นิสฺสรณิยปญฺจกวณฺณนา

[321] นิสฺสรนฺตีติ นิสฺสรณียาติ วตฺตพฺเพ รสฺสํ กตฺวา นิทฺเทโสฯ กตฺตริ เหส อนีย-สทฺโท ยถา ‘‘นิยฺยานิกา’’ติฯ เตนาห ‘‘นิสฺสฏา’’ติฯ กุโต ปน นิสฺสฏาติ? ยถาสกํ ปฏิปกฺขโตฯ นิชฺชีวฏฺเฐน ธาตุโยติ อาห ‘‘อตฺตสุญฺญสภาวา’’ติฯ อตฺถโต ปน ธมฺมธาตุมโนวิญฺญาณธาตุวิเสสาฯ ตาทิสสฺส ภิกฺขุโน กิเลสวเสน กาเมสุ มนสิกาโร นาม นตฺถีติ อาห ‘‘วีมํสนตฺถ’’นฺติฯ ‘‘เนกฺขมฺมนิสฺสิตํ อิทานิ เม จิตฺตํ, กิํ นุ โข กามวิตกฺโกปิ อุปฺปชฺชตี’’ติ วีมํสนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ ปกฺขนฺทนํ นาม อนุปฺปเวโส, โส ปน ตตฺถ นตฺถีติ อาห ‘‘น ปวิสตี’’ติฯ ปสาทํ นาม อภิรุจิสนฺติฏฺฐานํ , วิมุจฺจนํ อธิมุจฺจนนฺติ ตํ สพฺพํ ปกฺขิปนฺโต วทติ ‘‘ปสาทํ นาปชฺชตี’’ติอาทิฯ เอวํภูตํ ปนสฺส จิตฺตํ ตตฺถ กถํ ติฏฺฐตีติ อาห ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิฯ ตนฺติ ปฐมชฺฌานํฯ อสฺสาติ ภิกฺขุโนฯ จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ ปริกมฺมจิตฺเตน สทฺธิํ ฌานจิตฺตํ เอกฏฺฐวเสน เอกชฺฌํ คเหตฺวา วทติฯ โคจเร คตตฺตาติ อตฺตโน อารมฺมเณ เอว ปวตฺตตฺตาฯ อหานภาคิยตฺตาติ ฐิติภาคิยตฺตา, วิเสสภาคิยตฺตา วาฯ สุฏฺฐุ วิมุตฺตนฺติ วิกฺขมฺภนวิมุตฺติยา สมฺมเทว วิมุตฺตํฯ จิตฺตสฺส กายสฺส จ หนนโต วิฆาโต, ทุกฺขํฯ ปริทหนโต ปริฬาโห, กามทรโถฯ น เวทยติ อนุปฺปชฺชนโตฯ นิสฺสรนฺติ ตโตติ นิสฺสรณํฯ เก นิสฺสรนฺติ? กามาฯ เอวญฺจ กตฺวา กามานนฺติ กตฺตริ สามิวจนํ สุฏฺฐุ ยุชฺชติฯ ยทคฺเคน กามา ตโต ‘‘นิสฺสฏา’’ติ วุจฺจนฺติ, ตทคฺเคน ฌานมฺปิ กามโต ‘‘นิสฺสฏ’’นฺติ วตฺตพฺพตํ ลภตีติ วุตฺตํ ‘‘กาเมหิ นิสฺสฏตฺตา’’ติฯ เอวํ วิกฺขมฺภนวเสน กามนิสฺสรณํ วตฺวา อิทานิ สมุจฺเฉทวเสน อจฺจนฺตโตว นิสฺสรณํ ทสฺเสตุํ ‘‘โย ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

เสสปเทสูติ เสสโกฏฺฐาเสสุฯ อยํ ปน วิเสโสติ วิเสสํ วทนฺเตน ‘‘ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา’’ติอาทิโก อวิเสโสติ วตฺวา ทุติยตติยวาเรสุ สพฺพโส อนามฏฺโฐ, จตุตฺถวาเร ปน อยมฺปิ วิเสโสติ ทสฺเสตุํ ‘‘อจฺจนฺตนิสฺสรเณ เจตฺถ อรหตฺตผลํ โยเชตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ

ยสฺมา อรูปชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา อคฺคมคฺคํ อธิคนฺตฺวา อรหตฺเต ฐิตสฺส จิตฺตํ สพฺพโส รูเปหิ นิสฺสฏํ นาม โหติฯ

ตสฺส หิ ผลสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย วีมํสนตฺถํ รูปาภิมุขํ จิตฺตํ เปเสนฺตสฺส อิทมกฺขาตนฺติ สมถยานิกานํ วเสน เหฏฺฐา จตฺตาโร วารา กถิตา, อิทํ ปน สุกฺขวิปสฺสกสฺส วเสนาติ อาห ‘‘สุทฺธสงฺขาเร’’ติอาทิฯ ปุน สกฺกาโย นตฺถีติ อุปฺปนฺนนฺติ อิทานิ เม สกฺกายปฺปพนฺโธ นตฺถีติ วีมํสนฺตสฺส อุปฺปนฺนํฯ

วิมุตฺตายตนปญฺจกวณฺณนา

[322] วิมุตฺติยา วฏฺฏทุกฺขโต วิมุจฺจนสฺส อายตนานิ การณานิ วิมุตฺตายตนานีติ อาห ‘‘วิมุจฺจนการณานี’’ติฯ ปาฬิอตฺถํ ชานนฺตสฺสาติ ‘‘อิธ สีลํ อาคตํ, อิธ สมาธิ, อิธ ปญฺญา’’ติอาทินา ตํ ตํ ปาฬิอตฺถํ ยาถาวโต ชานนฺตสฺสฯ ปาฬิํ ชานนฺตสฺสาติ ตทตฺถโชตนํ ปาฬิํ ยาถาวโต อุปธาเรนฺตสฺสฯ ตรุณปีตีติ สญฺชาตมตฺตา มุทุกา ปีติ ชายติฯ กถํ ชายติ? ยถาเทสิตธมฺมํ อุปธาเรนฺตสฺส ตทนุจฺฉวิกเมว อตฺตโน กายวจีมโนสมาจารํ ปริคฺคณฺหนฺตสฺส โสมนสฺสปฺปตฺตสฺส ปโมทลกฺขณํ ปาโมชฺชํ ชายติฯ ตุฏฺฐาการภูตา พลวปีตีติ ปุริมุปฺปนฺนาย ปีติยา วเสน ลทฺธาเสวนตฺตา อติวิย ตุฏฺฐาการภูตา กายจิตฺตทรถปสฺสมฺภนสมตฺถาย ปสฺสทฺธิยา ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถา พลปฺปตฺตา ปีติ ชายติฯ ยสฺมา นามกาเย ปสฺสทฺเธ รูปกาโยปิ ปสฺสทฺโธ เอว โหติ, ตสฺมา ‘‘นามกาโย ปฏิปสฺสมฺภติ’’ อิจฺเจว วุตฺตํฯ สุขํ ปฏิลภตีติ วกฺขมานสฺส จิตฺตสมาธานสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถํ เจตสิกํ นิรามิสํ สุขํ ปฏิลภติ วินฺทติฯ ‘‘สมาธิยตี’’ติ เอตฺถ น โย โกจิ สมาธิ อธิปฺเปโต, อถ โข อนุตฺตรสมาธีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อรหตฺต ผลสมาธินา สมาธิยตี’’ติ อาหฯ ‘‘อยญฺหี’’ติอาทิ ตสฺสา เทสนาย ตาทิสสฺส ปุคฺคลสฺส ยถาวุตฺตสมาธิปฏิลาภสฺส การณภาววิภาวนํฯ ตสฺส วิมุตฺตายตนภาโวฯ โอสกฺกิตุนฺติ นยิตุํฯ สมาธิเยว สมาธินิมิตฺตนฺติ กมฺมฏฺฐานปาฬิอารุฬฺโห สมาธิเยว ปรโต อุปฺปชฺชนกภาวนาสมาธิสฺส การณภาวโต สมาธินิมิตฺตํฯ เตนาห ‘‘อาจริยสนฺติเก’’ติอาทิฯ

วิมุตฺติ วุจฺจติ อรหตฺตํ สพฺพโส กิเลเสหิ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺตีติ กตฺวาฯ ปริปาเจนฺตีติ สาเธนฺติ นิปฺผาเทนฺติฯ อนิจฺจานุปสฺสนาญาเณ นิสฺสยปจฺจยภูเต อุปฺปนฺนสญฺญา, เตน ญาเณน สหคตาติ อตฺโถฯ