ปริโยสานนฺติ ผลวิเสสาวหตาย ผลทาย โกฏิ สิขาปฺปตฺติ, เทวโลเก จ ปวตฺติสิริวิภโวติ ปริโยสานํ ‘‘มนุสฺสโลเก’’ติ วิเสสิตํ, มนุสฺสโลกวเสเนว จายํ เทสนา อาคตาติฯ มคฺคผลนิพฺพานสมฺปตฺติ ปริโยสานนฺติ โยชนาฯ วิวฏฺฏคามิกุสลสฺส วิปากํ สุตฺตปริโยสาเน ทสฺสิสฺสติ ‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, สงฺโข นาม ราชา’’ติอาทินา (ที. นิ. 3.108)ฯ

ทฬฺหเนมิจกฺกวตฺติราชกถาวณฺณนา

[81] อิธาติ อิมสฺมิํ ‘‘กุสลานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมาน’’นฺติอาทินา (ที. นิ. 3.110) สุตฺตเทสนาย อารทฺธฏฺฐาเน วฏฺฏวิวฏฺฏคามิภาเวน สาธารเณ กุสลคฺคหเณฯ ตตฺถ วฏฺฏคามิกุสลานุสนฺธิวเสน ‘‘ภูตปุพฺพํ ภิกฺขเว’’ติ เทสนํ อารภิ, อารภนฺโต จ เทสิยมานมตฺตํ ฯ ธมฺมปฏิคฺคาหกานํ ภิกฺขูนํ สงฺเขปโต เอวํ ทีเปตฺวา อารภีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ภิกฺขเว’’ติอาทิ วุตฺตํ, ปฐมํ ตถา อทีเปนฺโตปิ ภควา อตฺถโต ทีเปติ วิยาติ อธิปฺปาโยฯ

[82] อีสกมฺปีติ อปฺปมตฺตกมฺปิฯ อวสกฺกิตนฺติ โอคตภฏฺฐํฯ เนมิอภิมุขนฺติ เนมิปฺปเทสสฺส สมฺมุขาฯ พนฺธิํสุ จกฺกรตนสฺส โอสกฺกิตาโนสกฺกิตภาวํ ชานิตุํฯ ตเทตนฺติ ยถาวุตฺตฏฺฐานา จวนํฯ อติพลวโทเสติ รญฺโญ พลวติ อนตฺเถ อุปฏฺฐิเต สติฯ

อปฺปมตฺโตติ รญฺโญ อาณาย ปมาทํ อกโรนฺโตฯ

เอกสมุทฺทปริยนฺตเมวาติ ชมฺพุทีปเมว สนฺธาย วทติฯ โส อุตฺตรโต อสฺสกณฺณปพฺพเตน ปริจฺฉินฺนํ หุตฺวา อตฺตานํ ปริกฺขิปิตฺวา ฐิตเอกสมุทฺทปริยนฺโตฯ ปุญฺญิทฺธิวเสนาติ จกฺกวตฺติภาวาวหาย ปุญฺญิทฺธิยา วเสนฯ

[83] เอวํ กตฺวาติ กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวาฯ สุกตํ กมฺมนฺติ ทสกุสลกมฺมปถเมว วทติฯ

‘‘ทสวิธํ, ทฺวาทสวิธ’’นฺติ จ วุตฺตวิภาโค ปรโต อาคมิสฺสติฯ ปูเรนฺเตเนวาติ ปูเรตฺวา ฐิเตเนวฯ นิทฺโทเสติ จกฺกวตฺติวตฺตสฺส ปฏิปกฺขภูตานํ โทสานํ อปคมเน นิทฺโทเสฯ จกฺกวตฺตีนํ วตฺเตติ จกฺกวตฺติราชูหิ วตฺติตพฺพวตฺเตฯ ภาวินิ ภูเต วิย หิ อุปจาโร ยถา ‘‘อคมา ราชคหํ พุทฺโธ’’ติ (สุ. นิ. 410)ฯ อธิคตจกฺกวตฺติภาวาปิ หิ เต ตตฺถ วตฺตนฺเตวาติ ตถา วุตฺตํฯ

จกฺกวตฺติอริยวตฺตวณฺณนา

[84] อญฺญถา วตฺติตุํ อเทนฺโต โส ธมฺโม อธิฏฺฐานํ เอตสฺสาติ ตทธิฏฺฐานํ, เตน ตทธิฏฺฐาเนน เจตสาฯ สกฺกโรนฺโตติ อาทรกิริยาวเสน กโรนฺโตฯ เตนาห ‘‘ยถา’’ติอาทิฯ ครุํ กโรนฺโตติ ปาสาณจฺฉตฺตํ วิย ครุกรณวเสน ครุํ กโรนฺโตฯ เตเนวาห ‘‘ตสฺมิํ คารวุปฺปตฺติยา’’ติฯ มาเนนฺโตติ สมฺภาวนาวเสน มเนน ปิยายนฺโตฯ เตนาห ‘‘ตเมวา’’ติอาทิฯ เอวํ ปูชยโต อปจายโต เอวญฺจ ยถาวุตฺตสกฺการาทิสมฺภโวติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ อปทิสิตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ธมฺมาธิปติภูโต อาคตภาเวนา’’ติ อิมินา ยถาวุตฺตธมฺมสฺส เชฏฺฐกภาเวน ปุริมปุริมตรอตฺตภาเวสุ สกฺกจฺจ สมุปจิตภาวํ ทสฺเสติฯ ‘‘ธมฺมวเสเนว สพฺพกิริยานํ กรเณนา’’ติ เอเตน ฐานนิสชฺชาทีสุ ยถาวุตฺตธมฺมนินฺนโปณปพฺภารภาวํ ทสฺเสติฯ อสฺสาติ รกฺขาวรณคุตฺติยาฯ ปรํ รกฺขนฺโต อญฺญํ ทิฏฺฐธมฺมิกาทิอนตฺถโต รกฺขนฺโต เตเนว ปรตฺถสาธเนน ขนฺติอาทิคุเณน อตฺตานํ ตโต เอว รกฺขติฯ เมตฺตจิตฺตตาติ เมตฺตจิตฺตตายฯ นิวาสนปารุปนเคหาทีนํ สีตุณฺหาทิปฏิพาหเนน อาวรณํฯ อนฺโต ชนสฺมินฺติ อพฺภนฺตรภูเต ปุตฺตทาราทิชเนฯ

‘‘สีลสํวเร ปติฏฺฐาเปหี’’ติ อิมินา รกฺขํ ทสฺเสติ, ‘‘วตฺถคนฺธมาลาทีนิ เทหี’’ติ อิมินา อาวรณํ, อิตเรน คุตฺติํฯ ภตฺตเวตนสมฺปทาเนนปีติ ปิ-สทฺเทน สีลสํวเร ปติฏฺฐาปนาทีนิ สมฺปิณฺเฑติฯ เอเสว นโย อิโต ปเรสุปิ ปิ-สทฺทคฺคหเณสุฯ นิคโม นิวาโส เอเตสนฺติ เนคมา, เอวํ ชานปทาติ อาห ‘‘นิคมวาสิโน’’ติอาทิฯ

นววิธา มานมทาติ ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทิ (สํ. นิ. 4.108; ธ. ส. 1121; วิภ. 866; มหานิ. 21, 178) นยปฺปวตฺติยา นววิธา มานสงฺขาตา มทาฯ มาโน เอว เหตฺถ ปมชฺชนากาเรน ปวตฺติยา มานมโทฯ โสภเน กายิกวาจสิกกมฺเม รโตติ สูรโต อุ-การสฺส ทีฆํ กตฺวา, ตสฺส ภาโว โสรจฺจํ, กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโม, สพฺพํ วา กายวจีสุจริตํฯ สุฏฺฐุ โอรโตติ โสรโต, ตสฺส ภาโว โสรจฺจํ, ยถาวุตฺตเมว สุจริตํฯ ราคาทีนนฺติ ราคโทสโมหมานาทีนํฯ ทมนาทีหีติ ทมนสมนปรินิพฺพาปเนหิฯ