สตตวิหารฉกฺกวณฺณนา

[328] นิจฺจวิหาราติ สพฺพทา ปวตฺตนกวิหาราฯ ฐเปตฺวา หิ สมาปตฺติเวลํ, ภวงฺคเวลญฺจ ขีณาสวา อิมินาว ฉฬงฺคุเปกฺขาวิหาเรน สพฺพกาลํ วิหรนฺติฯ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ นิสฺสยโวหาเรน วุตฺตํฯ สสมฺภารกถา เหสา ยถา ‘‘ธนุนา วิชฺฌตี’’ติฯ ตสฺมา นิสฺสยสีเสน นิสฺสิตสฺส คหณํ ทฏฺฐพฺพนฺติ อาห ‘‘จกฺขุวิญฺญาเณน ทิสฺวา’’ติฯ อิฏฺเฐ อรชฺชนฺโตติ อิฏฺเฐ อารมฺมเณ ราคํ อนุปฺปาเทนฺโต มคฺเคน สมุจฺฉินฺนตฺตาฯ เนว สุมโน โหติ เคหสิตเปมวเสนปิฯ น ทุมฺมโน ปสาทญฺญถตฺตวเสนปิฯ อสมเปกฺขเนติ อิฏฺเฐปิ อนิฏฺเฐปิ มชฺฌตฺเตปิ อารมฺมเณ น สมํ น สมฺมา อโยนิโส คหเณฯ โย อขีณาสวานํ โมโห อุปฺปชฺชติ, ตํ อนุปฺปาเทนฺโต มคฺเคเนว ตสฺส สมุคฺฆาฏิตตฺตาฯ ญาณุเปกฺขาวเสเนว อุเปกฺขโก วิหรติ มชฺฌตฺโตฯ อยญฺจสฺส ปฏิปตฺติเวปุลฺลปฺปตฺติยา , ปญฺญาเวปุลฺลปฺปตฺติยา วาติ อาห ‘‘สติยา’’ติอาทิฯ ฉฬงฺคุเปกฺขาติ ฉสุ ทฺวาเรสุ ปวตฺตา สติสมฺปชญฺญสฺส วเสน ฉาวยวา อุเปกฺขาฯ ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺตานิ ลพฺภนฺติ เตหิ วินา สมฺปชานตาย อสมฺภวโตฯ มหาจิตฺตานีติ อฏฺฐปิ มหากิริยจิตฺตานิ ลพฺภนฺติฯ สตตวิหาราติ ญาณุปฺปตฺติปจฺจยรหิตกาเลปิ ปวตฺติเภทนโตฯ ทส จิตฺตานีติ อฏฺฐ มหากิริยจิตฺตานิ หสิตุปฺปาทโวฏฺฐพฺพนจิตฺเตหิ สทฺธิํ ทส จิตฺตานิ ลพฺภนฺติฯ อรชฺชนาทุสฺสนวเสน ปวตฺติ เตสมฺปิ สาธารณาติฯ‘‘อุเปกฺขโก วิหรตี’’ติ วจนโต ฉฬงฺคุเปกฺขาวเสน อาคตานํ อิเมสํ สตตวิหารานํ ‘‘โสมนสฺสํ กถํ ลพฺภตี’’ติ โจเทตฺวา ‘‘อาเสวนโต ลพฺภตี’’ติ สยเมว ปริหรตีติฯ กิญฺจาปิ ขีณาสโว อิฏฺฐานิฏฺเฐปิ อารมฺมเณ มชฺฌตฺเต วิย พหุลํ อุเปกฺขโก วิหรติ อตฺตโน ปริสุทฺธปกติภาวาวิชหนโต, กทาจิ ปน ตถา เจโตภิสงฺขาราภาเว ยํ ตํ สภาวโต อิฏฺฐํ อารมฺมณํ, ตตฺถ ยาถาวสภาวคฺคหณวเสนปิ อรหโต จิตฺตํ โสมนสฺสสหคตํ หุตฺวา ปวตฺตเตว, ตญฺจ โข ปุพฺพาเสวนวเสนฯ เตนาห ‘‘อาเสวนโต ลพฺภตี’’ติฯ

อภิชาติฉกฺกวณฺณนา

[329] ‘‘อภิชาติโย’’ติ เอตฺถ อภิ-สทฺโท อุปสคฺคมตฺตํ, น อตฺถวิเสสโชตโกติ อาห ‘‘ชาติโย’’ติฯ อภิชายตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ชายตีติ จ อนฺโตคธเหตุอตฺถปทํ, อุปฺปาเทตีติ อตฺโถฯ ชาติยา, ตํนิพฺพตฺตกกมฺมานญฺจ กณฺหสุกฺกปริยายตาย ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ ปฏิปฺปสฺสมฺภนวเสน กิเลสานํ นิพฺพาปนโต นิพฺพานํ สเจ กณฺหํ ภเวยฺย ยถา ตํ ทสวิธํ ทุสฺสีลฺยกมฺมํฯ สเจ สุกฺกํ ภเวยฺย ยถา ตํ ทานสีลาทิกุสลกมฺมํฯ ทฺวินฺนมฺปิ กณฺหสุกฺกวิปากานํฯ อรหตฺตํ อธิปฺเปตํ ‘‘อภิชายตี’’ติ วจนโตฯ ตํ กิเลสนิพฺพานนฺเต ชาตตฺตา นิพฺพานํ ยถา ราคาทีนํ ขยนฺเต ชาตตฺตา ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโยติฯ

นิพฺเพธภาคิยฉกฺกวณฺณนา

นิพฺเพโธ วุจฺจติ นิพฺพานํ มคฺคญาเณน นิพฺพิชฺฌิตพฺพฏฺเฐน, ปฏิวิชฺฌิตพฺพฏฺเฐนาติ อตฺโถฯ นิโรธานุปสฺสนาญาเณติ นิโรธานุปสฺสนาญาเณ นิสฺสยปจฺจยภูเต อุปฺปนฺนา สญฺญา, เตน สหคตาติ อตฺโถฯ

ฉกฺกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สตฺตกวณฺณนา

[330] สมฺปตฺติปฏิลาภฏฺเฐนาติ สีลสมฺปตฺติอาทีนํ สมฺมาสมฺโพธิปริโยสานานํ สมฺปตฺตีนํ ปฏิลาภาปนฏฺเฐน, สมฺปตฺตีนํ วา ปฏิลาโภ สมฺปตฺติปฏิลาโภ, ตสฺส การณํ สมฺปตฺติปฏิลาภฏฺโฐ, เตน สมฺปตฺติปฏิลาภฏฺเฐนฯ เตเนวาห ‘‘สมฺปตฺตีนํ ปฏิลาภการณโต’’ติฯ สทฺธาว อุภยหิตตฺถิเกหิ ธนายิตพฺพฏฺเฐน ธนํ สทฺธาธนํฯ เอตฺถาติ เอเตสุ ธเนสุฯ สพฺพเสฏฺฐํ สพฺเพสํ ปฏิลาภการณภาวโต, เตสญฺจ สํกิเลสวิโสธเนน มหาชุติกมหาวิปฺผารภาวาปาทนโตฯ เตนาห ‘‘ปญฺญาย หี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปญฺญาย ฐตฺวาติ กมฺมสฺสกตาปญฺญาย ปติฏฺฐาย สุจริตาทีนิ ปูเรตฺวา สคฺคูปคา โหนฺติฯ ตตฺถ เจว ปารมิตา ปญฺญาย จ ฐตฺวา สาวกปารมิญาณาทีนิ ปฏิวิชฺฌนฺติฯ

สมาธิํ ปริกฺขโรนฺติ อภิสงฺขโรนฺตีติ สมาธิปริกฺขารา, สมาธิสฺส สมฺภารภูตา สมฺมาทิฏฺฐิอาทโยฯ อิธ ปน สหการีการณภูตา อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘สมาธิปริวารา’’ติฯ

อสตํ อสาธูนํ ธมฺมา เตสํ อสาธุภาวสาธนโตฯ อสนฺตาติ อสุนฺทรา คารยฺหาฯ เตนาห ‘‘ลามกา’’ติฯ ‘‘วิปสฺสกสฺเสว กถิตา’’ติ วตฺวา ตสฺส วิปสฺสนานิพฺพตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตสุปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ จตุนฺนมฺปิ หิ สจฺจานํ วิเสเสน ทสฺสนโต มคฺคปญฺญา สาติสยํ ‘‘วิปสฺสนา’’ติ วตฺตพฺพา, ตํสมงฺคี จ อริโย วิปสฺสนโกติฯ

สปฺปุริสานํ ธมฺมาติ สปฺปุริสานํเยว ธมฺมา, น อสปฺปุริสานํฯ ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติยา เอว หิ ธมฺมญฺญุอาทิภาโว , น ปาฬิธมฺมปฐนาทิมตฺเตนฯ ภาสิตสฺสาติ สุตฺตเคยฺยาทิภาสิตสฺส เจว ตทญฺญสฺส จ อตฺตตฺถปรตฺถโพธกสฺส ปทสฺสฯ