เจโตขิลปญฺจกวณฺณนา

[319] เจโตขิลา นาม อตฺถโต วิจิกิจฺฉา โกโธ จ, เต ปน ยสฺมิํ สนฺตาเน อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺส ขรภาโว กกฺขฬภาโว หุตฺวา อุปติฏฺฐนฺติ, ปเคว อตฺตนา สมฺปยุตฺตจิตฺตสฺสาติ อาห ‘‘จิตฺตสฺส ถทฺธภาโว’’ติฯ ยถา ลกฺขณปาริปูริยา คหิตาย สพฺพา สตฺถุรูปกายสิรี คหิตาว นาม โหติ, เอวํ สพฺพญฺญุตาย สพฺพา ธมฺมกายสิรี’’ คหิตา เอว นาม โหตีติ ตทุภยวตฺถุกเมว กงฺขํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สรีเร กงฺขมาโน’’ติอาทิมาหฯ อาตปติ กิเลเสติ อาตปฺปํ , สมฺมาวายาโมติ อาห ‘‘อาตปฺปายาติ วีริยกรณตฺถายา’’ติฯ ปุนปฺปุนํ โยคายาติ ภาวนํ ปุนปฺปุนํ ยุญฺชนายฯ สตตกิริยายาติ ภาวนาย นิรนฺตรปฺปโยคายฯ ‘‘ปฏิเวธธมฺเม กงฺขมาโน’’ติ เอตฺถ กถํ โลกุตฺตรธมฺเม กงฺขา ปวตฺตตีติ? น อารมฺมณกรณวเสน, อนุสฺสวาการปริวิตกฺกลทฺเธ ปริกปฺปิตรูเป กงฺขา ปวตฺตตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิปสฺสนา…เป.… วทนฺติ, ตํ อตฺถิ นุ โข นตฺถีติ กงฺขตี’’ติฯ สิกฺขาติ เจตฺถ ปุพฺพภาคสิกฺขา เวทิตพฺพาฯ ‘‘กามญฺเจตฺถ วิเสสุปฺปตฺติยา มหาสาวชฺชตาย เจว สํวาสนิมิตฺตฆฏฺฏนาเหตุ อภิณฺหุปฺปตฺติกตาย จ ‘สพฺรหฺมจารีสู’ติ โกปสฺส วิสโย วิเสเสตฺวา วุตฺโต, ตโต อญฺญตฺถาปิ ปน โกโป ‘น เจโตขิโล’ติ น สกฺกา วิญฺญาตุ’’นฺติ เกจิฯ ยทิ เอวํ วิจิกิจฺฉายปิ อยํ นโย อาปชฺชติ, ตสฺมา ยถารุตวเสเนว คเหตพฺพํฯ

เจตโสวินิพนฺธาทิปญฺจกวณฺณนา

[320] ปวตฺติตุํ อปฺปทานวเสน กุสลจิตฺตํ วินิพนฺธนฺตีติ เจตโสวินิพนฺธาฯ ตํ ปน วินิพนฺธนฺตา มุฏฺฐิคาหํ คณฺหนฺตี วิย โหนฺตีติ อาห ‘‘จิตฺตํ พนฺธิตฺวา’’ติอาทิฯ กามคิทฺโธ ปุคฺคโล วตฺถุกาเม วิย กิเลสกาเมปิ อสฺสาเทติ อภินนฺทตีติ วุตฺตํ ‘‘วตฺถุกาเมปิ กิเลสกาเมปี’’ติฯ อตฺตโน กาเยติ อตฺตโน กรชกาเย, อตฺตภาเว วาฯ พหิทฺธารูเปติ ปเรสํ กาเย, อนินฺทฺริยพทฺธรูเป จฯ อุทรํ อวทิหติ อุปจิโนติ ปริปูเรตีติ อุทราวเทหกํฯ เสยฺยสุขนฺติ เสยฺยาย สยนวเสน อุปฺปชฺชนกสุขํฯ สํปริวตฺตกนฺติ สํปริวตฺเตตฺวาฯ ปณิธายาติ ตณฺหาวเสน ปณิทหิตฺวาฯ อิติ ปญฺจวิโธปิ โลภวิเสโส เอว เจโตวินิพนฺโธ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

โลกิยาเนว กถิตานิ รูปินฺทฺริยานํเยว กถิตตฺตาฯ ปฐมทุติยจตุตฺถานิ โลกิยานิ ปริตฺตภูมกตฺตาฯ ตติยปญฺจมานิ กามรูปคฺคภูมิกตฺตา, กามรูปารูปคฺคภูมิกตฺตา จฯ โลกิยโลกุตฺตรานิ กถิตานีติ อาเนตฺวา โยชนาฯ ‘‘สมถวิปสฺสนามคฺคผลวเสนา’’ติ วตฺตพฺพํฯ ‘‘สมถวิปสฺสนามคฺควเสนา’’ติ วุตฺตํฯ

นิสฺสรณิยปญฺจกวณฺณนา

[321] นิสฺสรนฺตีติ นิสฺสรณียาติ วตฺตพฺเพ รสฺสํ กตฺวา นิทฺเทโสฯ กตฺตริ เหส อนีย-สทฺโท ยถา ‘‘นิยฺยานิกา’’ติฯ เตนาห ‘‘นิสฺสฏา’’ติฯ กุโต ปน นิสฺสฏาติ? ยถาสกํ ปฏิปกฺขโตฯ นิชฺชีวฏฺเฐน ธาตุโยติ อาห ‘‘อตฺตสุญฺญสภาวา’’ติฯ อตฺถโต ปน ธมฺมธาตุมโนวิญฺญาณธาตุวิเสสาฯ ตาทิสสฺส ภิกฺขุโน กิเลสวเสน กาเมสุ มนสิกาโร นาม นตฺถีติ อาห ‘‘วีมํสนตฺถ’’นฺติฯ ‘‘เนกฺขมฺมนิสฺสิตํ อิทานิ เม จิตฺตํ, กิํ นุ โข กามวิตกฺโกปิ อุปฺปชฺชตี’’ติ วีมํสนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ ปกฺขนฺทนํ นาม อนุปฺปเวโส, โส ปน ตตฺถ นตฺถีติ อาห ‘‘น ปวิสตี’’ติฯ ปสาทํ นาม อภิรุจิสนฺติฏฺฐานํ , วิมุจฺจนํ อธิมุจฺจนนฺติ ตํ สพฺพํ ปกฺขิปนฺโต วทติ ‘‘ปสาทํ นาปชฺชตี’’ติอาทิฯ เอวํภูตํ ปนสฺส จิตฺตํ ตตฺถ กถํ ติฏฺฐตีติ อาห ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิฯ ตนฺติ ปฐมชฺฌานํฯ อสฺสาติ ภิกฺขุโนฯ จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ ปริกมฺมจิตฺเตน สทฺธิํ ฌานจิตฺตํ เอกฏฺฐวเสน เอกชฺฌํ คเหตฺวา วทติฯ โคจเร คตตฺตาติ อตฺตโน อารมฺมเณ เอว ปวตฺตตฺตาฯ อหานภาคิยตฺตาติ ฐิติภาคิยตฺตา, วิเสสภาคิยตฺตา วาฯ สุฏฺฐุ วิมุตฺตนฺติ วิกฺขมฺภนวิมุตฺติยา สมฺมเทว วิมุตฺตํฯ จิตฺตสฺส กายสฺส จ หนนโต วิฆาโต, ทุกฺขํฯ ปริทหนโต ปริฬาโห, กามทรโถฯ น เวทยติ อนุปฺปชฺชนโตฯ นิสฺสรนฺติ ตโตติ นิสฺสรณํฯ เก นิสฺสรนฺติ? กามาฯ เอวญฺจ กตฺวา กามานนฺติ กตฺตริ สามิวจนํ สุฏฺฐุ ยุชฺชติฯ ยทคฺเคน กามา ตโต ‘‘นิสฺสฏา’’ติ วุจฺจนฺติ, ตทคฺเคน ฌานมฺปิ กามโต ‘‘นิสฺสฏ’’นฺติ วตฺตพฺพตํ ลภตีติ วุตฺตํ ‘‘กาเมหิ นิสฺสฏตฺตา’’ติฯ เอวํ วิกฺขมฺภนวเสน กามนิสฺสรณํ วตฺวา อิทานิ สมุจฺเฉทวเสน อจฺจนฺตโตว นิสฺสรณํ ทสฺเสตุํ ‘‘โย ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

เสสปเทสูติ เสสโกฏฺฐาเสสุฯ อยํ ปน วิเสโสติ วิเสสํ วทนฺเตน ‘‘ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา’’ติอาทิโก อวิเสโสติ วตฺวา ทุติยตติยวาเรสุ สพฺพโส อนามฏฺโฐ, จตุตฺถวาเร ปน อยมฺปิ วิเสโสติ ทสฺเสตุํ ‘‘อจฺจนฺตนิสฺสรเณ เจตฺถ อรหตฺตผลํ โยเชตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ

ยสฺมา อรูปชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา อคฺคมคฺคํ อธิคนฺตฺวา อรหตฺเต ฐิตสฺส จิตฺตํ สพฺพโส รูเปหิ นิสฺสฏํ นาม โหติฯ