ยสฺมา เต เต สตฺตนิกายา ตปฺปริยาปนฺนานํ สตฺตานํ ตาย เอว ตปฺปริยาปนฺนตาย อาธาโร วิย วตฺตพฺพตํ อรหนฺติ สมุทายาธารตาย อวยวสฺส ยถา ‘‘รุกฺเข สาขา’’ติ , ตสฺมา ‘‘สตฺตานํ อาวาสา, วสนฏฺฐานานีติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํฯ สุทฺธาวาสาปิ สตฺตาวาโสว ‘‘น โส, ภิกฺขเว, สตฺตาวาโส สุลภรูโป, โย มยา อนาวุตฺถปุพฺโพ อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา อญฺญตฺร สุทฺธาวาเสหิ เทเวหี’’ติ วจนโตฯ ยทิ เอวํ กสฺมา อิธ น คหิตาติ ตตฺถ การณมาห ‘‘อสพฺพกาลิกตฺตา’’ติอาทิฯ เวหปฺผโล ปน จตุตฺถํเยว สตฺตาวาสํ ภชตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[342] โอปสมิโกติ วฏฺฏทุกฺขสฺส อุปสมาวโห, ตํ ปน วฏฺฏทุกฺขํ กิเลเสสุ อุปสนฺเตสุ อุปสมติ, น อญฺญถา, ตสฺมา ‘‘กิเลสูปสมกโร’’ติ วุตฺตํฯ ตกฺกรํ สมฺโพธํ คเมตีติ สมฺโพธคามีฯ

ยสฺมิํ เทวนิกาเย ธมฺมเทสนา น วิยุชฺชติ สวนสฺเสว อภาวโต, โส ปาฬิยํ ‘‘ทีฆายุโก เทวนิกาโย’’ติ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อสญฺญภวํ วา อรูปภวํ วา’’ติฯ

[343] อนุปุพฺพโต วิหริตพฺพาติ อนุปุพฺพวิหาราฯ อนุปฏิปาฏิยาติ อนุกฺกเมนฯ สมาปชฺชิตพฺพวิหาราติ สมาปชฺชิตฺวา สมงฺคิโน หุตฺวา วิหริตพฺพวิหาราฯ

[344] อนุปุพฺพนิโรธาติ อนุปุพฺเพน อนุกฺกเมน ปวตฺเตตพฺพนิโรธาฯ เตนาห ‘‘อนุปฏิปาฏิยา นิโรธา’’ติฯ

นวกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทสกวณฺณนา

[345] เยหิ สีลาทีหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ธมฺมสรณตาย ธมฺเมเนว นาถติ อีสติ อภิภวตีติ นาโถติ วุจฺจติ, เต ตสฺส นาถภาวกรา ธมฺมา ‘‘นาถกรณา’’ติ วุตฺตาติ อาห ‘‘สนาถา…เป.… ปติฏฺฐากรา ธมฺมา’’ติฯ ตตฺถ อตฺตโน ปติฏฺฐากราติ ยสฺส นาถภาวกรา, ตสฺส อตฺตโน ปติฏฺฐาวิธายิโนฯ อปฺปติฏฺโฐ อนาโถ, สปฺปติฏฺโฐ สนาโถติ ปติฏฺฐตฺโถ นาถตฺโถฯ

กลฺยาณคุณโยคโต กลฺยาณาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สีลาทิคุณสมฺปนฺนา’’ติ อาหฯ มิชฺชนลกฺขณา มิตฺตา เอตสฺส อตฺถีติ มิตฺโต, โส วุตฺตนเยน กลฺยาโณ อสฺส อตฺถีติ ตสฺส อตฺถิตามตฺตํ กลฺยาณมิตฺตปเทน วุตฺตํฯ อสฺส เตน สพฺพกาลํ อวิชหิตวาโสติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘กลฺยาณสหาโย’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เตวสฺสา’’ติอาทิฯ เตวสฺสาติ เต เอว กลฺยาณมิตฺตา อสฺส ภิกฺขุโนฯ สห อยนโตติ สห วตฺตนโตฯ อสโมธาเน จิตฺเตน, สโมธาเน ปน จิตฺเตน เจว กาเยน จ สมฺปวงฺโกฯ

สุขํ วโจ เอตสฺมิํ อนุกูลคาหิมฺหิ อาทรคารววติ ปุคฺคเลติ สุวโจฯ เตนาห ‘‘สุเขน วตฺตพฺโพ’’ติอาทิฯ ขโมติ ขนฺตา, ตเมวสฺส ขมภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘คาฬฺเหนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วามโตติ มิจฺฉา, อโยนิโส วา คณฺหาติฯ ปฏิปฺผรตีติ ปฏาณิกภาเวน ติฏฺฐติฯ ปทกฺขิณํ คณฺหาตีติ สมฺมา โยนิโส วา คณฺหาติฯ

อุจฺจาวจานีติ วิปุลขุทฺทกานิฯ ตตฺรุปคมนียาติ ตตฺร ตตฺร มหนฺเต, ขุทฺทเก จ กมฺเม สาธนวเสน อุปาเยน อุปคจฺฉนฺติยา, ตสฺส ตสฺส กมฺมสฺส นิปฺผาทเนน สมตฺถายาติ อตฺโถฯ ตตฺรุปายายาติ วา ตตฺร ตตฺร กมฺเม สาเธตพฺเพ อุปายภูตายฯ

ธมฺเม อสฺส กาโมติ ธมฺมกาโมติ พฺยธิกรณานํปิ พาหิรตฺโถ สมาโส โหตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ กาเมตพฺพโต วา ปิยายิตพฺพโต กาโม, ธมฺโม; ธมฺโม กาโม อสฺสาติ ธมฺมกาโมฯ ธมฺโมติ ปริยตฺติธมฺโม อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ ปิยายตีติ อตฺโถ’’ติฯ สมุทาหรณํ กถนํ สมุทาหาโร, ปิโย สมุทาหาโร เอตสฺสาติ ปิยสมุทาหาโรฯ สยญฺจาติ เอตฺถ จ-สทฺเทน ‘‘สกฺกจฺจ’’นฺติ ปทํ อนุกฑฺฒติ, เตน สยญฺจ สกฺกจฺจํ เทเสตุกาโม โหตีติ โยชนาฯ อภิธมฺโม สตฺตปฺปกรณานิ อธิโก อภิวิสิฏฺโฐ จ ปริยตฺติธมฺโมติ กตฺวาฯ วินโย อุภโตวิภงฺคา วินยนโต กายวาจานํฯ อภิวินโย ขนฺธกปริวารา วิเสสโต อาภิสมาจาริกธมฺมกิตฺตนโตฯ อาภิสมาจาริกธมฺมปาริปูริวเสเนว หิ อาทิพฺรหฺมจริยกธมฺมปาริปูรีฯ ธมฺโม เอว ปิฏกทฺวยสฺสาปิ ปริยตฺติธมฺมภาวโตฯ มคฺคผลานิ อภิธมฺโม นิพฺพานธมฺมสฺส อภิมุโขติ กตฺวาฯ

กิเลสวูปสมการณํ ปุพฺพภาคิยา ติสฺโส สิกฺขา สงฺเขปโต วิวฏฺฏนิสฺสิโต สมโถ วิปสฺสนา จฯ พหุลปาโมชฺโชติ พลวปาโมชฺโชฯ

การณตฺเถติ นิมิตฺตตฺเถฯ กุสลธมฺมนิมิตฺตํ หิสฺส วีริยารมฺโภฯ เตนาห ‘‘เตสํ อธิคมตฺถายา’’ติฯ กุสเลสุ ธมฺเมสูติ วา นิปฺผาเทตพฺเพ ภุมฺมํ ยถา ‘‘เจตโส อวูปสเม อโยนิโสมนสิการปทฏฺฐาน’’นฺติฯ

[346] สกลฏฺเฐนาติ นิสฺเสสฏฺเฐน, อนวเสสผรณวเสน เจตฺถ สกลฏฺโฐ เวทิตพฺโพ, อสุภนิมิตฺตาทีสุ วิย เอกเทเส อฏฺฐตฺวา อนวเสสโต คเหตพฺพฏฺเฐนาติ อตฺโถฯ ตทารมฺมณานํ ธมฺมานนฺติ ตํ กสิณํ อารพฺภ ปวตฺตนกธมฺมานํฯ เขตฺตฏฺเฐนาติ อุปฺปตฺติฏฺฐานฏฺเฐนฯ อธิฏฺฐานฏฺเฐนาติ ปวตฺติฏฺฐานภาเวนฯ ยถา เขตฺตํ สสฺสานํ อุปฺปตฺติฏฺฐานํ วฑฺฒิฏฺฐานญฺจ , เอวเมตํ ฌานํ ตํสมฺปยุตฺตานํ ธมฺมานนฺติ, โยคิโน วา สุขวิเสสานํ การณภาเวนฯ ‘‘ปริจฺฉินฺทิตฺวา’’ ติ อิทํ อุทฺธํ อโธติ เอตฺถาปิ โยเชตพฺพํฯ ปริจฺฉินฺทิตฺวา เอว หิ สพฺพตฺถ กสิณํ วฑฺเฒตพฺพํฯ เตน เตน วา การเณนาติ เตน เตน อุปริอาทีสุ กสิณวฑฺฒนการเณนฯ ยถา กินฺติ อาห ‘‘อาโลกมิว รูปทสฺสนกาโม’’ติฯ ยถา ทิพฺพจกฺขุนา อุทฺธํ เจ รูปํ ทฏฺฐุกาโม, อุทฺธํ อาโลกํ ปสาเรติ, อโธ เจ อโธ, สมนฺตโต เจ รูปํ ทฏฺฐุกาโม สมนฺตโต อาโลกํ ปสาเรติ; เอวมยํ กสิณนฺติ อตฺโถฯ

เอกสฺสาติ ปถวีกสิณาทีสุ เอเกกสฺสฯ อญฺญภาวานุปคมนตฺถนฺติ อญฺญกสิณภาวานุปคมนทีปนตฺถํ, อญฺญสฺส วา กสิณภาวานุปคมนทีปนตฺถํ, น หิ อญฺเญน ปสาริตกสิณํ ตโต อญฺเญน ปสาริตกสิณภาวํ อุปคจฺฉติ, เอวมฺปิ เนสํ อญฺญกสิณสมฺเภทาภาโว เวทิตพฺโพฯ น อญฺญํ ปถวีอาทิฯ น หิ อุทเก ฐิตฏฺฐาเน สสมฺภารปถวี อตฺถิฯ อญฺโญ กสิณสมฺเภโทติ อาโปกสิณาทินา สงฺกโรฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ เสสกสิเณสุฯ เอกเทเส อฏฺฐตฺวา อนวเสสผรณํ ปมาณสฺส อคฺคหณโต อปฺปมาณํฯ เตเนว หิ เนสํ กสิณสมญฺญาฯ ตถา จาห ‘‘ตญฺหี’’ติอาทิฯ เจตสา ผรนฺโตติ ภาวนาจิตฺเตน อารมฺมณํ กโรนฺโตฯ ภาวนาจิตฺตญฺหิ กสิณํ ปริตฺตํ วา วิปุลํ วา สกลเมว มนสิ กโรติ, น เอกเทสํฯ

กสิณุคฺฆาฏิมากาเส ปวตฺตวิญฺญาณํ ผรณอปฺปมาณวเสน ‘‘วิญฺญาณกสิณ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตถา หิ ตํ ‘‘วิญฺญาณญฺจ’’นฺติ วุจฺจติฯ กสิณวเสนาติ ยถาอุคฺฆาฏิตกสิณวเสนฯ กสิณุคฺฆาฏิมากาเส อุทฺธํอโธติริยตา เวทิตพฺพาฯ ยตฺตกญฺหิ ฐานํ กสิณํ ปสาริตํ, ตตฺตกํ อากาสภาวนาวเสน อากาโส โหตีติ; เอวํ ยตฺตกํ ฐานํ อากาสํ หุตฺวา อุปฏฺฐิตํ, ตตฺตกํ สกลเมว ผริตฺวา วิญฺญาณสฺส ปวตฺตนโต อาคมนวเสน วิญฺญาณกสิเณปิ อุทฺธํอโธติริยตา วุตฺตาติ อาห ‘‘กสิณุคฺฆาฏิํ อากาสวเสน ตตฺถ ปวตฺตวิญฺญาเณ อุทฺธํอโธติริยตา เวทิตพฺพา’’ติฯ

อกุสลกมฺมปถทสกวณฺณนา

[347] ปถภูตตฺตาติ เตสํ ปวตฺตนุปายตฺตา มคฺคภูตตฺตาฯ เมถุนสมาจาเรสูติ สทารสนฺโตสปรทารคมนวเสน ทุวิเธสุ เมถุนสมาจาเรสุฯ เตปิ หิ กาเมตพฺพโต กามา นามฯ เมถุนวตฺถูสูติ เมถุนสฺส วตฺถูสุ เตสุ สตฺเตสุฯ มิจฺฉาจาโรติ คารยฺหาจาโรฯ คารยฺหตา จสฺส เอกนฺตนิหีนตาย เอวาติ อาห ‘‘เอกนฺตนินฺทิโต ลามกาจาโร’’ติฯ อสทฺธมฺมาธิปฺปาเยนาติ อสทฺธมฺมเสวนาธิปฺปาเยนฯ

สโคตฺเตหิ รกฺขิตา โคตฺตรกฺขิตาฯ สหธมฺมิเกหิ รกฺขิตา ธมฺมรกฺขิตาฯ สสฺสามิกา สารกฺขาฯ ยสฺสา คมเน รญฺญา ทณฺโฑ ฐปิโต, สา สปริทณฺฑาฯ ภริยาภาวตฺถํ ธเนน กีตา ธนกฺกีตาฯ ฉนฺเทน วสนฺตี ฉนฺทวาสินีฯ โภคตฺถํ วสนฺตี โภควาสินีฯ ปฏตฺถํ วสนฺตี ปฏวาสินีฯ อุทกปตฺตํ อามสิตฺวา คหิตา โอทปตฺตกินีฯ จุมฺพฏํ อปเนตฺวา คหิตา โอภตจุมฺพฏาฯ กรมรานีตา ธชาหฏาฯ ตงฺขณิกา มุหุตฺติกาฯ อภิภวิตฺวา วีติกฺกเม มิจฺฉาจาโร มหาสาวชฺโช, น ตถา ทฺวินฺนํ สมานจฺฉนฺทตายฯ ‘‘อภิภวิตฺวา วีติกฺกมเน สติปิ มคฺเคนมคฺคปฏิปตฺติอธิวาสเน ปุริมุปฺปนฺนเสวนาภิสนฺธิปโยคาภาวโต มิจฺฉาจาโร น โหติ อภิภุยฺยมานสฺสา’’ติ วทนฺติฯ เสวนจิตฺเต สติ ปโยคาภาโว อปฺปมาณํ เยภุยฺเยน อิตฺถิยา เสวนปโยคสฺส อภาวโตฯ ตสฺมิํ อสติ ปุเรตรํ เสวนจิตฺตสฺส อุปฏฺฐาปเนปิ ตสฺสา มิจฺฉาจาโร น สิยา, ตถา ปุริสสฺสปิ เสวนปโยคาภาเวติฯ