สาวเกหิ วิเนตุํ สกฺกุเณยฺยา สาวกเวเนยฺยา นาม น สาวเกเหว วิเนตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สาวกเวเนยฺยา นามา’’ติอาทิฯ ทสธา มาติกํ ฐเปตฺวาติ เอกกโต ปฏฺฐาย ยาว ทสกา ทสธา ทสธา มาติกํ ฐเปตฺวา วิภตฺโตติ ทสุตฺตโรฯ ทสุตฺตโร คโตติปิ ทสุตฺตโรติ เอกกโต ปฏฺฐาย ยาว ทสกา ทสหิ อุตฺตโร อธิโก หุตฺวา คโต ปวตฺโตติปิ ทสุตฺตโรฯ เอเกกสฺมิํ ปพฺเพติ เอกกโต ปฏฺฐาย ยาว ทสกา ทสสุ ปพฺเพสุ เอเกกสฺมิํ ปพฺเพฯ ทส ทส ปญฺหาติ ‘‘กตโม ธมฺโม พหุกาโร อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสู’’ติอาทินา ทส ทส ปญฺหาฯ วิเสสิตาติ วิสฺสชฺชิตาฯ ทสุตฺตรํ ปวกฺขามีติ เทสิยมานํ เทสนํ นามกิตฺตนมุเขน ปฏิชานาติ วณฺณภณนตฺถํฯ ปวกฺขามีติ ปกาเรหิ วกฺขามิฯ ตถา เหตฺถ ปญฺญาสาธิกานํ ปญฺจนฺนํ ปญฺหสตานํ วเสน เทสนา ปวตฺตาฯ ธมฺมนฺติ อิธ ธมฺม-สทฺโท ปริยตฺติปริยาโย ‘‘อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ปริยาปุณาตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 5.73) วิยฯ สุตฺตลกฺขโณ จายํ ธมฺโมติ อาห ‘‘ธมฺมนฺติ สุตฺต’’นฺติฯ สฺวายํ ธมฺโม ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชมานสฺส นิพฺพานาวโหฯ ตโต เอว วฏฺฏทุกฺขสมุจฺเฉทาย โหติ, ส จายมสฺส อานุภาโว สพฺเพสํ ขนฺธานํ ปโมจนุปายภาวโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิพฺพานปฺปตฺติยา’’ติอาทิมาหฯ เตน วุตฺตํ ‘‘นิพฺพานปฺปตฺติยา’’ติอาทิฯ

อุจฺจํ กโรนฺโตติ อุทคฺคํ อุฬารํ ปณีตํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต, ปคฺคณฺหนฺโตติ อตฺโถฯ เปมํ ชเนนฺโตติ ภตฺติํ อุปฺปาเทนฺโตฯ อิทญฺจ เทสนาย ปคฺคณฺหนํ พุทฺธานมฺปิ อาจิณฺณํ เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอกายโน’’ติอาทิมาหฯ

เอกธมฺมวณฺณนา

[351] (ก) การ-สทฺโท อุป-สทฺเทน วินาปิ อุปการตฺถํ วทติ, ‘‘พหุการา, ภิกฺขเว, มาตาปิตโร ปุตฺตาน’’นฺติอาทีสุ (อ. นิ. 2.34) วิยาติ อาห ‘‘พหุกาโรติ พหูปกาโร’’ติฯ

(ข) วฑฺฒเน วุตฺเต นานนฺตริยตาย อุปฺปาทนํ วุตฺตเมว โหตีติ ‘‘ภาเวตพฺโพติ วฑฺเฒตพฺโพ’’ติ วุตฺโตฯ อุปฺปาทนปุพฺพิกา หิ วฑฺฒนาติฯ

นนุ จ ‘‘เอโก ธมฺโม อุปฺปาเทตพฺโพ’’ติ อุปฺปาทนํ เปตฺถ วิสุํ คหิตํ เอวาติ? อญฺญวิสยตฺตา ตสฺส นายํ วิโรโธฯ ตถา หิ ‘‘เอโก ธมฺโม ปริญฺเญยฺโย’’ติ ตีหิปิ ปริญฺญาหิ ปริญฺเญยฺยตํ วตฺวาปิ ‘‘เอโก ธมฺโม ปหาตพฺโพ’’ติ ปหาตพฺพตา วุตฺตาฯ

(ค) ตีหิ ปริญฺญาหีติ ญาตตีรณปหานปริญฺญาหิฯ

(ฆ) ปหานานุปสฺสนายาติ ปชหนวเสน ปวตฺตาย อนุปสฺสนายฯ มิสฺสกวเสน เจตํ อนุปสฺสนาคหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ

(ง) สีลสมฺปทาทีนํ ปริหานาวโห ปริหานาย สํวตฺตนโกฯ

(จ) ฌานาทิวิเสสํ คเมตีติ วิเสสคามีฯ

(ฉ) ทุปฺปจฺจกฺขกโรติ อนุปจิตญาณสมฺภาเรหิ ปจฺจกฺขํ กาตุํ อสกฺกุเณยฺโยฯ

(ฌ) อภิชานิตพฺโพติ อภิมุขํ ญาเณน ชานิตพฺโพฯ

สพฺพตฺถ มาติกาสูติ ทุกาทิวเสน วุตฺตาสุ สพฺพาสุ มาติกาสุฯ เอตฺถ จ อายสฺมา ธมฺมเสนาปติ เต ภิกฺขู ภาวนาย นิโยเชตฺวา อุตฺตมตฺเถ ปติฏฺฐาเปตุกาโม ปฐมํ ตาว ภาวนาย อุปการธมฺมํ อุทฺเทสวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘เอโก ธมฺโม พหุกาโร’’ติ วตฺวา เตน อุปการเกน อุปกตฺตพฺพํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอโก ธมฺโม ภาเวตพฺโพ’’ติ อาหฯ อยญฺจ ภาวนา วิปสฺสนาวเสน อิจฺฉิตาติ อาห ‘‘เอโก ธมฺโม ปริญฺเญยฺโย’’ติฯ ปริญฺญา จ นาม ยาวเทว ปหาตพฺพปชหนตฺถาติ อาห ‘‘เอโก ธมฺโม ปหาตพฺโพ’’ติฯ ปชหนฺเตน จ หานภาคิยํ นีหริตฺวา วิเสสภาคิเย อวฏฺฐาตพฺพนฺติ อาห ‘‘เอโก ธมฺโม หานภาคิโย, เอโก ธมฺโม วิเสสภาคิโย’’ติฯ วิเสสภาคิเย อวฏฺฐานญฺจ ทุปฺปฏิวิชฺฌเนน, ทุปฺปฏิวิชฺฌปฏิวิชฺฌนญฺเจ อิชฺฌติ, นิปฺผาเทตพฺพนิปฺผาทนํ สิทฺธเมว โหตีติ อาห ‘‘เอโก ธมฺโม ทุปฺปฏิวิชฺโฌ, เอโก ธมฺโม อุปฺปาเทตพฺโพ’’ติฯ ตยิทํ ทฺวยํ อภิญฺเญยฺยาทิชานเนน โหตีติ อาห ‘‘เอโก ธมฺโม อภิญฺเญยฺโย’’ติฯ อภิญฺเญยฺยญฺเจ อภิญฺญาตํ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตเมว โหตีติฯ เอตฺตาวตา จ นิฏฺฐิตกิจฺโจว โหติ, นาสฺส อุตฺตริ กิญฺจิ กรณียนฺติ เอวํ ตาว มหาเถโร เอกกวเสน เตสํ ภิกฺขูนํ ปฏิปตฺติวิธิํ อุทฺทิสนฺโต อิมานิ ทส ปทานิ อิมินา อนุกฺกเมน อุทฺทิสิฯ

(ก) เอวํ อนิยมโต อุทฺทิฏฺฐธมฺเม สรูปโต นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘กตโม เอโก ธมฺโม’’ติอาทินา เทสนํ อารภิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อิติ อายสฺมา สาริปุตฺโต’’ติอาทิฯ เอส นโย ทุกาทีสุฯ เวฬุกาโรติ เวโนฯ โส หิ เวฬุวิกาเรหิ กิลญฺชาทิกรเณน ‘‘เวฬุกาโร’’ติ วุตฺโตฯ อนฺโต, พหิ จ สพฺพคตคณฺฐิํ นีหรเณน นิคฺคณฺฐิํ กตฺวาฯ เอเกกโกฏฺฐาเสติ เอกกาทีสุ ทสสุ โกฏฺฐาเสสุ เอเกกสฺมิํ โกฏฺฐาเสฯ

สพฺพตฺถกํ อุปการกนฺติ สพฺพตฺถกเมว สมฺมา ปฏิปตฺติยา อุปการวนฺตํฯ อิทานิ ตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘อยญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิปสฺสนาคพฺภํ คณฺหาปเนติ ยถา อุปริ วิปสฺสนา ปริปจฺจติ ติกฺขา วิสทา หุตฺวา มคฺเคน ฆเฏติ, เอวํ ปุพฺพภาควิปสฺสนาวฑฺฒเนฯ อตฺถปฏิสมฺภิทาทีสูติ อตฺถปฏิสมฺภิทาทีสุ นิปฺผาเทตพฺเพสุ, เตสํ สมฺภารสมฺภรณนฺติ อตฺโถฯ เอส นโย อิโต ปเรสุปิฯ ฐานาฏฺฐาเนสูติ ฐาเน, อฏฺฐาเน จ ชานิตพฺเพฯ มหาวิหารสมาปตฺติยนฺติ มหติยํ ฌานาทิวิหารสมาปตฺติยํฯ วิปสฺสนาญาณาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน มโนมยิทฺธิ อาทิกานิ สงฺคณฺหาติฯ อฏฺฐสุ วิชฺชาสูติ อมฺพฏฺฐสุตฺเต (ที. นิ. 1.279) อาคตนยาสุ อฏฺฐสุ วิชฺชาสุฯ

เตเนว ภควา โถเมตีติ โยชนาฯ นนฺติ อปฺปมาทํฯ

ถามสมฺปนฺเนนาติ ญาณพลสมนฺนาคเตนฯ ทีเปตฺวาติ ‘‘เอวมฺปิ อปฺปมาโท กุสลานํ ธมฺมานํ สมฺปาทเน พหุปกาโร’’ติ ปกาเสตฺวาฯ ยํ กิญฺจิ อนวชฺชปกฺขิกมตฺถํ อปฺปมาเท ปกฺขิปิตฺวา กเถตุํ ยุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ กิญฺจี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

(ข) กายคตาสตีติ รสฺสํ อกตฺวา นิทฺเทโส, นิทฺเทเสน วา เอตํ สมาสปทํ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘อฏฺฐิกานิ ปุญฺชกิตานิ เตโรวสฺสิกานิ…เป.… ปูตีนิ จุณฺณิกชาตานี’’ติ (ที. นิ. 2.379) เอวํ ปวตฺตมนสิกาโร ‘‘จุณฺณิกมนสิกาโร’’ติ วทนฺติฯ อปเร ปน ภณนฺติ ‘‘จุณฺณิกอิริยาปเถสุ ปวตฺตมนสิกาโร’’ติฯ เอตฺถ อุปฺปนฺนสติยาติ เอตสฺมิํ ยถาวุตฺเต เอกูนติํสวิเธ ฐาเน อุปฺปนฺนาย สติยาฯ สุขสมฺปยุตฺตาติ นิปฺปริยายโต สุขสมฺปยุตฺตา, ปริยายโต ปน จตุตฺถชฺฌาเน อุเปกฺขาปิ ‘‘สุข’’นฺติ วตฺตพฺพตํ ลภติ สนฺตสภาวตฺตาฯ

(ค) ปจฺจยภูโต อารมฺมณาทิวิสโยปิ อารมฺมณภาเวน วโณ วิย อาสเว ปคฺฆรติ, โส สมฺปโยคสมฺภวาภาเวปิ สห อาสเวหีติ สาสโวฯ ตถา อุปาทานานํ หิโตติ อุปาทานิโยฯ อิตรถา ปน ปจฺจยภาเวน วิธิ ปฏิกฺเขโปฯ

(ฆ) อสฺมีติ มาโนติ ‘‘อสฺมี’’ติ ปวตฺโต มาโนฯ

(จ) วิปริยาเยนาติ ‘‘อนิจฺเจ อนิจฺจ’’นฺติอาทินา นเยน ปวตฺโต ปถมนสิกาโรฯ

(ฉ) อิธ ปน วิปสฺสนานนฺตโร มคฺโค ‘‘อานนฺตริโก เจโตสมาธี’’ติ อธิปฺเปโตฯ กสฺมา? วิปสฺสนาย อนนฺตรตฺตา, อตฺตโน วา ปวตฺติยา อนนฺตรํ ผลทายกตฺตาฯ สทฺทตฺถโต ปน อนนฺตรํ ผลํ อนนฺตรํ, ตสฺมิํ อนนฺตเร นิยุตฺตา, ตํ วา อรหติ, อนนฺตรปโยชโนติ วา อานนฺตริโกฯ

(ช) ผลนฺติ ผลปญฺญาฯ ปจฺจเวกฺขณปญฺญา อธิปฺเปตา อกุปฺปารมฺมณตายฯ

(ฌ) อตฺตโน ผลํ อาหรตีติ อาหาโร, ปจฺจโยติ อาห ‘‘อาหารฏฺฐิติกาติ ปจฺจยฏฺฐิติกา’’ติฯ อยํ เอโก ธมฺโมติ อยํ ปจฺจยสงฺขาโต เอโก ธมฺโมติ ปจฺจยตาสมญฺเญน เอกํ กตฺวา วทติฯ ญาตปริญฺญาย อภิญฺญายาติ ญาตปริญฺญาสงฺขาตาย อภิญฺญายฯ

(ญ) อกุปฺปา เจโตวิมุตฺตีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติ อกุปฺปภาเวน อุกฺกํสคตตฺตาฯ อญฺญถา สพฺพาปิ ผลสมาปตฺติโย อกุปฺปา เอว ปฏิปกฺเขหิ อโกปนียตฺตาฯ

อภิญฺญายาติ ‘‘อภิญฺเญยฺโย’’ติ เอตฺถ ลทฺธอภิญฺญายฯ ปริญฺญายาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ปหาตพฺพสจฺฉิกาตพฺเพหีติ ปหาตพฺพสจฺฉิกาตพฺพปเทหิฯ ปหานปริญฺญาว กถิตา ปหานสจฺฉิกิริยานํ เอกาวารตาย ปริญฺญาย สเหว อิชฺฌนโตฯ สจฺฉิกาตพฺโพติ วิเสสโต ผลํ กถิตํฯ เอกสฺมิํเยว สตฺตเม เอว ปเท ลพฺภติฯ ผลํ ปน อเนเกสุปิ ปเทสุ ลพฺภติ ปฐมฏฺฐมนวมทสเมสุ ลพฺภนโตฯ

ยสฺมา ตํ นิปฺปริยายโต ทสเม เอว ลพฺภติ, อิตเรสุ ปริยายโต ตสฺมา ‘‘ลพฺภติ เอวา’’ติ สาสงฺกํ วทติฯ

สภาวโต วิชฺชมานาติ เยน พหุการาทิสภาเวน เทสิตา, เตน สภาเวน ปรมตฺถโต อุปลพฺภมานา ฯ ยาถาวาติ อวิปรีตาฯ ตถาสภาวาติ ตํสภาวาฯ น ตถา น โหนฺตีติ อวิตถตฺตา ตถาว โหนฺติฯ ตโต เอว วุตฺตปฺปการโต อญฺญถา น โหนฺตีติ ปญฺจหิปิ ปเทหิ เตสํ ธมฺมานํ ยถาภูตเมว วทติฯ สมฺมาติ ญาเยนฯ ยํ ปน ญาตํ, ตํ เหตุยุตฺตํ การณยุตฺตเมว โหตีติ อาห ‘‘เหตุนา การเณนา’’ติฯ โอกปฺปนํ ชเนสีติ ชินวจนภาเวน อภิปฺปสาทํ อุปฺปาเทสิฯ

เอกธมฺมวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทฺเวธมฺมวณฺณนา

[352] (ก) ‘‘สพฺพตฺถา’’ ติ อิทํ ‘‘สีลปูรณาทีสู’’ติ เอเตน สทฺธิํ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ‘‘สีลปูรณาทีสุ สพฺพตฺถ อปฺปมาโท วิย อุปการกา’’ติ เอเตน สติสมฺปชญฺญานมฺปิ อปฺปมาทสฺส วิย สพฺพตฺถ อุปการกตา ปกาสิตา โหติ อตฺถโต นาติวิลกฺขณตฺตา ตโต เตสํฯ สติอวิปฺปวาโส หิ อปฺปมาโท, โส จ อตฺถโต สพฺพตฺถ อวิชหิตา สติ เอว, สา จ โข ญาณสมฺปยุตฺตา เอว ทฏฺฐพฺพา, อิตราย ตถารูปสมตฺถตาภาวโตฯ

(ข) เตสํ ปญฺจสตมตฺตานํ ภิกฺขูนํ ปุพฺพภาคปฏิปตฺติวเสน เทสิตตฺตา ปุพฺพภาคา กถิตาฯ

(ฉ) อโยนิโสมนสิกาโร สํกิเลสสฺส มูลการณภาเวน ปวตฺโต เหตุ, ปริพฺรูหนภาเวน ปวตฺโต ปจฺจโยฯ โยนิโสมนสิกาเรปิ เอเสว นโยฯ ยถา จ สตฺตานํ สํกิเลสาย, วิสุทฺธิยา จ ปจฺจยภูตา อโยนิโสมนสิกาโร, โยนิโสมนสิกาโรติ ‘‘อิเม ทฺเว ธมฺมา ทุปฺปฏิวิชฺฌา’’ติ เอตฺถ นีหริตฺวา วุตฺตา, เอวํ อิเมหิ ธมฺมา นีหริตฺวา วตฺตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตถา’’ติอาทิมาหฯ