ปธานิยงฺคปญฺจกวณฺณนา

[317] ปทหตีติ ปทหโน; ภาวนํ อนุยุตฺโต โยคี, ตสฺส ภาโว ภาวนานุโยโค ปทหนภาโวฯ ปธานํ อสฺส อตฺถีติ ปธานิโก, ก-การสฺส ย-การํ กตฺวา ‘‘ปธานิโย’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อภินีหารโต ปฏฺฐาย อาคตตฺตา’’ติ วุตฺตตฺตา ปจฺเจกโพธิสตฺตสาวกโพธิสตฺตานมฺปิ ปณิธานโต ปภุติ อาคตา สทฺธา อาคมนสทฺธา เอว, อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน ปน ‘‘สพฺพญฺญุโพธิสตฺตาน’’นฺติ วุตฺตํฯ อธิคมโต สมุทาคตตฺตา อคฺคมคฺคผลสมฺปยุตฺตาปิ อธิคมนสทฺธา นาม, ยา โสตาปนฺนสฺส องฺคภาเวน วุตฺตาฯ อจลภาเวนาติ ปฏิปกฺเขน อนภิภวนียตฺตา นิจฺจลภาเวนฯ โอกปฺปนนฺติ โอกฺกนฺติตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา อธิมุจฺจนํฯ ปสาทุปฺปตฺติ ปสาทนีเย วตฺถุสฺมิํ ปสีทนเมวฯ สุปฺปฏิวิทฺธนฺติ สุฏฺฐุ ปฏิวิทฺธํ, ยถา เตน ปฏิเวเธน สพฺพญฺญุตญฺญาณํ หตฺถคตํ อโหสิ, ตถา ปฏิวิทฺธํฯ ยสฺส พุทฺธสุพุทฺธตาย สทฺธา อจลา อสมฺปเวธี, ตสฺส ธมฺมสุธมฺมตาย, สงฺฆสุปฺปฏิปนฺนตาย จ สทฺธา น ตถาติ อฏฺฐานเมตํ อนวกาโสฯ เตนาห ภควา ‘‘โย, ภิกฺขเว, พุทฺเธ ปสนฺโน, ธมฺเม โส ปสนฺโน, สงฺเฆ โส ปสนฺโน’’ติอาทิฯ ปธานวีริยํ อิชฺฌติ ‘‘อทฺธา อิมาย ปฏิปทาย ชรามรณโต มุจฺจิสฺสามี’’ติ สกฺกจฺจํ ปทหนโตฯ

อปฺป-สทฺโท อภาวตฺโถ ‘‘อปฺป-สทฺทสฺส…เป.… โข ปนา’’ติอาทีสุ วิยาติ อาห ‘‘อโรโค’’ติฯ สมเวปากินิยาติ ยถาภุตฺตํ อาหารํ สมากาเรเนว ปจฺจนสีลายฯ ทฬฺหํ กตฺวา ปจฺจนฺตี หิ คหณี โฆรภาเวน ปิตฺตวิการาทิวเสน โรคํ ชเนติ, สิถิลํ กตฺวา ปจฺจนฺตี มนฺทภาเวน วาตวิการาทิวเสนฯ เตนาห ‘‘นาติสีตาย นาจฺจุณฺหายา’’ติฯ คหณีเตชสฺส มนฺทติกฺขตาวเสน สตฺตานํ ยถากฺกมํ สีตุณฺหสหคตาติ อาห ‘‘อติสีตคหณิโก’’ติอาทิฯ ยาถาวโต อจฺจยเทสนา อตฺตโน อาวิกรณํ นามาติ อาห ‘‘ยถาภูตํ อตฺตโน อคุณํ ปกาเสตา’’ติฯ อุทยตฺถคามินิยาติ สงฺขารานํ อุทยํ, วยญฺจ ปฏิวิชฺฌนฺติยาติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘อุทยญฺจา’’ติอาทิฯ ปริสุทฺธายาติ นิรุปกฺกิเลสายฯ นิพฺพิชฺฌิตุํ สมตฺถายาติ ตทงฺควเสน อวเสสํ ปชหิตุํ สมตฺถายฯ ตสฺส ตสฺส ทุกฺขสฺส ขยคามินิยาติ ยํ ทุกฺขํ อิมสฺมิํ ญาเณ อนธิคเต ปวตฺตารหํ, อธิคเต น ปวตฺตติ, ตํ สนฺธาย วทติฯ ตถา เหส โยคาวจโร ‘‘จูฬโสตาปนฺโน’’ติ วุจฺจติฯ

สุทฺธาวาสาทิปญฺจกวณฺณนา

[318] ‘‘สุทฺธา อาวสิํสู’’ติอาทินา อทฺธตฺตเยปิ เตสํ สุทฺธาวาสปริยาโย อพฺยภิจารีติ ทสฺเสติฯ กิเลสมลรหิตาติ นามกายปริสุทฺธิํ วทนฺโต เอว รูปกายปริสุทฺธิมฺปิ อตฺถโต ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘อนาคามิขีณาสวา’’ติฯ

อายุโน มชฺฌนฺติ อวิหาทีสุ ยตฺถ ยตฺถ อุปฺปนฺโน, ตตฺถ ตตฺถ อายุโน มชฺฌํ อนติกฺกมิตฺวาฯ อนฺตรา วาติ ตสฺส อนฺตราว โอรเมวฯ มชฺฌํ อุปหจฺจาติ อายุโน มชฺฌํ อติจฺจฯ เตนาห ‘‘อติกฺกมิตฺวา’’ติฯ อปฺปโยเคนาติ อนุสฺสหเนนฯ อกิลมนฺโตติ อกิลนฺโตฯ สุเขนาติ อกิจฺเฉนฯ อุทฺธํ วาหิภาเวน อุทฺธํ อสฺส ตณฺหาโสตํ, วฏฺฏโสตญฺจาติ อุทฺธํโสโต; อุทฺธํ วา คนฺตฺวา ปฏิลภิตพฺพโต อุทฺธํ อสฺส มคฺคโสตนฺติ อุทฺธํโสโตฯ อกนิฏฺฐํ คจฺฉตีติ อกนิฏฺฐคามีฯ โสเธตฺวาติ ตตฺถ ตตฺถ อุปฺปชฺชนฺโต เต เต เทวโลเก โสเธนฺโต วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘จตฺตาโร เทวโลเก โสเธตฺวา’’ติฯ ตตฺถ ตตฺถ วา อุปฺปชฺชิตฺวา ปุน อนุปฺปชฺชนารหภาเวเนว ตโตปิ คจฺฉนฺโต เทวูปปตฺติภวสญฺญิเต อตฺตโน ขนฺธโลเก ภวราคมลํ วิโสเธตฺวา วิกฺขมฺเภตฺวาฯ อยญฺหิ อวิเหสุ กปฺปสหสฺสํ วสนฺโต อรหตฺตํ ปตฺตุํ อสกฺกุณิตฺวา อตปฺปํ คจฺฉติ, ตตฺถาปิ ทฺเว กปฺปสหสฺสานิ วสนฺโต อรหตฺตํ ปตฺตุํ อสกฺกุณิตฺวา สุทสฺสํ คจฺฉติ, ตตฺถาปิ จตฺตาริกปฺปสหสฺสานิ วสนฺโต อรหตฺตํ ปตฺตุํ อสกฺกุณิตฺวา สุทสฺสิํ คจฺฉติ, ตตฺถาปิ อฏฺฐกปฺปสหสฺสานิ วสนฺโต อรหตฺตํ ปตฺตุํ อสกฺกุณิตฺวา อกนิฏฺฐํ คจฺฉติ, ตตฺถ วสนฺโต อคฺคมคฺคํ อธิคจฺฉติฯ