เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนายํ (วิสุทฺธิ. ฏี. 1.37, 306) วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ

ปญฺจกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ฉกฺกวณฺณนา

[323] อตฺตานํ อธิ อชฺฌตฺตา, อธิ-สทฺโท สมาสวิสเย อธิการตฺถํ, ปวตฺติอตฺถญฺจ คเหตฺวา ปวตฺตตีติ อตฺตานํ อธิกิจฺจ อุทฺทิสฺส ปวตฺตา อชฺฌตฺตา; อชฺฌตฺเตสุ ภวานิ อชฺฌตฺติกานีติ นิยกชฺฌตฺเตสุปิ อพฺภนฺตรานิ จกฺขาทีนิ วุจฺจนฺติ, ตานิ ปน เยน อชฺฌตฺตภาเวน ‘‘อชฺฌตฺติกานี’’ติ วุจฺจนฺติ, ตมตฺถํ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อชฺฌตฺติกานี’’ติ อาหฯ สทฺทตฺถโต ปน อชฺฌตฺตชฺฌตฺตานิเยว อชฺฌตฺตชฺฌตฺติกานิ ยถา ‘‘เวนยิโก’’ติ (ม. นิ. 1.246; อ. นิ. 8.11; ปารา. 8) ทฏฺฐพฺพํฯ ตโต อชฺฌตฺตโตติ ตโต อชฺฌตฺตชฺฌตฺตโต, ยานิ อชฺฌตฺติกานิ วุตฺตานิฯ อชฺฌตฺติกานญฺหิ ปฏิโยคีนิ พาหิรานิ อชฺฌตฺตธมฺมานํ วิย พหิทฺธาธมฺมาฯ ‘‘อชฺฌตฺติกานี’’ติ หิ สปรสนฺตานิกานิ จกฺขาทีนิ วุจฺจนฺติ, ตถา รูปาทีนิ ‘‘พาหิรานี’’ติฯ อชฺฌตฺตานิ ปน สสนฺตานิกา เอว จกฺขุรูปาทโย, ตโต อญฺเญว พหิทฺธาติฯ ‘‘วิญฺญาณสมูหา’’ติ เอตฺถ ยทิปิ เตสํ วิญฺญาณานํ สโมธานํ นตฺถิ ภินฺนกาลิกตฺตา, จิตฺเตน ปน เอกชฺฌํ อภิสํยูหนวเสน สมูหตา วุตฺตา ยถา ‘‘เวทนากฺขนฺโธ’’ติฯ จกฺขุปสาทนิสฺสิตนฺติ จกฺขุปสาทํ นิสฺสาย ปจฺจยํ ลภิตฺวา อุปฺปนฺนํ กุสลากุสลวิปากวิญฺญาณํ จกฺขุวิญฺญาณตาสามญฺเญน เอกชฺฌํ กตฺวา วุตฺตํฯ จกฺขุสนฺนิสฺสิโต สมฺผสฺโส, น จกฺขุทฺวาริโกฯ อิเม ทส สมฺผสฺเสติ อิเม ปสาทวตฺถุเก ทส วิปากสมฺผสฺเส ฐเปตฺวาฯ เอเตเนว นเยนาติ เอเตน ผสฺเส วุตฺเตเนว นเยนฯ ตณฺหาฉกฺเก ตณฺหํ อารพฺภ ปวตฺตาปิ ตณฺหา ธมฺมตณฺหาติ เวทิตพฺพาฯ

อปฺปฏิสฺสโยติ อปฺปฏิสฺสโว, ว-การสฺส ย-การํ กตฺวา นิทฺเทโสฯ ครุนา กิสฺมิญฺจิ วุตฺเต คารววเสน ปฏิสฺสวนํ ปฏิสฺสโว, ปฏิสฺสวภูตํ, ตํสภาคญฺจ ยํ กิญฺจิ คารวํ, นตฺถิ เอตสฺมิํ ปฏิสฺสโวติ อปฺปฏิสฺสโว, คารวรหิโตฯ เตนาห ‘‘อนีจวุตฺตี’’ติฯ

ยถา เจติยํ อุทฺทิสฺส กตํ สตฺถุ กตสทิสํ, เอวํ เจติยสฺส ปุรโต กตํ สตฺถุ ปุรโต กตสทิสํ เอวาติ อาห ‘‘ปรินิพฺพุเต ปนา’’ติอาทิฯ สกฺกจฺจํ น คจฺฉตีติ อาทรํ คารวํ อุปฺปาเทตฺวา น อุปสงฺกมติฯ ยถา สิกฺขาย เอกเทเส โกปิเต, อคารเว จ กเต สพฺพา สิกฺขา กุปฺปติ, สพฺพตฺถ จ อคารวํ กตํ นาม โหติ สมุทายโต สํวรสมาทานํ อวยวโต เภโทติฯ เอวํ เอกภิกฺขุสฺมิํปิ…เป.… อคารโว กโตว โหติฯ อนาทริยมตฺเตนปิ สิกฺขาย อปริปูริเยวาติ อาห ‘‘อปูรยมาโนว สิกฺขาย อคารโว นามา’’ติฯ อปฺปมาทลกฺขณํ สมฺมาปฏิปตฺติฯ ทุวิธนฺติ ธมฺมามิสวเสน ทุวิธํฯ

โสมนสฺสูปวิจาราติ โสมนสฺสสหคตา วิจารา อธิปฺเปตา, อุปสทฺโท จ นิปาตมตฺตนฺติ อาห ‘‘โสมนสฺสสมฺปยุตฺตา วิจารา’’ติฯ ตถา หิสฺส อภิธมฺเม (ธ. ส. 8) ‘‘จาโร วิจาโร…เป.… อุปวิจาโร’’ติ นิทฺเทโส ปวตฺโตฯ โสมนสฺสการณภูตนฺติ สภาวโต, สงฺกปฺปโตปิ โสมนสฺสสฺส อุปฺปตฺติยา ปจฺจยภูตํฯ กามํ ปริตฺตภูมกา วิตกฺกวิจารา อญฺญมญฺญมวิโยคิโน , กิริยาเภทโต ปน ปฐมาภินิปาตตาย วิตกฺกสฺส พฺยาปาโร สาติสโยฯ ตโต ปรํ วิจารสฺสาติ ตํ สนฺธาย ‘‘วิตกฺเกตฺวา’’ติ ปุพฺพกาลกิริยาวเสน วตฺวา ‘‘วิจาเรน ปริจฺฉินฺทตี’’ติ วุตฺตํฯ ลทฺธปุพฺพาเสวนสฺส วิจารสฺส พฺยาปาโร ปญฺญา วิย โหติฯ ตถา หิ ‘‘วิจาโร วิจิกิจฺฉาย ปฏิปกฺโข’’ติ เปฏเก วุตฺตํฯ ‘‘ทิฏฺฐิสามญฺญคโต’’ติ เอตฺถ ยาย ทิฏฺฐิยา ปุคฺคโล ทิฏฺฐิสามญฺญํ คโต วุตฺโต, สา ปฐมมคฺคสมฺมาทิฏฺฐิ โกสมฺพกสุตฺเต อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘โกสมฺพกสุตฺเต ปฐมมคฺโค กถิโต’’ติฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สุตฺเตฯ จตูสุปิ มคฺเคสุ สมฺมาทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคฺคหเณน คหิตาติ อาห ‘‘จตฺตาโรปิ มคฺคา กถิตา’’ติฯ

วิวาทมูลฉกฺกวณฺณนา

[325] โกธโนติ กุชฺฌนสีโลฯ ยสฺมา โส อปฺปหีนโกธตาย วิคตโกธโน นาม น โหติ, ตสฺมา ‘‘โกเธน สมนฺนาคโต’’ติ อาหฯ อุปนาโห เอตสฺส อตฺถิ, อุปนยฺหนสีโลติ วา อุปนาหีฯ วิวาโท นาม อุปฺปชฺชมาโน เยภุยฺเยน ปฐมํ ทฺวินฺนํ วเสน อุปฺปชฺชตีติ วุตฺตํ ‘‘ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ วิวาโท’’ติฯ โส ปน ยถา พหูนํ อนตฺถาวโห โหติ, ตํ นิทสฺสนมุเขน ทสฺเสนฺโต ‘‘กถ’’นฺติอาทิมาหฯ อพฺภนฺตรปริสายาติ ปริสพฺภนฺตเรฯ

ปรคุณมกฺขนาย ปวตฺโตปิ อตฺตโน การกํ คูเถน ปหรนฺตํ คูโถ วิย ปฐมตรํ มกฺเขตีติ มกฺโข, โส เอตสฺส อตฺถีติ มกฺขีฯ ปลาสตีติ ปลาโส, ปรสฺส คุเณ ฑํสิตฺวา วิย อปเนตีติ อตฺโถ, โส เอตสฺส อตฺถีติ ปลาสีฯ ปลาสี ปุคฺคโล หิ ทุติยสฺส ธุรํ น เทติ, สมํ ปสาเรตฺวา ติฏฺฐติฯ เตนาห ‘‘ยุคคฺคาหลกฺขเณน ปลาเสน สมนฺนาคโต’’ติฯ ‘‘อิสฺสุกี’’ติอาทีนํ ปทานมตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา สุวิญฺเญยฺโยวฯ กมฺมปถปฺปตฺตาย มิจฺฉาทิฏฺฐิยา วเสเนตฺถ มิจฺฉาทิฏฺฐิ เวทิตพฺพาติ อาห ‘‘นตฺถิกวาที อเหตุกวาที อกิริยวาที’’ติฯ

นิสฺสรณิยฉกฺกวณฺณนา

[326] หาเปตฺวาติ กุสลจิตฺตํ ปริหาเปตฺวา ปวตฺติตุเมว อปฺปทานวเสนฯ อภูตํ พฺยากรณํ พฺยากโรติ ‘‘เมตฺตา หิ โข เม เจโตวิมุตฺติ ภาวิตา’’ติอาทินา (อ. นิ. 6.13) อตฺตนิ อวิชฺชมานํ คุณพฺยาหารํ พฺยาหรติฯ เจโตวิมุตฺติ-สทฺทํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘นิสฺสฏา’’ติ วุตฺตํฯ ปุน พฺยาปาโท นตฺถีติ อิทานิ มม พฺยาปาโท นาม นตฺถิ สพฺพโส นตฺถีติ ญตฺวาฯ

‘‘อนิมิตฺตา’’ติ วตฺวา เยสํ นิมิตฺตานํ อภาเวน อรหตฺตผลสมาปตฺติยา อนิมิตฺตตา, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ราคสฺส นิมิตฺตํ, ราโค เอว วา นิมิตฺตนฺติ ราคนิมิตฺตํฯ อาทิ-สทฺเทน โทสนิมิตฺตาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ รูปเวทนาทิสงฺขารนิมิตฺตํ รูปนิมิตฺตาทิฯ เตสญฺเญว นิจฺจาทิวเสน อุปฏฺฐานํ นิจฺจนิมิตฺตาทิฯ ตยิทํ นิมิตฺตํ ยสฺมา สพฺเพน สพฺพํ อรหตฺตผเล นตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สา หิ…เป.… อนิมิตฺตาติ วุตฺตา’’ติฯ นิมิตฺตํ อนุสรตีติ ตํ นิมิตฺตํ อนุคจฺฉติ อารพฺภ ปวตฺตติฯ

อสฺมิมาโนติ ‘‘อสฺมี’’ติ ปวตฺโต อตฺตวิสโย มาโนฯ