กสิณุคฺฆาฏิมากาเส ปวตฺตวิญฺญาณํ ผรณอปฺปมาณวเสน ‘‘วิญฺญาณกสิณ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตถา หิ ตํ ‘‘วิญฺญาณญฺจ’’นฺติ วุจฺจติฯ กสิณวเสนาติ ยถาอุคฺฆาฏิตกสิณวเสนฯ กสิณุคฺฆาฏิมากาเส อุทฺธํอโธติริยตา เวทิตพฺพาฯ ยตฺตกญฺหิ ฐานํ กสิณํ ปสาริตํ, ตตฺตกํ อากาสภาวนาวเสน อากาโส โหตีติ; เอวํ ยตฺตกํ ฐานํ อากาสํ หุตฺวา อุปฏฺฐิตํ, ตตฺตกํ สกลเมว ผริตฺวา วิญฺญาณสฺส ปวตฺตนโต อาคมนวเสน วิญฺญาณกสิเณปิ อุทฺธํอโธติริยตา วุตฺตาติ อาห ‘‘กสิณุคฺฆาฏิํ อากาสวเสน ตตฺถ ปวตฺตวิญฺญาเณ อุทฺธํอโธติริยตา เวทิตพฺพา’’ติฯ

อกุสลกมฺมปถทสกวณฺณนา

[347] ปถภูตตฺตาติ เตสํ ปวตฺตนุปายตฺตา มคฺคภูตตฺตาฯ เมถุนสมาจาเรสูติ สทารสนฺโตสปรทารคมนวเสน ทุวิเธสุ เมถุนสมาจาเรสุฯ เตปิ หิ กาเมตพฺพโต กามา นามฯ เมถุนวตฺถูสูติ เมถุนสฺส วตฺถูสุ เตสุ สตฺเตสุฯ มิจฺฉาจาโรติ คารยฺหาจาโรฯ คารยฺหตา จสฺส เอกนฺตนิหีนตาย เอวาติ อาห ‘‘เอกนฺตนินฺทิโต ลามกาจาโร’’ติฯ อสทฺธมฺมาธิปฺปาเยนาติ อสทฺธมฺมเสวนาธิปฺปาเยนฯ

สโคตฺเตหิ รกฺขิตา โคตฺตรกฺขิตาฯ สหธมฺมิเกหิ รกฺขิตา ธมฺมรกฺขิตาฯ สสฺสามิกา สารกฺขาฯ ยสฺสา คมเน รญฺญา ทณฺโฑ ฐปิโต, สา สปริทณฺฑาฯ ภริยาภาวตฺถํ ธเนน กีตา ธนกฺกีตาฯ ฉนฺเทน วสนฺตี ฉนฺทวาสินีฯ โภคตฺถํ วสนฺตี โภควาสินีฯ ปฏตฺถํ วสนฺตี ปฏวาสินีฯ อุทกปตฺตํ อามสิตฺวา คหิตา โอทปตฺตกินีฯ จุมฺพฏํ อปเนตฺวา คหิตา โอภตจุมฺพฏาฯ กรมรานีตา ธชาหฏาฯ ตงฺขณิกา มุหุตฺติกาฯ อภิภวิตฺวา วีติกฺกเม มิจฺฉาจาโร มหาสาวชฺโช, น ตถา ทฺวินฺนํ สมานจฺฉนฺทตายฯ ‘‘อภิภวิตฺวา วีติกฺกมเน สติปิ มคฺเคนมคฺคปฏิปตฺติอธิวาสเน ปุริมุปฺปนฺนเสวนาภิสนฺธิปโยคาภาวโต มิจฺฉาจาโร น โหติ อภิภุยฺยมานสฺสา’’ติ วทนฺติฯ เสวนจิตฺเต สติ ปโยคาภาโว อปฺปมาณํ เยภุยฺเยน อิตฺถิยา เสวนปโยคสฺส อภาวโตฯ ตสฺมิํ อสติ ปุเรตรํ เสวนจิตฺตสฺส อุปฏฺฐาปเนปิ ตสฺสา มิจฺฉาจาโร น สิยา, ตถา ปุริสสฺสปิ เสวนปโยคาภาเวติฯ

ตสฺมา อตฺตโน รุจิยา ปวตฺติตสฺส วเสน ตโย พลกฺกาเรน ปวตฺติตสฺส วเสน ตโยติ สพฺเพปิ อคฺคหิตคฺคหเณน ‘‘จตฺตาโร สมฺภารา’’ติ วุตฺตํฯ

อุปสคฺควเสน อตฺถวิเสสวาจิโน ธาตุสทฺทาติ ‘‘อภิชฺฌายตี’’ติ ปทสฺส ‘‘ปรภณฺฑาภิมุขี’’ติอาทินา อตฺโถ วุตฺโตฯ ตตฺถ ตนฺนินฺนตายาติ ตสฺมิํ ปรภณฺเฑ ลุพฺภนวเสน นินฺนตายาติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพฯ อภิปุพฺโพ วา ฌา-สทฺโท ลุพฺภเน นิรุฬฺโห ทฏฺฐพฺโพฯ อุปสคฺควเสน อตฺถวิเสสวาจิโน เอว ธาตุสทฺทาฯ อทินฺนาทานสฺส อปฺปสาวชฺชมหาสาวชฺชตา พฺรหฺมชาลวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. จูฬสีลวณฺณนา) วุตฺตาติ อาห ‘‘อทินฺนาทานํ วิย อปฺปสาวชฺชา, มหาสาวชฺชา จา’’ติฯ ตสฺมา ‘‘ยสฺส ภณฺฑํ อภิชฺฌายติ, ตสฺส อปฺปคุณตาย อปฺปสาวชฺชตา, มหาคุณตาย มหาสาวชฺชตา’’ติอาทินา อปฺปสาวชฺชมหาสาวชฺชวิภาโค เวทิตพฺโพฯ อตฺตโน ปริณามนํ จิตฺเตเนวาติ เวทิตพฺพํฯ

หิตสุขํ พฺยาปาทยตีติ โย นํ อุปฺปาเทติ, ตสฺส ยํ ปติ จิตฺตํ อุปฺปาเทติ, ตสฺส ตสฺส สติ สมวาเย หิตสุขํ วินาเสติฯ ผรุสวาจาย อปฺปสาวชฺชมหาสาวชฺชตา พฺรหฺมชาลวณฺณนายํ วิภาวิตาติ อาห ‘‘ผรุสวาจา วิยา’’ติอาทิฯ ตสฺมา ‘‘ยํ ปติ จิตฺตํ พฺยาปาเทติ, ตสฺส อปฺปคุณตาย อปฺปสาวชฺโช, มหาคุณตาย มหาสาวชฺโช’’ติอาทินา ตทุภยวิภาโค เวทิตพฺโพฯ ‘‘อโห วตา’’ติ อิมินา ปรสฺส อจฺจนฺตาย วินาสจินฺตนํ ทีเปติฯ เอวญฺหิ สฺส ทารุณปฺปวตฺติยา กมฺมปถปฺปวตฺติฯ

ยถาภุจฺจคหณาภาเวนาติ ยาถาวคหณสฺส อภาเวน อนิจฺจาทิสภาวสฺส นิจฺจาทิโต คหเณนฯ มิจฺฉา ปสฺสตีติ วิตถํ ปสฺสติฯ ‘‘สมฺผปฺปลาโป วิยา’’ติ อิมินา อาเสวนสฺส มนฺทตาย อปฺปสาวชฺชตํ, มหนฺตตาย มหาสาวชฺชตํ ทสฺเสติฯ คหิตาการวิปรีตตาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา คหิตาการวิปรีตภาโวฯ วตฺถุโนติ ตสฺส อยถาภูตสภาวมาหฯ ตถาภาเวนาติ คหิตากาเรเนว วิปรีตากาเรเนวฯ ตสฺส ทิฏฺฐิคติกสฺส, ตสฺส วา วตฺถุโน อุปฏฺฐานํ, ‘‘เอวเมตํ น อิโต อญฺญถา’’ติฯ

ธมฺมโตติ สภาวโตฯ โกฏฺฐาสโตติ ผสฺสปญฺจมกาทีสุ จิตฺตงฺคโกฏฺฐาเสสุ เย โกฏฺฐาสา โหนฺติ, ตโตติ อตฺโถฯ

เจตนาธมฺมาติ เจตนาสภาวาฯ

‘‘ปฏิปาฏิยา สตฺตา’’ติ เอตฺถ นนุ เจตนา อภิธมฺเม กมฺมปเถสุ น วุตฺตาติ ปฏิปาฏิยา สตฺตนฺนํ กมฺมปถภาโว น ยุตฺโตติ? น, อวจนสฺส อญฺญเหตุกตฺตาฯ น หิ ตตฺถ เจตนาย อกมฺมปถปฺปตฺตตฺตา (ธ. ส. มูลฏี. อกุสลกมฺมปถกถาวณฺณนา) กมฺมปถราสิมฺหิ อวจนํ, กทาจิ ปน กมฺมปโถ โหติ, น สพฺพทาติ กมฺมปถภาวสฺส อนิยตตฺตา อวจนํฯ ยทา ปน กมฺมปโถ โหติ, ตทา กมฺมปถราสิสงฺคโห น นิวาริโตฯ

เอตฺถาห – ยทิ เจตนาย สพฺพทา กมฺมปถภาวาภาวโต อนิยโต กมฺมปถภาโวติ กมฺมปถราสิมฺหิ อวจนํ, นนุ อภิชฺฌาทีนมฺปิ กมฺมปถภาวํ อปฺปตฺตานํ อตฺถิตาย อนิยโต กมฺมปถภาโวติ เตสมฺปิ กมฺมปถราสิมฺหิ อวจนํ อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ กมฺมปถตาตํสภาคตา หิ เตสํ ตตฺถ วุตฺตตฺตาฯ ยทิ เอวํ เจตนาปิ ตตฺถ วตฺตพฺพา สิยาติ? สจฺจเมตํ, สา ปน ปาณาติปาตาทิกาวาติ ปากโฏ ตสฺสา กมฺมปถภาโวติ น วุตฺตํ สิยาฯ เจตนาย หิ ‘‘เจตนาหํ, ภิกฺขเว, กมฺมํ วทามิ (อ. นิ. 6.63; กถา. 539), ติวิธา, ภิกฺขเว, กายสญฺเจตนา อกุสลํ กายกมฺม’’นฺติ (กถา. 539) วจนโต กมฺมภาโว ปากโฏ; กมฺมํเยว จ สุคติทุคฺคตีนํ, ตทุปฺปชฺชนสุขทุกฺขานญฺจ ปถภาเวน ปวตฺตํ ‘‘กมฺมปโถ’’ติ วุจฺจตีติ ปากโฏ ตสฺสา กมฺมปถภาโวฯ อภิชฺฌาทีนํ ปน เจตนาสมีหนภาเวน สุจริตทุจฺจริตภาโว, เจตนาชนิตภาเวน [เจตนาชนิตตํพนฺธติภาเวน (ธ. ส. อนุฏี. อกุสลกมฺมปถาวณฺณนา)] สุคติทุคฺคติตทุปฺปชฺชนสุขทุกฺขานํ ปถภาโว จาติ น ตถา ปากโฏ กมฺมปถภาโวติ เต เอว เตน สภาเวน ทสฺเสตุํ อภิธมฺเม เจตนา กมฺมปถภาเว น วุตฺตา, อตถาชาติยตฺตา วา เจตนา เตหิ สทฺธิํ น วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ มูลํ ปตฺวาติ มูลเทสนํ ปตฺวา, มูลสภาเวสุ ธมฺเมสุ เทสิยมาเนสูติ อตฺโถฯ

‘‘อทินฺนาทานํ สตฺตารมฺมณ’’นฺติ อิทํ ‘‘ปญฺจสิกฺขาปทา ปริตฺตารมฺมณา เอวา’’ติ อิมาย ปญฺหปุจฺฉกปาฬิยา (วิภ. 715) วิรุชฺฌติฯ

ยญฺหิ ปาณาติปาตาทิทุสฺสีลฺยสฺส อารมฺมณํ , ตเทว ตํเวรมณิยา อารมฺมณํฯ วีติกฺกมิตพฺพวตฺถุโต เอว หิ วิรตีติฯ สตฺตารมฺมณนฺติ วา สตฺตสงฺขาตสงฺขารารมฺมณํ, ตเมว อุปาทาย วุตฺตนฺติ น โกจิ วิโรโธฯ ตถา หิ วุตฺตํ สมฺโมหวิโนทนิยํ ‘‘ยานิ สิกฺขาปทานิ เอตฺถ ‘สตฺตารมฺมณานี’ติ วุตฺตานิ, ตานิ ยสฺมา สตฺโตติ สงฺขํ คเต สงฺขาเรเยว อารมฺมณํ กโรนฺตี’’ติฯ (วิภ. อฏฺฐ. 714) เอส นโย อิโต ปเรสุปิฯ วิสภาควตฺถุโน ‘‘อิตฺถี ปุริโส’’ติ คเหตพฺพโต ‘‘สตฺตารมฺมโณ’’ติ เอเกฯ ‘‘เอโก ทิฏฺโฐ, ทฺเว สุตา’’ติอาทินา สมฺผปฺปลาเปน ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตวเสนฯ ตถา อภิชฺฌาติ เอตฺถ ตถา-สทฺโท ‘‘ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตวเสนา’’ ติทมฺปิ อุปสํหรติ, น สตฺตสงฺขารารมฺมณตเมว ทสฺสนาทิวเสน อภิชฺฌายนโตฯ ‘‘นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา’’ติ (ที. นิ. 1.171) ปวตฺตมานาปิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ เตภูมกธมฺมวิสยา เอวาติ อธิปฺปาเยนสฺสา สงฺขารารมฺมณตา วุตฺตาฯ กถํ ปน มิจฺฉาทิฏฺฐิยา สพฺเพ เตภูมกธมฺมา อารมฺมณํ โหตีติ? สาธารณโตฯ ‘‘นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก’’ติ (ที. นิ. 1.171; ม. นิ. 2.94) ปวตฺตมานาย อตฺถโต รูปารูปาวจรธมฺมาปิ คหิตา เอว โหนฺตีติฯ

สุขพหุลตาย ราชาโน หสมานาปิ ‘‘ฆาเตถา’’ติ วทนฺติ , หาโส ปน เนสํ อตฺตวูปสมาทิอญฺญวิสโยติ อาห ‘‘สนฺนิฏฺฐาปก…เป.… โหตี’’ติฯ มชฺฌตฺตเวทโน น โหติ, สุขเวทโนว เอตฺถ สมฺภวตีติฯ มุสาวาโท โลภสมุฏฺฐาโน สุขเวทโน วา สิยา มชฺฌตฺตเวทโน วา, โทสสมุฏฺฐาโน ทุกฺขเวทโน วาติ มุสาวาโท ติเวทโนฯ อิมินา นเยน เสเสสุปิ ยถารหํ เวทนาเภโท เวทิตพฺโพฯ

โทสโมหวเสน ทฺวิมูลโกติ สมฺปยุตฺตมูลเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ ตสฺส หิ มูลฏฺเฐน อุปการกภาโวฯ นิทานมูเล ปน คยฺหมาเน ‘‘โลภโมหวเสนปี’’ติ วตฺตพฺพํ สิยาฯ อามิสกิญฺชกฺขเหตุปิ ปาณํ หนนฺติฯ เตเนวาห – ‘‘โลโภ นิทานํ กมฺมานํ สมุทยายา’’ติอาทิ (อ. นิ. 3.34)ฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ

กุสลกมฺมปถทสกวณฺณนา

ปาณาติปาตา …เป.… เวทิตพฺพานิ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกวเสเนตฺถ กุสลกมฺมปถานํ เทสิตตฺตาฯ เวรเหตุตาย เวรสญฺญิตํ ปาณาติปาตาทิปาปธมฺมํ มณติ ‘‘มยิ อิธ ฐิตาย กถํ อาคจฺฉสี’’ติ ตชฺชนฺตี วิย นีหรตีติ เวรมณี, วิรมติ เอตายาติ วา ‘‘วิรมณี’’ติ วตฺตพฺเพ นิรุตฺตินเยน ‘‘เวรมณี’’ติ วุตฺตํฯ สมาทานวเสน อุปฺปนฺนา วิรติ สมาทานวิรติฯ อสมาทินฺนสีลสฺส สมฺปตฺตโต ยถาอุปฏฺฐิตวีติกฺกมิตพฺพวตฺถุโต วิรติ สมฺปตฺตวิรติฯ กิเลสานํ สมุจฺฉินฺทนวเสน ปวตฺตา มคฺคสมฺปยุตฺตา วิรติ สมุจฺเฉทวิรติฯ กามญฺเจตฺถ ปาฬิยํ วิรติเยว อาคตา, สิกฺขาปทวิภงฺเค (วิภ. 703) ปน เจตนาปิ อาหริตฺวา ทสฺสิตาติ ตทุภยมฺปิ คณฺหนฺโต ‘‘เจตนาปิ วตฺตนฺติ วิรติโยปี’’ติ อาหฯ อนภิชฺฌา หิ มูลํ ปตฺวาติ กมฺมปถโกฏฺฐาเส ‘‘อนภิชฺฌา’’ติ วุตฺตธมฺโม มูลโต อโลโภ กุสลมูลํ โหตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ

ทุสฺสีลฺยารมฺมณา ตทารมฺมณชีวิตินฺทฺริยาทิอารมฺมณา กถํ ทุสฺสีลฺยานิ ปชหนฺตีติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปชหนฺตีติ เวทิตพฺพา ปาณาติปาตาทีหิ วิรมณวเสเนว ปวตฺตนโตฯ อถ ตทารมฺมณภาเว, น โส ตานิ ปชหติฯ น หิ ตเทว อารพฺภ ตํ ปชหิตุํ สกฺกา ตโต อวินิสฺสฏภาวโตฯ

อนภิชฺฌา…เป.… วิรมนฺตสฺสาติ อภิชฺฌํ ปชหนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ น หิ มโนทุจฺจริตโต วิรติ อตฺถิ อนภิชฺฌาทีเหว ตปฺปหานสิทฺธิโตฯ