺภโวติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ อปทิสิตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ธมฺมาธิปติภูโต อาคตภาเวนา’’ติ อิมินา ยถาวุตฺตธมฺมสฺส เชฏฺฐกภาเวน ปุริมปุริมตรอตฺตภาเวสุ สกฺกจฺจ สมุปจิตภาวํ ทสฺเสติฯ ‘‘ธมฺมวเสเนว สพฺพกิริยานํ กรเณนา’’ติ เอเตน ฐานนิสชฺชาทีสุ ยถาวุตฺตธมฺมนินฺนโปณปพฺภารภาวํ ทสฺเสติฯ อสฺสาติ รกฺขาวรณคุตฺติยาฯ ปรํ รกฺขนฺโต อญฺญํ ทิฏฺฐธมฺมิกาทิอนตฺถโต รกฺขนฺโต เตเนว ปรตฺถสาธเนน ขนฺติอาทิคุเณน อตฺตานํ ตโต เอว รกฺขติฯ เมตฺตจิตฺตตาติ เมตฺตจิตฺตตายฯ นิวาสนปารุปนเคหาทีนํ สีตุณฺหาทิปฏิพาหเนน อาวรณํฯ อนฺโต ชนสฺมินฺติ อพฺภนฺตรภูเต ปุตฺตทาราทิชเนฯ

‘‘สีลสํวเร ปติฏฺฐาเปหี’’ติ อิมินา รกฺขํ ทสฺเสติ, ‘‘วตฺถคนฺธมาลาทีนิ เทหี’’ติ อิมินา อาวรณํ, อิตเรน คุตฺติํฯ ภตฺตเวตนสมฺปทาเนนปีติ ปิ-สทฺเทน สีลสํวเร ปติฏฺฐาปนาทีนิ สมฺปิณฺเฑติฯ เอเสว นโย อิโต ปเรสุปิ ปิ-สทฺทคฺคหเณสุฯ นิคโม นิวาโส เอเตสนฺติ เนคมา, เอวํ ชานปทาติ อาห ‘‘นิคมวาสิโน’’ติอาทิฯ

นววิธา มานมทาติ ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทิ (สํ. นิ. 4.108; ธ. ส. 1121; วิภ. 866; มหานิ. 21, 178) นยปฺปวตฺติยา นววิธา มานสงฺขาตา มทาฯ มาโน เอว เหตฺถ ปมชฺชนากาเรน ปวตฺติยา มานมโทฯ โสภเน กายิกวาจสิกกมฺเม รโตติ สูรโต อุ-การสฺส ทีฆํ กตฺวา, ตสฺส ภาโว โสรจฺจํ, กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโม, สพฺพํ วา กายวจีสุจริตํฯ สุฏฺฐุ โอรโตติ โสรโต, ตสฺส ภาโว โสรจฺจํ, ยถาวุตฺตเมว สุจริตํฯ ราคาทีนนฺติ ราคโทสโมหมานาทีนํฯ ทมนาทีหีติ ทมนสมนปรินิพฺพาปเนหิฯ

เอกมตฺตานนฺติ เอกํ จิตฺตํ, เอกจฺจํ อตฺตโน จิตฺตนฺติ อตฺโถฯ ราคาทีนญฺหิ ปุพฺพภาคิยํ ทมนาทิปจฺเจกํ อิจฺฉิตพฺพํ, น มคฺคกฺขเณ วิย เอกชฺฌํ ปฏิสงฺขานมุเขน ปชหนโตฯ เอกมตฺตานนฺติ วา วิเวกวเสน เอกํ เอกากินํ อตฺตานํฯ กาเล กาเลติ เตสํ สนฺติกํ อุปสงฺกมิตพฺเพ กาเล กาเลฯ

อิธ ฐตฺวาติ ‘‘อิทํ โข, ตาต, ต’’นฺติ เอวํ นิคมนวเสน วุตฺตฏฺฐาเน ฐตฺวาฯ วตฺตนฺติ อริยจกฺกวตฺติวตฺตํฯ สมาเนตพฺพนฺติ ‘‘ทสวิธํ, ทฺวาทสวิธ’’นฺติ จ เหฏฺฐา วุตฺตคณนาย จ สมานํ กาตพฺพํ อนูนํ อนธิกํ กตฺวา ทสฺเสตพฺพํฯ อธมฺมราคสฺสาติ อยุตฺตฏฺฐาเน ราคสฺสฯ วิสมโลภสฺสาติ ยุตฺตฏฺฐาเนปิ อติวิย พลวภาเวน ปวตฺตโลภสฺสฯ

จกฺกรตนปาตุภาววณฺณนา

[85] วตฺตมานสฺสาติ ปริปุณฺเณ จกฺกวตฺติวตฺเต วตฺตมานสฺส, โน อปริปุณฺเณติ อาห ‘‘ปูเรตฺวา วตฺตมานสฺสา’’ติฯ กิตฺตาวตา ปนสฺส ปาริปูรี โหตีติ? ตตฺถ ‘‘กตาธิการสฺส ตาว เหฏฺฐิมปริจฺเฉเทน ทฺวาทสหิปิ สํวจฺฉเรหิ ปูรติ, ปญฺจวีสติยา, ปญฺญาสาย วา สํวจฺฉเรหิฯ อยญฺจ เภโท ธมฺมจฺฉนฺทสฺสปิ ติกฺขมชฺฌมุทุตาวเสน, อิตรสฺส ตโต ภิยฺโยปี’’ติ วทนฺติฯ

ทุติยาทิจกฺกวตฺติกถาวณฺณนา

[90] อตฺตโน มติยาติ ปรมฺปราคตํ ปุราณํ ตนฺติํ ปเวณิํ ลงฺฆิตฺวา อตฺตโน อิจฺฉิตากาเรนฯ เตนาห ‘‘โปราณก’’นฺติอาทิฯ

ปพฺพนฺตีติ สมิทฺธิยา น ปูเรนฺติ, ผีตา น โหนฺตีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘น วฑฺฒนฺตี’’ติฯ ตถา จาห ‘‘กตฺถจิ สุญฺญา โหนฺตี’’ติฯ ตตฺถ ตตฺถ ราชกิจฺเจ รญฺญา อมา สห วตฺตนฺตีติ อมจฺจา, เยหิ วินา ราชกิจฺจํ นปฺปวตฺตติฯ ปรมฺปราคตา หุตฺวา รญฺโญ ปริสาย ภวาติ ปาริสชฺชาฯ เตนาห ‘‘ปริสาวจรา’’ติฯ ตสฺมิํ ฐานนฺตเร ฐปิตา หุตฺวา รญฺโญ อายํ, วยญฺจ ยาถาวโต คเณนฺตีติ คณกาฯ ชาติกุลสุตาจาราทิวเสน ปุถุตฺตํ คตตฺตา มหตี มตฺตา เอเตสนฺติ มหามตฺตา, เต ปน มหานุภาวา อมจฺจา เอวาติ อาห ‘‘มหาอมจฺจา’’ติฯ