ตสฺส หิ ผลสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย วีมํสนตฺถํ รูปาภิมุขํ จิตฺตํ เปเสนฺตสฺส อิทมกฺขาตนฺติ สมถยานิกานํ วเสน เหฏฺฐา จตฺตาโร วารา กถิตา, อิทํ ปน สุกฺขวิปสฺสกสฺส วเสนาติ อาห ‘‘สุทฺธสงฺขาเร’’ติอาทิฯ ปุน สกฺกาโย นตฺถีติ อุปฺปนฺนนฺติ อิทานิ เม สกฺกายปฺปพนฺโธ นตฺถีติ วีมํสนฺตสฺส อุปฺปนฺนํฯ

วิมุตฺตายตนปญฺจกวณฺณนา

[322] วิมุตฺติยา วฏฺฏทุกฺขโต วิมุจฺจนสฺส อายตนานิ การณานิ วิมุตฺตายตนานีติ อาห ‘‘วิมุจฺจนการณานี’’ติฯ ปาฬิอตฺถํ ชานนฺตสฺสาติ ‘‘อิธ สีลํ อาคตํ, อิธ สมาธิ, อิธ ปญฺญา’’ติอาทินา ตํ ตํ ปาฬิอตฺถํ ยาถาวโต ชานนฺตสฺสฯ ปาฬิํ ชานนฺตสฺสาติ ตทตฺถโชตนํ ปาฬิํ ยาถาวโต อุปธาเรนฺตสฺสฯ ตรุณปีตีติ สญฺชาตมตฺตา มุทุกา ปีติ ชายติฯ กถํ ชายติ? ยถาเทสิตธมฺมํ อุปธาเรนฺตสฺส ตทนุจฺฉวิกเมว อตฺตโน กายวจีมโนสมาจารํ ปริคฺคณฺหนฺตสฺส โสมนสฺสปฺปตฺตสฺส ปโมทลกฺขณํ ปาโมชฺชํ ชายติฯ ตุฏฺฐาการภูตา พลวปีตีติ ปุริมุปฺปนฺนาย ปีติยา วเสน ลทฺธาเสวนตฺตา อติวิย ตุฏฺฐาการภูตา กายจิตฺตทรถปสฺสมฺภนสมตฺถาย ปสฺสทฺธิยา ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถา พลปฺปตฺตา ปีติ ชายติฯ ยสฺมา นามกาเย ปสฺสทฺเธ รูปกาโยปิ ปสฺสทฺโธ เอว โหติ, ตสฺมา ‘‘นามกาโย ปฏิปสฺสมฺภติ’’ อิจฺเจว วุตฺตํฯ สุขํ ปฏิลภตีติ วกฺขมานสฺส จิตฺตสมาธานสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถํ เจตสิกํ นิรามิสํ สุขํ ปฏิลภติ วินฺทติฯ ‘‘สมาธิยตี’’ติ เอตฺถ น โย โกจิ สมาธิ อธิปฺเปโต, อถ โข อนุตฺตรสมาธีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อรหตฺต ผลสมาธินา สมาธิยตี’’ติ อาหฯ ‘‘อยญฺหี’’ติอาทิ ตสฺสา เทสนาย ตาทิสสฺส ปุคฺคลสฺส ยถาวุตฺตสมาธิปฏิลาภสฺส การณภาววิภาวนํฯ ตสฺส วิมุตฺตายตนภาโวฯ โอสกฺกิตุนฺติ นยิตุํฯ สมาธิเยว สมาธินิมิตฺตนฺติ กมฺมฏฺฐานปาฬิอารุฬฺโห สมาธิเยว ปรโต อุปฺปชฺชนกภาวนาสมาธิสฺส การณภาวโต สมาธินิมิตฺตํฯ เตนาห ‘‘อาจริยสนฺติเก’’ติอาทิฯ

วิมุตฺติ วุจฺจติ อรหตฺตํ สพฺพโส กิเลเสหิ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺตีติ กตฺวาฯ ปริปาเจนฺตีติ สาเธนฺติ นิปฺผาเทนฺติฯ อนิจฺจานุปสฺสนาญาเณ นิสฺสยปจฺจยภูเต อุปฺปนฺนสญฺญา, เตน ญาเณน สหคตาติ อตฺโถฯ

เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนายํ (วิสุทฺธิ. ฏี. 1.37, 306) วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ

ปญฺจกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ฉกฺกวณฺณนา

[323] อตฺตานํ อธิ อชฺฌตฺตา, อธิ-สทฺโท สมาสวิสเย อธิการตฺถํ, ปวตฺติอตฺถญฺจ คเหตฺวา ปวตฺตตีติ อตฺตานํ อธิกิจฺจ อุทฺทิสฺส ปวตฺตา อชฺฌตฺตา; อชฺฌตฺเตสุ ภวานิ อชฺฌตฺติกานีติ นิยกชฺฌตฺเตสุปิ อพฺภนฺตรานิ จกฺขาทีนิ วุจฺจนฺติ, ตานิ ปน เยน อชฺฌตฺตภาเวน ‘‘อชฺฌตฺติกานี’’ติ วุจฺจนฺติ, ตมตฺถํ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อชฺฌตฺติกานี’’ติ อาหฯ สทฺทตฺถโต ปน อชฺฌตฺตชฺฌตฺตานิเยว อชฺฌตฺตชฺฌตฺติกานิ ยถา ‘‘เวนยิโก’’ติ (ม. นิ. 1.246; อ. นิ. 8.11; ปารา. 8) ทฏฺฐพฺพํฯ ตโต อชฺฌตฺตโตติ ตโต อชฺฌตฺตชฺฌตฺตโต, ยานิ อชฺฌตฺติกานิ วุตฺตานิฯ อชฺฌตฺติกานญฺหิ ปฏิโยคีนิ พาหิรานิ อชฺฌตฺตธมฺมานํ วิย พหิทฺธาธมฺมาฯ ‘‘อชฺฌตฺติกานี’’ติ หิ สปรสนฺตานิกานิ จกฺขาทีนิ วุจฺจนฺติ, ตถา รูปาทีนิ ‘‘พาหิรานี’’ติฯ อชฺฌตฺตานิ ปน สสนฺตานิกา เอว จกฺขุรูปาทโย, ตโต อญฺเญว พหิทฺธาติฯ ‘‘วิญฺญาณสมูหา’’ติ เอตฺถ ยทิปิ เตสํ วิญฺญาณานํ สโมธานํ นตฺถิ ภินฺนกาลิกตฺตา, จิตฺเตน ปน เอกชฺฌํ อภิสํยูหนวเสน สมูหตา วุตฺตา ยถา ‘‘เวทนากฺขนฺโธ’’ติฯ จกฺขุปสาทนิสฺสิตนฺติ จกฺขุปสาทํ นิสฺสาย ปจฺจยํ ลภิตฺวา อุปฺปนฺนํ กุสลากุสลวิปากวิญฺญาณํ จกฺขุวิญฺญาณตาสามญฺเญน เอกชฺฌํ กตฺวา วุตฺตํฯ จกฺขุสนฺนิสฺสิโต สมฺผสฺโส, น จกฺขุทฺวาริโกฯ อิเม ทส สมฺผสฺเสติ อิเม ปสาทวตฺถุเก ทส วิปากสมฺผสฺเส ฐเปตฺวาฯ เอเตเนว นเยนาติ เอเตน ผสฺเส วุตฺเตเนว นเยนฯ ตณฺหาฉกฺเก ตณฺหํ อารพฺภ ปวตฺตาปิ ตณฺหา ธมฺมตณฺหาติ เวทิตพฺพาฯ

อปฺปฏิสฺสโยติ อปฺปฏิสฺสโว, ว-การสฺส ย-การํ กตฺวา นิทฺเทโสฯ ครุนา กิสฺมิญฺจิ วุตฺเต คารววเสน ปฏิสฺสวนํ ปฏิสฺสโว, ปฏิสฺสวภูตํ, ตํสภาคญฺจ ยํ กิญฺจิ คารวํ, นตฺถิ เอตสฺมิํ ปฏิสฺสโวติ อปฺปฏิสฺสโว, คารวรหิโตฯ เตนาห ‘‘อนีจวุตฺตี’’ติฯ