ตสฺส หิ ผลสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย วีมํสนตฺถํ รูปาภิมุขํ จิตฺตํ เปเสนฺตสฺส อิทมกฺขาตนฺติ สมถยานิกานํ วเสน เหฏฺฐา จตฺตาโร วารา กถิตา, อิทํ ปน สุกฺขวิปสฺสกสฺส วเสนาติ อาห ‘‘สุทฺธสงฺขาเร’’ติอาทิฯ ปุน สกฺกาโย นตฺถีติ อุปฺปนฺนนฺติ อิทานิ เม สกฺกายปฺปพนฺโธ นตฺถีติ วีมํสนฺตสฺส อุปฺปนฺนํฯ

วิมุตฺตายตนปญฺจกวณฺณนา

[322] วิมุตฺติยา วฏฺฏทุกฺขโต วิมุจฺจนสฺส อายตนานิ การณานิ วิมุตฺตายตนานีติ อาห ‘‘วิมุจฺจนการณานี’’ติฯ ปาฬิอตฺถํ ชานนฺตสฺสาติ ‘‘อิธ สีลํ อาคตํ, อิธ สมาธิ, อิธ ปญฺญา’’ติอาทินา ตํ ตํ ปาฬิอตฺถํ ยาถาวโต ชานนฺตสฺสฯ ปาฬิํ ชานนฺตสฺสาติ ตทตฺถโชตนํ ปาฬิํ ยาถาวโต อุปธาเรนฺตสฺสฯ ตรุณปีตีติ สญฺชาตมตฺตา มุทุกา ปีติ ชายติฯ กถํ ชายติ? ยถาเทสิตธมฺมํ อุปธาเรนฺตสฺส ตทนุจฺฉวิกเมว อตฺตโน กายวจีมโนสมาจารํ ปริคฺคณฺหนฺตสฺส โสมนสฺสปฺปตฺตสฺส ปโมทลกฺขณํ ปาโมชฺชํ ชายติฯ ตุฏฺฐาการภูตา พลวปีตีติ ปุริมุปฺปนฺนาย ปีติยา วเสน ลทฺธาเสวนตฺตา อติวิย ตุฏฺฐาการภูตา กายจิตฺตทรถปสฺสมฺภนสมตฺถาย ปสฺสทฺธิยา ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถา พลปฺปตฺตา ปีติ ชายติฯ ยสฺมา นามกาเย ปสฺสทฺเธ รูปกาโยปิ ปสฺสทฺโธ เอว โหติ, ตสฺมา ‘‘นามกาโย ปฏิปสฺสมฺภติ’’ อิจฺเจว วุตฺตํฯ สุขํ ปฏิลภตีติ วกฺขมานสฺส จิตฺตสมาธานสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถํ เจตสิกํ นิรามิสํ สุขํ ปฏิลภติ วินฺทติฯ ‘‘สมาธิยตี’’ติ เอตฺถ น โย โกจิ สมาธิ อธิปฺเปโต, อถ โข อนุตฺตรสมาธีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อรหตฺต ผลสมาธินา สมาธิยตี’’ติ อาหฯ ‘‘อยญฺหี’’ติอาทิ ตสฺสา เทสนาย ตาทิสสฺส ปุคฺคลสฺส ยถาวุตฺตสมาธิปฏิลาภสฺส การณภาววิภาวนํฯ ตสฺส วิมุตฺตายตนภาโวฯ โอสกฺกิตุนฺติ นยิตุํฯ สมาธิเยว สมาธินิมิตฺตนฺติ กมฺมฏฺฐานปาฬิอารุฬฺโห สมาธิเยว ปรโต อุปฺปชฺชนกภาวนาสมาธิสฺส การณภาวโต สมาธินิมิตฺตํฯ เตนาห ‘‘อาจริยสนฺติเก’’ติอาทิฯ

วิมุตฺติ วุจฺจติ อรหตฺตํ สพฺพโส กิเลเสหิ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺตีติ กตฺวาฯ ปริปาเจนฺตีติ สาเธนฺติ นิปฺผาเทนฺติฯ อนิจฺจานุปสฺสนาญาเณ นิสฺสยปจฺจยภูเต อุปฺปนฺนสญฺญา, เตน ญาเณน สหคตาติ อตฺโถฯ