นิพฺเพธภาคิยฉกฺกวณฺณนา

นิพฺเพโธ วุจฺจติ นิพฺพานํ มคฺคญาเณน นิพฺพิชฺฌิตพฺพฏฺเฐน, ปฏิวิชฺฌิตพฺพฏฺเฐนาติ อตฺโถฯ นิโรธานุปสฺสนาญาเณติ นิโรธานุปสฺสนาญาเณ นิสฺสยปจฺจยภูเต อุปฺปนฺนา สญฺญา, เตน สหคตาติ อตฺโถฯ

ฉกฺกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สตฺตกวณฺณนา

[330] สมฺปตฺติปฏิลาภฏฺเฐนาติ สีลสมฺปตฺติอาทีนํ สมฺมาสมฺโพธิปริโยสานานํ สมฺปตฺตีนํ ปฏิลาภาปนฏฺเฐน, สมฺปตฺตีนํ วา ปฏิลาโภ สมฺปตฺติปฏิลาโภ, ตสฺส การณํ สมฺปตฺติปฏิลาภฏฺโฐ, เตน สมฺปตฺติปฏิลาภฏฺเฐนฯ เตเนวาห ‘‘สมฺปตฺตีนํ ปฏิลาภการณโต’’ติฯ สทฺธาว อุภยหิตตฺถิเกหิ ธนายิตพฺพฏฺเฐน ธนํ สทฺธาธนํฯ เอตฺถาติ เอเตสุ ธเนสุฯ สพฺพเสฏฺฐํ สพฺเพสํ ปฏิลาภการณภาวโต, เตสญฺจ สํกิเลสวิโสธเนน มหาชุติกมหาวิปฺผารภาวาปาทนโตฯ เตนาห ‘‘ปญฺญาย หี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปญฺญาย ฐตฺวาติ กมฺมสฺสกตาปญฺญาย ปติฏฺฐาย สุจริตาทีนิ ปูเรตฺวา สคฺคูปคา โหนฺติฯ ตตฺถ เจว ปารมิตา ปญฺญาย จ ฐตฺวา สาวกปารมิญาณาทีนิ ปฏิวิชฺฌนฺติฯ

สมาธิํ ปริกฺขโรนฺติ อภิสงฺขโรนฺตีติ สมาธิปริกฺขารา, สมาธิสฺส สมฺภารภูตา สมฺมาทิฏฺฐิอาทโยฯ อิธ ปน สหการีการณภูตา อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘สมาธิปริวารา’’ติฯ

อสตํ อสาธูนํ ธมฺมา เตสํ อสาธุภาวสาธนโตฯ อสนฺตาติ อสุนฺทรา คารยฺหาฯ เตนาห ‘‘ลามกา’’ติฯ ‘‘วิปสฺสกสฺเสว กถิตา’’ติ วตฺวา ตสฺส วิปสฺสนานิพฺพตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตสุปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ จตุนฺนมฺปิ หิ สจฺจานํ วิเสเสน ทสฺสนโต มคฺคปญฺญา สาติสยํ ‘‘วิปสฺสนา’’ติ วตฺตพฺพา, ตํสมงฺคี จ อริโย วิปสฺสนโกติฯ

สปฺปุริสานํ ธมฺมาติ สปฺปุริสานํเยว ธมฺมา, น อสปฺปุริสานํฯ ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติยา เอว หิ ธมฺมญฺญุอาทิภาโว , น ปาฬิธมฺมปฐนาทิมตฺเตนฯ ภาสิตสฺสาติ สุตฺตเคยฺยาทิภาสิตสฺส เจว ตทญฺญสฺส จ อตฺตตฺถปรตฺถโพธกสฺส ปทสฺสฯ

อตฺถกุสลตาวเสน อตฺถํ ชานาตีติ อตฺถญฺญู ฯ อตฺตานํ ชานาตีติ ยาถาวโต อตฺตโน ปมาณชานนวเสน อตฺตานํ ชานาติฯ ปฏิคฺคหณปริโภคมตฺตญฺญุตาหิ เอว ปริเยสนวิสฺสชฺชนมตฺตญฺญุตาปิ โพธิตา โหนฺตีติ ‘‘ปฏิคฺคหณปริโภเคสุ’’ อิจฺเจว วุตฺตํฯ เอวญฺหิ ตา อนวชฺชา โหนฺตีติฯ โยคสฺส อธิคมายาติ ภาวนาย อนุยุญฺชนสฺสฯ อติสมฺพาธนฺติ อติขุทฺทกํ อติกฺขปญฺญสฺส ตาวตา กาเลน ตีเรตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตาฯ อฏฺฐวิธํ ปริสนฺติ ขตฺติยปริสาทิกํ อฏฺฐวิธํ ปริสํฯ ภิกฺขุปริสาทิกํ จตุพฺพิธํ ขตฺติยปริสาทิกํ มนุสฺสปริสํเยว ปุน จตุพฺพิธํ คเหตฺวา อฏฺฐวิธํ วทนฺติ อปเรฯ ‘‘อิมํ เม เสวนฺตสฺส อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, ตสฺมา เสวิตพฺโพ, วิปริยายโต ตทญฺโญ อเสวิตพฺโพ’’ติ เอวํ เสวิตพฺพาเสวิตพฺพํ ปุคฺคลํ ชานาตีติ ปุคฺคลญฺญูฯ เอวํ เตสํ ปุคฺคลานมฺปิ โพธนํ อุกฺกฏฺฐํ, นิหีนํ วา ชานาติ นามฯ

[331] ‘‘นิทฺทสวตฺถูนี’’ติฯ ‘‘อาทิ-สทฺทโลเปนายํ นิทฺเทโส’’ติ อาห ‘‘นิทฺทสาทิวตฺถูนี’’ติฯ นตฺถิ ทานิ อิมสฺส ทสาติ นิทฺทโสฯ ปญฺโหติ ญาตุํ อิจฺฉิโต อตฺโถฯ ปุน ทสวสฺโส น โหตีติ เตสํ มติมตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘โส กิรา’’ติ กิรสทฺทคฺคหณํฯ ‘‘นิทฺทโส’’ติ เจตํ เทสนามตฺตํ, ตสฺส นิพฺพีสาทิภาวสฺส วิย นินฺนวาทิภาวสฺส จ อิจฺฉิตตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘น เกวลญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ คาเม วิจรนฺโตติ คาเม ปิณฺฑาย วิจรนฺโตฯ

น อิทํ ติตฺถิยานํ อธิวจนํ เตสุ ตนฺนิมิตฺตสฺส อภาวาฯ สาสเนปิ เสกฺขสฺสาปิ น อิทํ อธิวจนํ, กิมงฺคํ ปน ปุถุชฺชนสฺสฯ ยสฺส ปเนตํ อธิวจนํ, เยน จ การเณน, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ขีณาสวสฺเสต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อปฺปฏิสนฺธิกภาโว หิสฺส ปจฺจกฺขโต การณํฯ ปรมฺปราย อิตรานิ, ยานิ ปาฬิยํ อาคตานิฯ

สิกฺขาย สมฺมเทว อาทานํ สิกฺขาสมาทานํ, ตํ ปนสฺสา ปาริปูริยา เวทิตพฺพนฺติ อาห ‘‘สิกฺขตฺตยปูรเณ’’ติฯ สิกฺขาย วา สมฺมเทว อาทิโต ปฏฺฐาย รกฺขณํ สิกฺขาสมาทานํ, ตญฺจ อตฺถโต ปูรเณ ปริจฺฉินฺนํ อรกฺขเณ สพฺเพน สพฺพํ อภาวโต, รกฺขเณ จ ปริปูรณโตฯ พหลจฺฉนฺโทติ ทฬฺหจฺฉนฺโทฯ

อายตินฺติ อนนฺตรานาคตทิวสาทิกาโล อธิปฺเปโต , น อนาคตภโวติ อาห ‘‘อนาคเต ปุนทิวสาทีสุปี’’ติฯ สิกฺขํ ปริปูเรนฺตสฺส ตตฺถ นิวิฏฺฐอตฺถิตา อวิคตเปมตา, เตภูมกธมฺมานํ อนิจฺจาทิวเสน สมฺมเทว นิชฺฌานํ ธมฺมนิสามนาติ อาห ‘‘วิปสฺสนาเยตํ อธิวจน’’นฺติฯ ตณฺหาวินยเนติ วิราคานุปสฺสนาทิวิปสฺสนาญาณานุภาวสิทฺเธ ตณฺหาวิกฺขมฺภเนฯ เอกีภาเวติ คณสงฺคณิกากิเลสสงฺคณิกาวิคมสิทฺเธ วิเวกภาเวฯ วีริยารมฺเภติ สมฺมปฺปธานวีริยสฺส ปคฺคณฺหเน, ตํ ปน สพฺพโส วีริยสฺส ปริพฺรูหนํ โหตีติ อาห ‘‘กายิกเจตสิกสฺส วีริยสฺส ปูรเณ’’ติฯ สติยญฺเจว เนปกฺกภาเว จาติ สโตการิตาย เจว สมฺปชานการิตาย จฯ สติสมฺปชญฺญพเลเนว วีริยารมฺโภ อิชฺฌติฯ ทิฏฺฐิปฏิเวเธติ สมฺมาทิฏฺฐิยา ปฏิวิชฺฌเนฯ เตนาห ‘‘มคฺคทสฺสเน’’ติฯ สจฺจสมฺปฏิเวเธ หิ อิชฺฌมาเน มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิ สิทฺธา เอว โหติฯ

อสุภานุปสฺสนาญาเณติ ทสวิธสฺส, เอกาทสวิธสฺสาปิ วา อสุภสฺส อนุปสฺสนาวเสน ปวตฺตญาเณฯ อิทญฺหิ ทุกฺขานุปสฺสนาย ปริจยญาณํฯ อาทีนวานุปสฺสนาญาเณติ สงฺขารานํ อนิจฺจทุกฺขวิปริณามตาสํสูจิตสฺส อาทีนวสฺส อนุปสฺสนาวเสน ปวตฺตญาเณฯ อปฺปหีนฏฺเฐนาติ มคฺเคน อสมุจฺฉินฺนภาเวนฯ อนุเสนฺตีติ สนฺตาเน อนุ อนุ สยนฺติฯ การณลาเภ หิ สติ อุปฺปนฺนารหา กิเลสา สนฺตาเน อนุ อนุ สยิตา วิย โหนฺติ, ตสฺมา เต ตทวตฺถา ‘‘อนุสยา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ถามคโตติ ถามปฺปตฺโตฯ ถามคมนญฺจ อญฺเญหิ อสาธารโณ กามราคาทีนเมว อาเวณิโก สภาโว ทฏฺฐพฺโพฯ ตถา หิ วุตฺตํ อภิธมฺเม ‘‘ถามคตานุสยํ ปชหตี’’ติฯ กามราโค เอว อนุสโย กามราคานุสโยฯ เย ปน ‘‘กามราคสฺส อนุสโย กามราคานุสโย’’ติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํฯ น หิ กามราควินิมุตฺโต กามราคานุสโย นาม โกจิ อตฺถิฯ ยทิ ‘‘ตสฺส พีช’’นฺติ วเทยฺยุํ, ตมฺปิ ตพฺพินิมุตฺตํ ปรมตฺถโต น อุปลพฺภเตวาติฯ เอเสว นโย เสเสสุปิฯ

อธิกรณสมถสตฺตกวณฺณนา

อธิกรียนฺติ เอตฺถาติ อธิกรณานิฯ เก อธิกรียนฺติ? สมถาฯ กถํ อธิกรียนฺตีติ? สมนวเสน, ตสฺมา เต เตสํ สมนวเสน ปวตฺตนฺตีติ อาห ‘‘อธิกรณานิ สเมนฺตี’’ติอาทิฯ อุปฺปนฺนานํ อุปฺปนฺนานนฺติ อุฏฺฐิตานํ อุฏฺฐิตานํฯ สมถตฺถนฺติ สมนตฺถํฯ

‘‘อฏฺฐารสหิ วตฺถูหี’’ติ ลกฺขณวจนเมตํ ยถา ‘‘ยทิ เม พฺยาธี ทาเหยฺยุํ ทาตพฺพมิทโมสธ’’นฺติ, ตสฺมา เตสุ อญฺญตรญฺญตเรน วิวทนฺตา ‘‘อฏฺฐารสหิ วตฺถูหิ วิวทนฺตี’’ติ วุจฺจนฺติฯ อุปวทนาติ อกฺโกโสฯ โจทนาติ อนุโยโคฯ

อธิกรณสฺส สมฺมุขาว วินยนโต สมฺมุขาวินโย ฯ สนฺนิปติตปริสาย ธมฺมวาทีนํ เยภุยฺยตาย เยภุยฺยสิกกมฺมสฺส กรณํ เยภุยฺยสิกาฯ อยนฺติ อยํ ยถาวุตฺตา จตุพฺพิธา สมฺมุขตา สมฺมุขาวินโย นามฯ

สงฺฆสามคฺคิวเสน สมฺมุขีภาโว, น ยถา ตถา การกปุคฺคลานํ สมฺมุขาตาฯ ภูตตาติ ตจฺฉตาฯ สจฺจปริยาโย หิ อิธ ธมฺม-สทฺโท ‘‘ธมฺมวาที’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.9, 194) วิยฯ วิเนติ เอเตนาติ วินโย, ตสฺส ตสฺส อธิกรณสฺส วูปสมนาย ภควตา วุตฺตวิธิ, ตสฺส วินยสฺส สมฺมุขตา วินยสมฺมุขตาฯ เตนาห ‘‘ยถา ตํ…เป.… สมฺมุขตา’’ติฯ เยนาติ เยน ปุคฺคเลนฯ วิวาทวตฺถุสงฺขาเต อตฺเถ ปจฺจตฺถิกา อตฺถปจฺจตฺถิกาฯ สงฺฆสมฺมุขตา ปริหายติ สมฺมตปุคฺคเลเหว วูปสมนโตฯ

นนฺติ วิวาทาธิกรณํฯ ‘‘น ฉนฺทาคติํ คจฺฉตี’’ติอาทินา วุตฺตํ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํฯ คุฬฺหกาทีสุ อลชฺชุสฺสนฺนาย ปริสาย คุฬฺหโก สลากคฺคาโห กาตพฺโพ ลชฺชุสฺสนฺนาย วิวฏโก, พาลุสฺสนฺนาย สกณฺณชปฺปโกฯ ยสฺสา กิริยาย ธมฺมวาทิโน พหุตรา, สา เยภุยฺยสิกาติ อาห ‘‘ธมฺมวาทีนํ เยภุยฺยตายา’’ติอาทิฯ

‘‘จตูหิ สมเถหิ สมฺมตี’’ติ อิทํ สพฺพสงฺคาหิกวเสน วุตฺตํฯ ตตฺถ ปน ทฺวีหิ ทฺวีหิ เอว วูปสมนํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวํ วินิจฺฉิตนฺติ สเจ อาปตฺติ นตฺถิ, อุโภ ขมาเปตฺวา, อถ อตฺถิ, อาปตฺติํ ทสฺเสตฺวา โรปนวเสน วินิจฺฉิตํฯ ปฏิกมฺมํ ปน อาปตฺตาธิกรณสมเถ ปรโต อาคมิสฺสติฯ

น สมณสารุปฺปํ อสฺสามณกํ, สมเณหิ อกตฺตพฺพํ, ตสฺมิํฯ อชฺฌาจาเร วีติกฺกเม สติฯ